ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ڕێگاکانی خۆپاراستن لە شێرپەنجە (بە عەرەبی: طرق الوقاية من السرطان، بە ئینگلیزی: Prevention ways from cancer) وەک دەوترێت ئۆنسەیەک خۆپاراستن بەهای یەک کیلۆ چارەسەری هەیە، هەروەها هەمان شت بۆ شێرپەنجە ڕاستە. ڕێگریکردن لە شێرپەنجە بەشدارە لە کەمکردنەوەی ئەگەری تووشبوون بەو شێرپەنجە و بەم شێوەیەش کەمکردنەوەی بارگرانییە جۆراوجۆرەکان کە لە ئەنجامی زیادبوونی ژمارەی تووشبووانی نوێی شێرپەنجە و ژمارەی مردنەکان بەهۆیەوە دروست دەبن. دەتوانرێت ڕێگری لە شێرپەنجە بکرێت بە زانینی هۆکارەکانی مەترسی پەیوەست بە بۆهێڵەکانەوە. شێوازی ژیان، یان ژینگەی دەوروبەری، و ئاگاداربوون لە میکانیزمی مامەڵەکردن لەگەڵیدا.
کەمکردنەوەی ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجە و ڕێگریکردن لێی
خواردنی خۆراکی تەندروستپەیڕەوکردنی خۆراکی تەندروست ڕۆڵی هەیە لە خۆپاراستن لە زۆرێک لە نەخۆشییە مەترسیدارەکان، شێرپەنجە یەکێکە لەو نەخۆشیانە ئەو خواردن و خواردنەوانەی کە دەخورێن یان خۆیان لێ بەدوور دەگرن کاریگەرییەکی بەهێزیان لەسەر تەندروستی هەیە بۆ گەیشتن بە ئامانجی خۆپاراستن لە خۆراکدا دەبێت جۆرەها خۆراکی دەوڵەمەند بە دژە ئۆکسێنەر (بە ئینگلیزی: Antioxidants) لەخۆبگرێت. وەک سەوزەوات، جگە لە میوە، گوێز، فاسۆلیا، دانەوێڵەی تەواو، و چەوری تەندروست لە لایەکی ترەوە پێویستە کەمکردنەوەی خواردنی خۆراکی پرۆسێس کراو یان ئامادەکراو، خۆراکی سورکراوە، شەکر، کاربۆهیدراتی پاڵاوتە و چەورییە ناتەندروستەکان، و بەو پێیەش دەکرێت بەدەستهێنانی خۆپاراستن لە شێرپەنجە بە پەیڕەوکردنی خۆراکی تەندروست، بە لەبەرچاوگرتنی ئەم ئامۆژگارییە خۆراکیانەی خوارەوە:
- خواردنی خۆراکەکان دەوڵەمەندە بە ڕیشاڵ؛ وەکو سەوزە و میوە، جگە لە دانەوێڵەی تەواو، بەو پێیەی ئەم گروپە خۆراکیانە تەندروستی کۆئەندامی هەرس دەپارێزن و ئاوێتە هۆکارەکانی شێرپەنجە دەگوازنەوە و پێش ئەوەی ببنە هۆی شێرپەنجە دەیانگوازنەوە. ئەو خۆراکانەی دەوڵەمەندن بە ڕیشاڵ بەشدارن لە خۆپاراستن لە چەندین شێرپەنجە. بەتایبەت شێرپەنجەکانی کۆئەندامی هەرس، لەوانە شێرپەنجەی قۆڵۆن، شێرپەنجەی کۆم، شێرپەنجەی گەدە، شێرپەنجەی دەم و ددان و شێرپەنجەی قوڕگ).
- خۆراکی دەوڵەمەند بە چەوری تەندروست بخۆ کە لە شێرپەنجە دەتپارێزێت. وەک چەورییە ناتێرەکان کە لە گوێز و ماسی و زەیتی زەیتوندا هەیە کە لە سەلەمون و تونە و تۆوی کەتاندا هەیە، هەروەها بەشدارن لە پاراستنی تەندروستی مێشک و دڵ و ڕێگریکردن لە ڕوودانی هەوکردن لە لایەکی ترەوە شایەنی ئەوەیە دوور بکەویتەوە لە چەورییە ترانسەکان و زەیتی بەشەکی هایدرۆجین کراو. کە لە خۆراکە پرۆسێس کراوەکان و سوورکراوەکاندا دەبینرێن؛ وەک پەتاتەی سورکراوە، مریشکی سورکراوە، بسکیت، کێک، پاستا، و پیتزا هەروەها پێویستە خواردنی چەورییە تێرەکان کەم بکەیتەوە (بە ئینگلیزی: Saturated Fats) کە لە گۆشتی سوور و بەرهەمە شیرەمەنیەکاندا هەیە، هەروەها دڵنیابە لەوەی کە بەشە ڕۆژانەی چەورییە تێرەکان چەوریەکان لە ١٠%ی کۆی کالۆری ڕۆژانە زیاتر نابن.
- کەمکردنەوەی بڕی ئەو خۆراکانەی کە ڕێژەیەکی بەرزی شەکر و خوێ و چەوری زیادکراویان تێدایە؛ بەهۆی ئەو کالۆریانەی کە لە پێویستی جەستەدا دابین دەکەن، خواردنی بەردەوام و بەردەوام دەبێتە هۆی زیادبوونی کێش و قەڵەوی، ئەمەش مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە زیاد دەکات نموونەی ئەم خۆراکانە بریتین لە: شیرینی، شوکولاتە، چپسە خوێ، شیرینییە بەستووەکان. شایەنی باسە کە خوێ هۆکارێکی مەترسیدارە کە ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجەی گەدە زیاد دەکات، شارەزایان ئاڕاستەی خەڵک دەکەن بۆ کەمکردنەوەی خواردنەوەی ئەو خواردنەوانەی کە ڕێژەیەکی بەرزی شەکریان تێدایە، وەک: خواردنەوە گازییەکان، خواردنەوە وزەبەخشەکان، چای سەهۆڵاوی شیرینکراو، شەربەتی میوە، کۆکتێل، قاوە و خواردنەوە چایەکان، و ئاوی بەهێزکراو بە ڤیتامینەکان، و گۆڕینی بە خواردنەوە کەم شەکر و کەم کالۆریەکان؛ وەک ئاو و شیر و چای شیرین نەکراو و قاوە. دوور بکەوەرەوە لە خواردنەوەی کحول چونکە پەیوەندی بە چەندین نەخۆشی و شێرپەنجەوە هەیە. وەک شێرپەنجەی مەمک، شێرپەنجەی قۆڵۆن، شێرپەنجەی کۆم، شێرپەنجەی جگەر و شێرپەنجەکانی گەدە و ڕیخۆڵە، شێرپەنجەی دەم و ددان و شێرپەنجەی قوڕگ و شێرپەنجەی سورێنچک.
- وەرگرتنی سەرچاوە خۆراکییەکان بە پلەی یەکەم بۆ بەدەستهێنانی ڤیتامین و کانزاکان بە ئامانجی خۆپاراستن لە شێرپەنجە، مەگەر پزیشک ئامۆژگاری وەرگرتنی تەواوکەرە خۆراکییەکان و ڤیتامینەکان لە سەرچاوەی ترەوە بکات بە مەبەستی دابینکردنی پێداویستییە خۆراکییەکانی لەش، لەگەڵ پێویستی ئاگاداربوون لەوەی کە ڤیتامین و خۆراکی تایبەت تەواوکەری خۆراک نەدۆزراوەتەوە کە لە شێرپەنجە دەتپارێزێت، وەک ئەم تەواوکەر و ڤیتامینانەی کە بە شێوەیەکی باو بۆ ئەم مەبەستە بەکاردەهێنرێن لەوانەیە سەلامەت نەبن و پێشنیار ناکرێت بیانخۆن تەنها دوای ڕاوێژکردن بە پزیشک نەبێت. خۆراکی تەندروست و هاوسەنگ بەسە بۆ دابینکردنی ئەو ڤیتامینانەی کە لەش پێویستیانە بۆ خۆپاراستن لە شێرپەنجە.
- خواردنی گۆشتی سوور کەم بکەرەوە و دوور بکەوەرەوە لە گۆشتی پرۆسێس کراو، یان بە ڕێژەیەکی کەم و کەمتر بیخۆ ئەگەر پێویست بوو، چونکە گۆشتی پرۆسێس کراو ڕۆڵی هەیە لە زیادکردنی ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجەی گەدە و شێرپەنجەی کۆڵۆن و ڕیخۆڵە. گۆشتە پرۆسێس کراوەکان بریتین لە: گۆشتی بەراز، بیکۆن، هۆتدۆگ، سەلامی، و پایپرۆنی جگە لەو بەرهەمانەی کە ڕەنگە لە گۆشتی پەلەوەر یان ماسی دروست بکرێن کە بە دووکەڵ یان خوێکردن پارێزراون، یان هەندێک مادەی تێدا زیاد دەکرێت؛ وەک نیتراتەکان. هەرکاتێک توانیت خواردن لە سفرەوە ئامادە بکە؛ بۆ ئاسانکاری دابینکردنی بژاردەی تەندروست لەم حاڵەتەدا، جگە لە پێویستی دووبارە ڕیزکردنەوەی لیستی خۆراکەکان و گواستنەوەی خۆراکە ناتەندروستەکان یان خۆراکە دەوڵەمەندەکان بە شەکر و خوێ و چەوری لە لیستی خۆراکی ڕۆژانە بۆ لیستی ئەو خۆراکانەی کە دەخورێن جارجارە بەپێی پلانێکی خۆراکی هاوتا بێت لەگەڵ ئامانجی سەرەکی کەمکردنەوەی مەترسی شێرپەنجە خۆپاراستن بە مانای خۆبەدوورگرتن نییە، بەڵکو بە مانای چێژوەرگرتنە لە خواردن لە سنووری کۆنترۆڵکردن و مامناوەندیدا.
پاراستنی کێشێکی تەندروست و ڕاهێنانی چالاکیی جەستەیی
جگە لەو کۆنتڕۆڵکردنی کێش کە دابینی دەکات، مەترسی تووشبوون بە جۆرە جیاوازەکانی شێرپەنجە کەمدەکاتەوە. وەک شێرپەنجەی مەمک، شێرپەنجەی پرۆستات، شێرپەنجەی سییەکان، شێرپەنجەی قۆڵۆن، شێرپەنجەی گورچیلە و بۆ بەدەستهێنانی بەرزترین سوود و باشترین خۆپارێزی، باشترە بە شێوەیەکی مامناوەند پراکتیزە بکرێت. چالاکیی جەستەیی هەوایی بۆ ماوەی لانیکەم دوو کاتژمێر و نیو لە هەفتەیەکدا، یان بۆ ڕاهێنانی چالاکیی جەستەیی ئایرۆبیکی مامناوەند وەرزشی هەوایی چڕی بەرز بە ڕێژەی تێکڕای یەک کاتژمێر و چارەک لە هەفتەیەکدا، و هەروەها دەتوانرێت دوو جۆرەکە تێکەڵ بکرێت، و ئەوە ئاماژە بەوە دەکرێت کە ڕاهێنانی چالاکیی جەستەیی بۆ ماوەی ٣٠ خولەک یان زیاتر، ڕۆژانە باشترین شتە کە دەتوانرێت ئەنجام بدرێت. بۆ ڕێگریکردن لە مەترسی شێرپەنجە.
پاراستن لە تیشکی خۆر
هەرچەندە شێرپەنجەی پێست یەکێکە لە جۆرەکانی شێرپەنجە کە دەتوانرێت ڕێگری لێبکرێت، بەڵام یەکێکە لە باوترینەکان، هەروەها دەتوانرێت ڕێگری لە شێرپەنجەی پێست بکرێت بە جێبەجێکردنی ئەم ڕێنماییانەی خوارەوە:
دوور بکەوەرەوە لە خۆری پاشنیوەڕۆ؛ واتە لە ماوەی نێوان کاتژمێر دە بەیانی تا چوار نیوەڕۆ کە تیشکەکان بەهێزن. تا دەتوانیت لە شوێنێکی سێبەردا بمێنەرەوە لەکاتی دەرچوون لە ماڵەوە، دڵنیابە لە لەبەرکردنی چاویلکەی خۆر و کڵاوێکی لێواری پان. بەشە بەرکەوتووەکانی جەستە بە جل و بەرگ داپۆشە، هەروەها جل و بەرگی توند تواوە هەڵبژێرە، هەروەها جلەکان دەبێت شل و ڕەنگی گەش یان تۆخ بن، چونکە زیاتر ڕووناکی سەروو بنەوشەیی ڕەنگ دەداتەوە لە پەتۆی سپی یان جل و بەرگی تەنک. دژەخۆر بەکاربهێنە کە هۆکاری پاراستنەکەی لە ٣٠ کەمتر نەبێت، لەگەڵ پێویستی دژەخۆر بە لێدانی بە بەردەوامی لە پێستدا، تەنانەت لەو ڕۆژانەی کەشوهەوا هەورە، هەروەها بیدەیت بە ڕێژەیەکی پێویست و بە باشی بەسەر هەموو بەشەکانی پێستدا دابەشی بکە. شایەنی باسە دەبێت هەر دوو کاتژمێر جارێک دژەخۆر نوێ بکرێتەوە، ئەگەر مەلەکردن یان ئارەقکردنەوەی زۆرە پێویستە زیاتر نوێ بکرێتەوە. دوور بکەوەرەوە لە ڕەنگکردنی پێست، خۆرئاوابوون، یان چرای خۆر. چونکە کاریگەری هاوشێوەی تیشکی خۆر هەیە لە زیادکردنی ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجەی پێست
جگە لەو کۆنتڕۆڵکردنی کێش کە دابینی دەکات، مەترسی تووشبوون بە جۆرە جیاوازەکانی شێرپەنجە کەمدەکاتەوە. وەک شێرپەنجەی مەمک، شێرپەنجەی پرۆستات، شێرپەنجەی سییەکان، شێرپەنجەی قۆڵۆن، شێرپەنجەی گورچیلە و بۆ بەدەستهێنانی بەرزترین سوود و باشترین خۆپارێزی، باشترە بە شێوەیەکی مامناوەند پراکتیزە بکرێت. چالاکیی جەستەیی هەوایی بۆ ماوەی لانیکەم دوو کاتژمێر و نیو لە هەفتەیەکدا، یان بۆ ڕاهێنانی چالاکیی جەستەیی ئایرۆبیکی مامناوەند وەرزشی هەوایی چڕی بەرز بە ڕێژەی تێکڕای یەک کاتژمێر و چارەک لە هەفتەیەکدا، و هەروەها دەتوانرێت دوو جۆرەکە تێکەڵ بکرێت، و ئەوە ئاماژە بەوە دەکرێت کە ڕاهێنانی چالاکیی جەستەیی بۆ ماوەی ٣٠ خولەک یان زیاتر، ڕۆژانە باشترین شتە کە دەتوانرێت ئەنجام بدرێت. بۆ ڕێگریکردن لە مەترسی شێرپەنجە.
پاراستن لە تیشکی خۆر
هەرچەندە شێرپەنجەی پێست یەکێکە لە جۆرەکانی شێرپەنجە کە دەتوانرێت ڕێگری لێبکرێت، بەڵام یەکێکە لە باوترینەکان، هەروەها دەتوانرێت ڕێگری لە شێرپەنجەی پێست بکرێت بە جێبەجێکردنی ئەم ڕێنماییانەی خوارەوە:
دوور بکەوەرەوە لە خۆری پاشنیوەڕۆ؛ واتە لە ماوەی نێوان کاتژمێر دە بەیانی تا چوار نیوەڕۆ کە تیشکەکان بەهێزن. تا دەتوانیت لە شوێنێکی سێبەردا بمێنەرەوە لەکاتی دەرچوون لە ماڵەوە، دڵنیابە لە لەبەرکردنی چاویلکەی خۆر و کڵاوێکی لێواری پان. بەشە بەرکەوتووەکانی جەستە بە جل و بەرگ داپۆشە، هەروەها جل و بەرگی توند تواوە هەڵبژێرە، هەروەها جلەکان دەبێت شل و ڕەنگی گەش یان تۆخ بن، چونکە زیاتر ڕووناکی سەروو بنەوشەیی ڕەنگ دەداتەوە لە پەتۆی سپی یان جل و بەرگی تەنک. دژەخۆر بەکاربهێنە کە هۆکاری پاراستنەکەی لە ٣٠ کەمتر نەبێت، لەگەڵ پێویستی دژەخۆر بە لێدانی بە بەردەوامی لە پێستدا، تەنانەت لەو ڕۆژانەی کەشوهەوا هەورە، هەروەها بیدەیت بە ڕێژەیەکی پێویست و بە باشی بەسەر هەموو بەشەکانی پێستدا دابەشی بکە. شایەنی باسە دەبێت هەر دوو کاتژمێر جارێک دژەخۆر نوێ بکرێتەوە، ئەگەر مەلەکردن یان ئارەقکردنەوەی زۆرە پێویستە زیاتر نوێ بکرێتەوە. دوور بکەوەرەوە لە ڕەنگکردنی پێست، خۆرئاوابوون، یان چرای خۆر. چونکە کاریگەری هاوشێوەی تیشکی خۆر هەیە لە زیادکردنی ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجەی پێست
وەرگرتنی کوتان
خۆپاراستن لە هەوکردنی ڤایرۆسی جگەر بەشێکی دانەبڕاوە لە خۆپاراستن لە شێرپەنجەی جگەر، بۆیە پێشنیار دەکرێت کوتانی ڤایرۆسی جگەر (B) بەدەست بهێنرێت، بەتایبەتی بۆ ئەو گروپانەی کە مەترسی تووشبوونیان بە ڤایرۆسی جگەر زۆرە گروپەکان بریتین لەو کەسانەی کە نەخۆشی سێکسییان هەیە، دابینکەرانی چاوەدێری تەندروستی کە لەوانەیە بەرکەوتەی خوێن یان شلەی جەستەی کەسانی دیکە بن، و کارمەندانی چاوەدێری.
لەلایەکی دیکەوە شارەزایان ڕێنمایی دەدەن بە پێدانی ڤاکسینی ڤایرۆسی پاپیلۆمای مرۆڤ بە کچان و گەنجانی تەمەنیان لە نێوان یازدە ساڵ بۆ دوانزە ساڵە، چونکە ڤایرۆسی پاپیلۆمای مرۆڤ کە لە ڕێگەی بەرکەوتنی سێکسیەوە دەگوازرێتەوە، هۆکارێکی مەترسیدار پێکدەهێنێت کە ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجەی ملی ڕەحم زیاد دەکات لەگەڵ شێرپەنجەکانی تری ئەندامی زاوزێ، و شێرپەنجەی خانە چەقۆییەکانی سەر و مل.
جگەرەکێشان
جگەرە و بەرهەمەکانی تووتن (بە ئینگلیزی: Tobacco Products) یەکێکن لەو هۆکارانەی کە ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجە زیاد دەکات. وەک: شێرپەنجەی دەم، شێرپەنجەی قوڕگ، شێرپەنجەی سییەکان، شێرپەنجەی میزڵدان، شێرپەنجەی ملی ڕەحم، شێرپەنجەی گورچیلە، و شێرپەنجەی پەنکریاس کاتێک باس لە پەیوەندیی بەرهەمەکانی تووتن لەگەڵ شێرپەنجە دەکەین، مەبەستمان تەنها بۆ بەکارهێنەران و جگەرەکێشەکانیان نییە. بەڵکو بەرکەوتن بەشدارە لە دوکەڵی دەستی دوو و هەڵمژینی هەوای پیس بە دوکەڵ مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی سییەکان بە ڕێژەی لەسەدا ٢٠بۆ٣٠% زیاد دەکات، بەپێی ئامارەکانی سەنتەری کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشی؛ چڕیی ماددە کیمیاییە شێرپەنجەییەکان لەو دوکەڵەی کە لە کاتی بەرکەوتنیان بە جگەرەکێشانی ناڕاستەوخۆ لە ماڵەوە یان شوێنی کاردا، زیاترە لەو دوکەڵەی کە جگەرەکێشان خۆیان هەڵیدەمژن بۆیە وازهێنان لە بەکارهێنانی بەرهەمەکانی تووتن و بەرکەوتنیان پێوەندی بە خۆپاراستن لە شێرپەنجە هەیە، و دەتوانرێت ڕاوێژ بە پزیشک بکرێت بۆ فێربوونی ڕێگاکانی وازهێنان لە جگەرەکێشان و ئەو بەرهەم و ستراتیژیانەی کە بۆ بەدەستهێنانی ئەمە بەکاردەهێنرێن.
دوورکەوتنەوە لە هەڵسوکەوتی هەڵە
ڕەنگە هەندێک ڕەفتاری مەترسیدار و ناتەندروست و ناپارێزراو ببنە هۆی دروستبوونی چەند جۆرێک لە هەوکردن کە ڕەنگە مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجە زیاد بکات نموونەی هەرە دیارەکانی ئەم ڕەفتارانە بریتین لە: پراکتیزەکردنی پەیوەندی سێکسی لەشفرۆش، کە ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجە زیاد دەکات. ڤایرۆسە سێکسییە گواستراوەکان. وەک ڤایرۆسی کەمی بەرگری مرۆڤ (بە ئینگلیزی: Human Immunodeficiency virus)، کە دەبێتە هۆی تووشبوون بە ئایدز (بە ئینگلیزی: AIDS)؛ پەیوەندی هەیە بە زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە چەندین شێرپەنجە. لەوانە شێرپەنجەی کۆم و جگەر و سییەکان. ئەم کارانە ئەگەری تووشبوون بە ڤایرۆسی پاپیلۆمای مرۆڤ کە لە ڕێگەی سێکسییەوە دەگوازرێتەوە زیاد دەکەن، کە پەیوەندی بە زیادبوونی مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی ملی ڕەحم، زێ، ئەندامی نێرینە، کۆم، کۆئەندامی زاوزێ و قوڕگەوە هەیە . وەک ڤایرۆسی کەمی بەرگری مرۆڤ و ڤایرۆسی ئاوسانی جگەری جۆری بی و سی، کە ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجەی جگەر زیاد دەکەن.
زوودەستنیشانکردنی شێرپەنجەی پێست، شێرپەنجەی قۆڵۆن، شێرپەنجەی ملی ڕەحم و شێرپەنجەی مەمک و ئەمەش چارەسەرەکە سەرکەوتووتر دەکات بە یارمەتی پزیشک، دەتوانرێت پشکنینی گونجاو بۆ دەستنیشانکردنی شێرپەنجە زوو دیاری بکرێت بە پشتبەستن بە هۆکارەکانی مەترسی. دەبێت بە بەردەوامی ئەم پشکنینە ئەنجام بدرێت. ساڵانە، لەگەڵ پێویستی بەردەوامبوون بەم کارە تا ئەو کاتەی کە چێژ لە تەندروستییەکی باش وەردەگرن، یان تا دەگەنە تەمەنی حەفتا ساڵ. مەگەر هۆکاری مەترسی دیکە هەبن کە پێویستە زیاتر ئەنجام بدرێت. پشکنینی شێرپەنجەی کۆڵۆن و ڕیخۆڵە: هەردوو ژن و پیاو کە مەترسی تووشبوونیان بە شێرپەنجەی کۆڵۆن و ڕیخۆڵە هەیە و تەمەنیان پەنجا ساڵ یان زیاترە، دەبێت یەکێک لەم پشکنینانە ئەنجام بدەن: پشکنینی Flexible sigmoidoscopy هەر پێنج ساڵ جارێک. دە ساڵ جارێک ناوبینی کۆڵۆن. ئینیمای باریۆمی دوو کۆنتراست هەر پێنج ساڵ جارێک. تۆمۆگرافی کۆمپیوتەریی قۆڵۆن یان کۆلۆنۆسکۆپی مەجازی هەر پێنج ساڵ جارێک. پشکنینی پیسایی. پشکنینی خوێنی شاراوەی پیسایی لەسەر بنەمای گوایاک (gFOBT) ساڵانە جارێک. ساڵانە جارێک پشکنینی بەرگری کیمیایی پیسایی. پشکنینی DNAی پیسایی لە هەر ساڵێک یان سێ ساڵ جارێک.
سمیری ملی ڕەحم: (بە ئینگلیزی: Pap smear)، وەک هەموو ئەو ژنانەی تەمەنیان گەیشتووەتە بیست و یەک ساڵ دەبێت ئەم پشکنینە ئەنجام بدەن، و پێویستە سێ ساڵ جارێک دووبارە بکرێتەوە لەلایەن ژنانی تەمەنی نێوان ٢١-٢٩ ساڵەوە، پشکنینی ڤایرۆسی پاپیلۆما پەسەند نەکراوە پێش تەمەنی سی ساڵ بۆ دەستنیشانکردنی شێرپەنجە، و دوای گەیشتن بە سی ساڵ، باشترە هەر پێنج ساڵ جارێک پشکنینی پاپی سمیر و ڤایرۆسی پاپیلۆمای مرۆڤ بەیەکەوە ئەنجام بدرێت تا تەمەنی شەست و پێنج ساڵی، یان دەتوانرێت ئەنجام بدرێت پاپ سمیر هەر سێ ساڵ جارێک تەنها بۆ ئەم گرووپەی تەمەن. پشکنینی شێرپەنجەی سییەکان: باشتر وایە تۆمۆگرافیای کۆمپیوتەریی بە ژەمی کەمی تیشکدانەوە ئەنجام بدرێت بۆ ئەو جگەرەکێشانەی تەمەنیان لە نێوان ٥٥-٨٠ ساڵدایە و سی ساڵ یان زیاتر جگەرەیان کێشاوە.
خۆپاراستنی کیمیایی
واتە بەکارهێنانی دەرمانێکی دیاریکراو، ڤیتامین، یان تەواوکەری خۆراکی بۆ خۆپاراستن لە شێرپەنجە، هەروەها ڕێبازی خۆپاراستنی کیمیایی زۆرجار لەگەڵ ئەو کەسانەدا بەکاردەهێنرێت کە زۆرترین مەترسی تووشبوونیان بە شێرپەنجە هەیە. نموونە لەوانە ئەو کەسانەی کە پێشینەی خێزانی بەهێزی شێرپەنجەیان هەیە، ئەو کەسانەی کە هەڵگری جینەکانی نائاسایی پەیوەستن بەوەوەن و ئەو کەسانەی کە پێشینەی تەندروستی کەسییان هەیە کە ئەگەری تووشبوونیان بە شێرپەنجە زیاد دەکات، ئەمەش بە بەکارهێنانی چەندین جۆری دەرمان ئەنجام دەدرێت. وەک دەرمانی تامۆکسیفێن و دەرمانی ڕالۆکسیفین کە بەکاردێت بۆ کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی مەمک، بەتایبەتی شێرپەنجەی مەمک کە بەندە بە گەشەکردنی لەسەر هۆرمۆنی ئیسترۆجین لەکاتی ئەنجامدانی توێژینەوەکان لەسەر دەرمانی تامۆکسیفێن، توانای ڕێگریکردن لە ئیسترۆجین لەودا دەبێتە هۆی گۆڕانکارییەکان کە گەشەی وەرەم بەرەوپێش دەبەن، هەروەها مەترسی دووبارەبوونەوەی شێرپەنجەی مەمک و مەترسی شێرپەنجەی مەمک لەو ژنانەی کە گەیشتوونەتە وەستانی سوڕی مانگانە کەمدەکاتەوە. (بە ئینگلیزی: Menopause)، و شایەنی باسە لە سەرهەڵدانی ئەسپرین (بە ئینگلیزی: Aspirin) و دەرمانی دژە هەوکردنی ناستیرۆید (بە ئینگلیزی: Non-steroidal Anti-Inflammatory Drugs) وەک دەرمانێک کە دەتوانرێت لە خۆپاراستنی کیمیایی لە چەند جۆرێک لە شێرپەنجە.
خۆپاراستنی کیمیایی بە بەکارهێنانی دەرمان، ڤیتامین، یان تەواوکەری خۆراکی بە سێ شێوە بەم شێوەیە ڕوون کراوەتەوە:
واتە بەکارهێنانی دەرمانێکی دیاریکراو، ڤیتامین، یان تەواوکەری خۆراکی بۆ خۆپاراستن لە شێرپەنجە، هەروەها ڕێبازی خۆپاراستنی کیمیایی زۆرجار لەگەڵ ئەو کەسانەدا بەکاردەهێنرێت کە زۆرترین مەترسی تووشبوونیان بە شێرپەنجە هەیە. نموونە لەوانە ئەو کەسانەی کە پێشینەی خێزانی بەهێزی شێرپەنجەیان هەیە، ئەو کەسانەی کە هەڵگری جینەکانی نائاسایی پەیوەستن بەوەوەن و ئەو کەسانەی کە پێشینەی تەندروستی کەسییان هەیە کە ئەگەری تووشبوونیان بە شێرپەنجە زیاد دەکات، ئەمەش بە بەکارهێنانی چەندین جۆری دەرمان ئەنجام دەدرێت. وەک دەرمانی تامۆکسیفێن و دەرمانی ڕالۆکسیفین کە بەکاردێت بۆ کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە شێرپەنجەی مەمک، بەتایبەتی شێرپەنجەی مەمک کە بەندە بە گەشەکردنی لەسەر هۆرمۆنی ئیسترۆجین لەکاتی ئەنجامدانی توێژینەوەکان لەسەر دەرمانی تامۆکسیفێن، توانای ڕێگریکردن لە ئیسترۆجین لەودا دەبێتە هۆی گۆڕانکارییەکان کە گەشەی وەرەم بەرەوپێش دەبەن، هەروەها مەترسی دووبارەبوونەوەی شێرپەنجەی مەمک و مەترسی شێرپەنجەی مەمک لەو ژنانەی کە گەیشتوونەتە وەستانی سوڕی مانگانە کەمدەکاتەوە. (بە ئینگلیزی: Menopause)، و شایەنی باسە لە سەرهەڵدانی ئەسپرین (بە ئینگلیزی: Aspirin) و دەرمانی دژە هەوکردنی ناستیرۆید (بە ئینگلیزی: Non-steroidal Anti-Inflammatory Drugs) وەک دەرمانێک کە دەتوانرێت لە خۆپاراستنی کیمیایی لە چەند جۆرێک لە شێرپەنجە.
خۆپاراستنی کیمیایی بە بەکارهێنانی دەرمان، ڤیتامین، یان تەواوکەری خۆراکی بە سێ شێوە بەم شێوەیە ڕوون کراوەتەوە:
- خۆپاراستنی سەرەتایی: (بە ئینگلیزی: Primary Prevention)، واتە بە پاراستنی کەسێکی تەندروست لە شێرپەنجە.
- خۆپاراستنی لاوەکی: پەیوەندی بە پاراستنی ناوچەیەکی جەستەی کە ئەگەری شێرپەنجەیی هەیە لە تووشبوون بە شێرپەنجە.
- قۆناغی سێیەمی خۆپاراستن: (بە ئینگلیزی: Tertiary Prevention) تایبەتە بە ڕێگریکردن لە گەشەکردنی جۆرێکی تری شێرپەنجە لە کەسێکدا کە پێشتر شێرپەنجەیەکی دیاریکراوی هەبووە.
زانیاری دەربارەی شێرپەنجە
شێرپەنجە کاتێک ڕوودەدات کە جەستە کۆنترۆڵی گەشەی خانەکان لەدەست بدات، شێرپەنجە جگە لە گەشەی نائاسایی لە جەستەدا هیچی تر نییە. لەو شوێنانەی کە خانە کۆنەکان خانەی نائاسایی نوێ پێکدەهێنن، ئەمە پێچەوانەی سروشتی کۆنترۆڵکردنی گەشەی خانەکانە، کە پێویستی بە مردنی خانە کۆنەکان هەیە لە ئەنجامدا خانە نائاساییە زیادەکان کۆدەبنەوە، بارستەیەکی شانە دروستدەکەن کە بە وەرەم ناسراوە، و شایەنی باسە کە شێرپەنجە پەیوەندی بەوەوە هەیە وەرەمەکە بۆ هەمیشە دروست بوو، شێرپەنجەکە گەشە بکات بەبێ ئەوەی هیچ وەرەمێک دروست بێت، وەک ئەوەی لە حاڵەتەکانی شێرپەنجەی خوێندا ڕوودەدات.
سەرچاوەکان
8 بینین
