ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جۆرەکانی میدیا (بە عەرەبی: أنواع وسائل الإعلام، بە ئینگلیزی: Types of media) جیهان بە بەراورد لەگەڵ چەند دەیەیی پێشودا، گەشەی کردوە و جیاوازییەکی زۆر دروست بووە، ئەم گەشەسەندنەش دەرئەنجامی چەند شۆڕشێک بوو، لەوانەش شۆڕشی گەشەسەندنی میدیا و پەیوەندییەکان، میدیاکان بە چەند قۆناغێکی یەک لە دوای یەک پەرەیان سەند، سەرەتاکانی دەستپێک و گەشەسەندنی کاری میدیا لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمدا بوو، کە کاریگەری زۆری لەسەر دامەزراندنی کەناڵی مانگی دەستکرد بۆ مەبەست و ئامانج و کەرەستەی جۆراوجۆر هەبوو، بە جۆرێک کە ئامرازی جۆراوجۆری پەیوەندی چاپ و دەنگی و بینراویان لەخۆگرتبوو.
کۆمەڵگا مرۆییەکان لە ڕێگەی تێڕوانینێکی مێژوویی وردترەوە خۆیان لە ڕاگەیاندن لانەداوە و لە کۆنەوە پراکتیزەیان کردووە، لە بوونی مرۆڤەوە لەسەر ئەم زەوییە و لە سەردەمی ئەشکەوت و هۆزە سەرەتاییەکانەوە، چونکە مرۆڤ بوونەوەرێکی کۆمەڵایەتییە کە زۆر حەزی لە ئاڵوگۆڕی هەواڵە لە چوارچێوەی زانیاری و بارودۆخی خۆیدا، پێویستی بە میدیا لەگەڵ پێشکەوتنی سەردەمەکاندا زیادی کردووە کاریگەرییەکی بەرچاوی لە شوێنەکانی پەرستن و کۆبوونەوەکاندا هەبووە.
چەمکی میدیا
میدیا، لە ڕووی زمانەوانییەوە، بە واتای ڕاپۆرتکردن دێت بۆ ئاگادارکرنەوەی خەڵک. میدیا بەو پرۆسەیە پێناسە دەکرێت کە هەواڵ و ڕاستییەکان و بۆچوون و بیرۆکەکان لە ڕێگەی ئامڕازی جۆراوجۆری بەردەستەوە لە نێوان خەڵکدا بڵاودەکرێنەوە، بە مەبەستی ڕازیکردن و بڵاوکردنەوەی هۆشیاری و بەدەستهێنانی پشتیوانی. هەروەها پسپۆڕی میدیای ئەڵمانی، ئۆتۆگرۆت، پێناسەی میدیا دەکات وەک: (دەربڕینی بابەتیی عەقڵیەت و ڕۆحی جەماوەر، و مەیل و ڕەوتەکانی لە هەمان کاتدا).
جۆرەکانی میدیا
دەتوانرێت میدیا بۆ سێ جۆری سەرەکی پۆلێن بکرێت:
میدیای چاپکردن
بۆ پیشاندانی کاغەز و ڕەنگ و چاپکەر بەکاردەهێنرێت، گرنگترینی ئەم ئامرازانە بریتین لە:
- ڕۆژنامە: ئەو ڕۆژنامەی کە لە هەموو وڵاتێکدا دەردەچێت، نموونەیەکی ڕوونە بۆ ڕۆڵی میدیا و گرنگییەکەی لە پەخشکردنی هەموو جۆرە هەواڵێک، جا چ جیهانی بێت، چ ناوچەیی بێت یان ناوخۆیی بێت، ڕۆژنامە ماددەیەکی تێدایە کە بە شێوەیەکی هونەری میدیایی پێشکەش دەکرێت کە هەواڵەکە لەخۆدەگرێت و شیکارییەکانی دەخاتە ڕوو، بابەت و بۆچوونی نووسەرانی تێدایە، ئەمە جگە لە چەندین گۆشەی دیکەی وەک ڕیکلام. یەکێک لە تایبەتمەندییەکانی ڕۆژنامەکە ئەوەیە کە جار جارە بڵاودەکرێتەوە، یان ڕۆژانە یان هەفتانە، و مێژووی ڕۆژنامەگەری دێرینە، فەرەنسا لە ساڵی ١٦٠٥ دەستی بە بڵاوکردنەوەی یەکەم ڕۆژنامە لە جیهاندا کردووە، شایانی باسە کە ڕۆژنامە بە یەکێک لە میدیا هەرە دیار و بەهێزەکان دادەنرێت، هەروەها بە یەکێک لە کاریگەرترین دەزگاکانی ڕاگەیاندن دادەنرێت لە کۆمەڵگاکاندا لە ڕێگەی ئەو بۆچوون و بابەت و لێکۆڵینەوە و وێنانەی کە پەخشیان دەکەن.
- گۆڤارەکان: گۆڤارەکان جیاوازن لە ڕۆژنامە لەڕووی فۆرم و ناوەڕۆک و گفتوگۆکانیان کە پێشکەشی دەکەن، بەو پێیەی پێکهاتەکەیان لە بەرگێک پێکدێت، وەک کتێبێک و لاپەڕەیەکی تایبەت بە بابەت و ناوەڕۆکیان هەیە، دوای ئەوە دەست دەکەن بە پێشکەشکردنی بابەت و ناوەڕۆک، وەک هەواڵ، پاشان باسی دەکەن، لاپەڕەی تایبەتمەندیان هەیە بۆ زۆر بابەت، وەک مۆدە، هونەر، خواردن. هەروەها جار جارە دەردەچێت، یان مانگانە یان بە بڕیاری دروستکەرانی، لە ساڵی ١٧٣١ یەکەم گۆڤاری جیهان لە لەندەن دەرچوو و ناوی گۆڤاری جەنتلمەن بوو.
میدیای ناچاپ
پۆلێن دەکرێت بۆ میدیای دەنگی و بینراو و ئەلیکترۆنی، بەپێی ئەو ئامرازە میدیاییەی کە پیشانی دەدات، لەوانە:
- ته‌له‌فزیۆن: تەلەفزیۆن یەکێکە لە گرنگترین ئامراز و دەزگا میدیاییە کاریگەرەکان و یەکێکە لەو ئامرازانەی کە وازهێنان و دەستبەرداربوون لێی ئەستەمە، چونکە لە نێو خەڵکدا بینەرێکی زۆری هەیە، ڕۆڵی بەهێزی لە بیروڕای گشتیدا لە کۆمەڵگادا هەیە. تەلەفزیۆن لە دوای یەکەم تاقیکردنەوەی داهێنانەکەیەوە لە ساڵی ١٨٤٨ گەشەیەکی زۆری بەخۆیەوە بینیوە، تا یەکەمین پەخشی ڕیکلامی لە ساڵی ١٩٤١ لە ڕێگەی وێستگە تایبەتمەندەکانەوە لە ئەمریکا، دوای ئەوە زیاتر بڵاوبووەوە و لە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژاوادا بڵاوبووەوە.
تایبەتمەندییەکانی تەلەفزیۆن:
١-تەلەفزیۆن دەنگ و وێنە تێکەڵ دەکات، تایبەتمەندییەکانی ڕیکلامی دەنگی و بینراو کۆدەکاتەوە، ئەمەش بەشدارە لە ڕاکێشانی سەرنجی بینەر و پشتگیریکردن و چەسپاندنی بیرۆکەکە لە مێشکیدا.
٢-چەندین کەناڵ، بەرنامە، پەرەگراف لەخۆدەگرێت، چەندین ڕیکلامی تێدایە کە بەو ماوەیەی کە بۆیان تەرخانکراوە، یارمەتی ڕێکلامکەر دەدات لە هەر کاتێکدا بگاتە هەر کۆمەڵێک لە بینەر.
٣-بەرنامە تەلەفزیۆنییەکان زیاتر ناوخۆیین، ئەمەش بەشدارە لە زیادبوونی کاریگەری لەسەر ڕای گشتی.
٤-تەلەفزیۆن ئەو سوودەی هەیە کە بۆ بینەران جێگەی باوەڕە، لە ئەنجامی زیادبوونی کاتژمێرەکانی پەخش و بینین و بەردەوامییەکەی.
٥-تەلەفزیۆن بە گرنگترین و باشترین میدیا دادەنرێت لە ڕیکلامکردنی ئەو کاڵا و خزمەتگوزارییانەی کە وردەکاری بینراویان تێدایە.
- ڕادیۆ: ڕادیۆ بە میدیای دەنگی دادەنرێت، چونکە بینەر نازانێت کێ هەواڵەکە پەخش دەکات، هەرچەندە بینین بەدی نایەت، بەڵام بیستن پەیوەندی نێوان پەخشکەر و وەرگر بەدەست دەهێنێت، جێگای سەرنجە کە داهێنەر هێنری هێرتز یەکەم کەس بوو کە فرێکوێنسی موگناتیسی لە ساڵی ١٨٨٩ داهێنا، یەکەم ڕادیۆش لە ساڵی ١٨٩٥ داهێنرا، ڕادیۆ چەندین بژاردە بۆ گوێگر دەڕەخسێنێت، لە وێستگەی هەواڵ و گفتوگۆوە تا دەگاتە وێستگەی وەرزش و قورئان و کات بەسەربردن. ڕادیۆ بە چەند شتێک جیا دەکرێتەوە لەوانە:
١-بەهۆی کەمی تێچووی هەموو کەسێک دەتوانێت بیکڕێت.
٢-بۆ کارپێکردن و بەکارهێنانی پێویستی بە لێهاتوویی زۆر نییە.
٣-ئەگەری بڵاوبوونەوەی بۆ ڕووبەرێکی فراوان هەیە، چ ناوچەیی یان نیشتمانی.
٤-ئەگەری بەردەوامبوون لە پەخش بە درێژایی چەندین کاتژمێر هەیە دوای داهێنانی ئەو ئامێرانەی کە پشتگیری ئەم تایبەتمەندییە دەکەن، ئەمەش وا دەکات بینەر ئەو کاتە دیاری بکات کە گونجاوە بۆ وەرگرتنی ناوەڕۆکەکە.
٥-قەبارەی بچووکە و کێشی سووکە، ئەمەش وا دەکات هەڵگرتن و بەکارهێنانی ئاسان بێت.
٦-ئەگەری وەرگرتنی پەخشەکە لە هەر شوێنێک و لە کاتی ئەنجامدانی هەر چالاکیەکدا، بۆ نموونە، لەناو ئۆتۆمبێلدا، ئەمەش وای لێدەکات ببێتە ئامرازێکی بەسوود کە خەڵک بتوانن لە دوورەوە فێربن ئەگەر بیانەوێت. - ئینتەرنێت: ئینتەرنێت بە یەکێک لە میدیا مۆدێرنەکان دادەنرێت لە جیهاندا، هەروەها تایبەتمەندی نووسراو و دەنگی و بینراو و ئەلیکترۆنی تێکەڵ دەکات، کە مرۆڤ دەتوانێت بە ئاسانی لە سایتە جیاوازەکاندا بگەڕێت، ئینتەرنێت بڵاوبووە لە جیهاندا بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٦٩ دا، ئینتەرنێت شۆڕشێکی گەورەی لە جیهانی میدیا و پەیوەندیدا هێنایە ئاراوە لە ئەنجامی بڵاوبوونەوەی گەورەی بەسەر جیهاندا، یارمەتیدەر بوو لە بەستنەوەی هەموو جیهان لە ژێر یەک فەزادا، کە وایکرد ببێتە شوێنێک بۆ ئاڵوگۆڕی کولتوور و بیرۆکەکان، هەموو ئەمانە بەشدارییان کرد لە باشترکردنی میدیا لە بەستنەوەی تاک و گروپەکان و گەیشتن بە پەیوەندییەکانیان. ئەوەی ئینتەرنێت جیادەکاتەوە ئەوەیە کە بەتەواوی سەربەخۆیە لە وڵاتان و سیاسەتەکانیان، ئەمەش ڕێگە بە هیچ کەسێک نادات کۆنترۆڵی بکات لەڕووی ناوەڕۆک و ئەو بۆچوون و بیرۆکانەی پێشکەشی دەکرێت، هەروەها چەندین خزمەتگوزاری پێشکەش دەکات و بڕێکی زۆر زانیاری لەخۆدەگرێت.
