ناوه‌ڕۆك
شێرپەنجە، ھۆكار و چارە‌سە‌رە‌كانی
شێرپەنجە نە‌خۆشیە‌كی درێژخایە‌نە و لە زۆربە‌ی جۆرە‌كانیادا كوشندە‌یە، خانە شێرپە‌نجە‌یە‌كان بە‌وە ناسراون بە‌بێ كۆنترۆڵ دابە‌شدە‌بن و زۆر دە‌بن، ھە‌ندێكیان ماددە گە‌لی شێوە‌ی ھۆڕمۆنی دە‌ردە‌دە‌ن و پێكھاتە‌و فە‌رمانی جە‌ستە تێكدە‌دە‌ن، ھە‌ندێكیشیان كاتێك لە شوێنێكی جە‌ستە دروستدە‌بن، خانە‌كانی نزیك خۆیان داگیر دە‌كە‌ن و بڵاو دە‌بنە‌وە.
جۆرە‌كانی شێرپەنجە
زیاتر لە ١٠٠ جۆری شێرپەنجە ھە‌ن، كە دە‌توانن ھە‌موو بە‌شێكی جە‌ستە بگرنە‌وە و بە‌پێی ئەو شوێن و خانە‌یە‌ی سە‌رە‌تا لێی دە‌ردە‌كە‌ون ناودە‌برێن.
شێرپەنجە بە‌پێی ئەو شوێنە‌ی كە تێیدایە دروستدە‌بێت چەند جۆرێكی جیاوازی ھە‌یە و لە خانمان و پیاواندا جۆرە باوە‌كانی شێرپەنجە جیاوازن.
باوترین جۆرە‌كانی شێرپەنجە لە خانمانماندا :
باوترین ئەو جۆرانە‌ی شێرپەنجەی كە لە خانماندا ھە‌ن یە‌ك لە دوای یە‌ك بریتین لە شێرپەنجەی سییە‌كان، گە‌دە، جگە‌ر، كۆڵۆن و ملی منداڵدان.
باوترین جۆرە‌كانی شێرپەنجە لە پیاواندا:
باوترین ئەو جۆرانە‌ی شێرپەنجە كە لە پیاواندا ھە‌ن یە‌ك لە دوای یە‌ك بریتین لە شێرپەنجەی سییە‌كان، گە‌دە، جگە‌ر، كۆڵۆن، ڕێكە و سورێنچك.
ھۆكارە‌كانی توشبوون بە شێرپەنجە:
١- جگە‌رە
جگە‌رە‌كێشان گە‌ورە‌ترین ھۆكاری توشبوون بە شێرپە‌نجە‌یە، بە‌وە‌ی حە‌وت ھە‌زار ماددە‌ی كیمیایی لە جگە‌رە‌دا ھە‌ن، كە ٧٠یان ڕێگە بۆ توشبوون بە شێرپەنجە خۆشدە‌كە‌ن.
٢- نە‌خۆشیە ڤایرۆسییە‌كان
ڤایرۆسە‌كانی وە‌ك HPV كە دە‌بێتە ھۆی توشبوون بە شێرپەنجەی ملی منداڵدان، ھە‌روە‌ھا ڤایرۆسی جگە‌ر HBV و HCV كە تووشی جگە‌ر دە‌بن، دە‌بنە ھۆی بە‌شە‌مێبوون و شێرپەنجەی جگە‌ر.
٣- قە‌ڵە‌وی و شێوازی ژیان
كۆمە‌ڵە‌ی شێرپەنجەی ئە‌مریكی دە‌ڵێت ٣٣٪ی حاڵە‌تە‌كانی شێرپەنجە بە‌ھۆی خۆراكی ناتە‌ندروست، ناچالاكی جە‌ستە‌یی و قە‌ڵە‌وین.
٤- پیسبوونی ژینگە
زۆربوونی كارگە‌كان، دوكە‌ڵ و ھە‌ندێك ماددە‌ی دیكە‌ی وە‌كو بە‌نزین ھۆكارن بۆ پیسبوونی ژینگە و سە‌رە‌نجام مە‌ترسی توشبوون بە شێرپەنجەی سییە‌كان و میزە‌ڵدان زیاد دە‌كە‌ن.
٥- بە‌ركە‌وتنی تیشك
تیشكە زیانبە‌خشە‌كانی وە‌ك تیشكی سە‌روە‌نە‌وشە‌یی، تیشكی گاما و رادۆن دە‌بنە ھۆی شێرپەنجە.
زۆربە‌ی خە‌ڵكی نیگە‌رانن سە‌بارە‌ت بە شە‌پۆلی مۆبایل و تاوە‌رە‌كانی ئینتە‌رنێت، بە‌ڵام ھێشتا بە‌ڵگە‌ی ڕوون لە بە‌ردە‌ست نین و سە‌لماندنی ئە‌وە‌ی كە مۆبایل و تاوە‌رە‌كانی ئینتە‌رنێت دە‌بنە ھۆی شێرپەنجە.
٦- بۆماوە‌یی
تە‌نھا لە ٥-١٠٪ی جۆرە جیاوازە‌كانی شێرپەنجە بۆماوە‌یین و لە ھە‌ندێك خێزان بڵاوترن.
ئامارە‌كانی شێرپەنجە
تە‌نیا لە ساڵی ٢٠١٢ نزیكە‌ی ١٤ ملیۆن حاڵە‌تی توشبوون بە شێرپەنجە دە‌ستنیشانكراون و لە نێویشیاندا ٨,٢ ملیۆن كە‌س بە‌ھۆی شێرپەنجە مردوون.
ساڵانە ١,٥ ملیۆن حاڵە‌تی نوێی توشبوون بە شێرپەنجە لە ئە‌مریكا دە‌ستنیشاندە‌كرێن و لە نێویشیندا ٥٧٥ كە‌س دە‌مرن.
نیشانە‌كانی توشبوون بە شێرپەنجە
زۆر جار توشبووانی نە‌خۆشی شێرپەنجە ھیچ نیشانە‌یە‌كیان نابێت و تە‌نانە‌ت نە‌خۆش ھە‌ست بە ئازار ناكات، ھە‌ر ئە‌مە‌ش ھۆكارە بۆ درە‌نگ دە‌‌ستنیشانكردنی زۆربە‌ی حاڵە‌تە‌كانی شێرپەنجە و زۆرجار پزیشك لە كاتی پشكنینی ڕۆتینی یان یان گە‌ڕان بە‌دوای نە‌‌خۆشییە‌كی دیكە‌دا شێرپەنجە دە‌ستنیشاندە‌كات.
ئەو نیشانانە‌ی كە لە زۆربە‌ی توشبووە‌كان دە‌ردە‌كە‌ون بریتین لە:
سە‌رئێشە، ڕشانە‌وە، بێھێزی، دابە‌زینی كێش، خوێن بینین لە پیسایی یان لە میزدا، لە ھە‌ندێ حاڵە‌تدا نە‌خۆش ھە‌ست بە دروستبوونی گرێ دە‌كات و ھە‌ندێكجاریش گرێ لیمفاوییە‌كانی جە‌ستە گە‌ورە‌دە‌بن.
چارە‌سە‌ری شێرپەنجە
چارە‌سە‌ری شێرپەنجە بە گوێرە‌ی قۆناغی شێرپە‌نجە‌كە و جۆرە‌كە‌ی دە‌گۆڕێت، بە‌ڵام بە گشتی ئە‌م جۆرە چارە‌سە‌رانە بۆ تووشبووان دە‌كرێن:
١- چارەسەر بە دە‌رمان.
٢- چارە‌سە‌ری كیمیایی.
٣- چارە‌سە‌ری تیشكی.
٤-چارە‌سە‌ری بایۆلۆجی و ھۆڕمۆنی.
٥- ئە‌نجامدانی نە‌شتە‌رگە‌ری.
٦- چارەسەر بە چاندنی مۆخ.
چارە‌سە‌ری شێرپەنجە لە‌لایە‌ن كۆمە‌ڵێك پزیشكی تایبە‌تمە‌ندە‌وە دە‌كرێت و ھە‌ندێكجار دوو یان سێ لە‌م چارە‌سە‌رانە بە‌كاردە‌ھێندرێت.
خۆپاراستن لە شێرپەنجە
١- ڕۆژانە خواردنی سە‌وزە و میوە.
٢- خواردنی خۆراكی تازە و دووركە‌وتنە‌وە لە خواردنی لە قوتونراو و كە‌مكردنە‌وە‌ی گۆشتی سوور.
٣- گرینگیدان بە وە‌رزشكردنی ڕۆژانە و پێویستە ھە‌فتانە ١٥٠ خولە‌ك وە‌رزشبكرێت.
٤- وازھێنان لە جگە‌رە كێشان و خواردنە‌وە‌ی مە‌ی.
