ئیدریس بارزانی

پێشەکی

ئیدریس بارزانی (1944-1987) یەکێک بوو لە گرنگترین و کاریگەرترین سەرکردە سیاسییەکانی کورد لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم. کوڕی مەلا مستەفا بارزانی، ڕابەری ناسراوی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد، ئیدریس ڕۆڵێکی بەرچاو و یەکلاکەرەوەی هەبوو لە شکڵپێدانی سیاسەتی کوردی لە عێراق و ناوچەکە. لە ماوەی ژیانی کورتیدا، ئەو توانی کاریگەرییەکی قووڵ لەسەر ڕەوتی مێژووی کورد دابنێت و بناغەی بۆ گۆڕانکارییە سیاسییەکانی داهاتوو دابنێت. ئەم ڕاپۆرتە تیشک دەخاتە سەر ژیان، کار، بیروباوەڕ و میراتی ئیدریس بارزانی.

ژیانی سەرەتایی و پەروەردە

ئیدریس بارزانی لە 16ی کانوونی یەکەمی 1944 لە گوندی بارزان لە دایک بوو. وەک کوڕی مەلا مستەفا بارزانی، لە تەمەنێکی زووەوە لەگەڵ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد ئاشنا بوو. بەهۆی دۆخی سیاسی ناسەقامگیر، بەشێکی زۆری منداڵی و گەنجێتی لە دوورخراوەیی لە یەکێتی سۆڤیەت بەسەر برد، کە کاریگەری قووڵی لەسەر بیرکردنەوە و تێڕوانینی سیاسی داهاتووی هەبوو.

لە یەکێتی سۆڤیەت، ئیدریس خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی تەواو کرد و زمانی ڕووسی فێر بوو. ئەم ئەزموونە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر تێگەیشتنی لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و ئایدۆلۆژیا سیاسییەکان هەبوو. هەروەها، ژیان لە دوورخراوەیی بیرۆکەی نیشتمانپەروەری و خەباتی نەتەوەیی لە ناخیدا بەهێزتر کرد.

دەستپێکی چالاکی سیاسی

لە کۆتایی پەنجاکان و سەرەتای شەستەکانی سەدەی بیستەم، ئیدریس دەستی کرد بە بەشداریکردن لە چالاکی سیاسی. گەڕانەوەی بۆ عێراق لەگەڵ باوکی لە ساڵی 1958، دوای ڕووخانی پاشایەتی لە عێراق، دەرفەتی پێدا ڕاستەوخۆ لە کاروباری سیاسی کورددا بەشداری بکات. لەم قۆناغەدا، ئەو ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە ڕێکخستنەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان (پدک).

ئیدریس بە خێرایی سەرنجی سەرکردە کوردەکانی ڕاکێشا بە هۆی زیرەکی و توانای دیپلۆماسی. ئەو بە تایبەت لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دانوستان لەگەڵ حکومەتی عێراق چالاک بوو. لەم سەردەمەدا، ئەو هەوڵی دا پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی و ڕۆژئاوا دروست بکات بۆ پشتگیری دۆزی کورد.

ڕۆڵی لە شۆڕشی ئەیلول

شۆڕشی ئەیلول (1961-1975) خاڵێکی وەرچەرخان بوو لە ژیانی سیاسی ئیدریس بارزانی. لەم ماوەیەدا، ئەو ڕۆڵێکی سەرەکی وەرگرت لە سەرکردایەتی شۆڕش لە پاڵ باوکی. ئیدریس بەرپرسیارێتی گرنگی وەرگرت لە بواری دیپلۆماسی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، کە یارمەتیدەر بوو لە بەدەستهێنانی پشتگیری نێودەوڵەتی بۆ دۆزی کورد.

لە ماوەی شۆڕشدا، ئیدریس سەردانی چەندین وڵاتی کرد، لەوانە ئێران، میسر و وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، بۆ ڕاکێشانی سەرنجی نێودەوڵەتی بۆ دۆزی کورد. ئەو هەروەها ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە دانوستانەکان لەگەڵ حکومەتی عێراق، بە تایبەت لە ساڵی 1970 کە بووە هۆی ڕێککەوتننامەی 11ی ئازار کە مافە کولتووری و ئیدارییەکانی کوردی بە فەرمی ناسی.

سەرکردایەتی پارتی دیموکراتی کوردستان

دوای کۆتاییهاتنی شۆڕشی ئەیلول و نەخۆشکەوتنی باوکی، ئیدریس بارزانی ڕۆڵێکی زیاتری لە سەرکردایەتی پدک وەرگرت. لە ساڵی 1979، دوای مردنی مەلا مستەفا بارزانی، ئیدریس بوو بە سەرۆکی پارتەکە. لەم پۆستەدا، ئەو هەوڵی دا سیاسەتی پارتەکە نوێ بکاتەوە و پەیوەندییەکانی لەگەڵ لایەنە کوردییەکانی تر و حکومەتی عێراق باشتر بکات.

لە ماوەی سەرکردایەتی ئیدریس، پدک گۆڕانکاری گرنگی بەسەردا هات. ئەو هەوڵی دا پارتەکە لە حزبێکی کلاسیکی شۆڕشگێڕەوە بگۆڕێت بۆ ڕێکخراوێکی سیاسی مۆدێرن. هەروەها، ئەو هەوڵی دا پەیوەندی لەگەڵ یەکێتی نیشتمانی کوردستان (ینک) باشتر بکات و هاوپەیمانێتی لەگەڵ هێزە کوردییەکانی تر دروست بکات.

ڕێککەوتننامەی جەزائیر و دەرەنجامەکانی

ڕێککەوتننامەی جەزائیر لە ساڵی 1975 کە لە نێوان عێراق و ئێران واژۆ کرا، کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر بزووتنەوەی کوردی و ڕۆڵی ئیدریس بارزانی هەبوو. ئەم ڕێککەوتنە بووە هۆی کۆتاییهاتنی پشتگیری ئێران بۆ شۆڕشی کورد و لاوازبوونی بزووتنەوەکە. ئیدریس ڕۆڵێکی سەرەکی هەبوو لە هەوڵدان بۆ ڕێکخستنەوەی بزووتنەوەی کوردی دوای ئەم دۆڕانە.

دوای ڕێککەوتننامەکە، ئیدریس هەوڵی دا ستراتیژی نوێ بۆ بزووتنەوەی کوردی دابنێت. ئەو جەختی لەسەر گرنگی خەباتی سیاسی و دیپلۆماسی کردەوە لە بری خەباتی چەکداری. هەروەها، ئەو هەوڵی دا پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژئاوا بەهێزتر بکات بۆ بەدەستهێنانی پشتگیری نێودەوڵەتی.

کۆچی دوایی و میرات

ئیدریس بارزانی لە 31ی کانوونی دووەمی 1987 لە تەمەنی 43 ساڵیدا لە تاران کۆچی دوایی کرد. مردنی زووی ئەو کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر سیاسەتی کوردی هەبوو. میراتی ئەو لە بزووتنەوەی کوردی و پدک بەردەوام بوو لە ڕێگەی براکەی مەسعود بارزانی کە جێگەی گرتەوە وەک سەرۆکی پارتەکە.

مردنی ئیدریس بۆشاییەکی گەورەی لە سەرکردایەتی کوردی دروست کرد. بەڵام، ئەو بناغەیەکی بەهێزی بۆ داهاتووی بزووتنەوەی کوردی دانا. زۆر لەو پەیوەندییە نێودەوڵەتیانەی کە ئەو دروستی کردبوون، لە سەردەمی مەسعود بارزانیدا بەکار هاتن بۆ بەدەستهێنانی پشتگیری نێودەوڵەتی بۆ دۆزی کورد

کەسایەتی و شێوازی سەرکردایەتی ئیدریس بارزانی

ئیدریس بە زیرەکی و توانای بەرزی دیپلۆماسی ناسرابوو. ئەو دەیتوانی بە چەندین زمان قسە بکات، لەوانە کوردی، عەرەبی، فارسی و ڕووسی، کە یارمەتیدەر بوو لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانیدا. هەروەها، ئەو بە بیرکردنەوەی ستراتیژی و توانای چارەسەرکردنی کێشە ناسرابوو.

شێوازی سەرکردایەتی ئیدریس زیاتر لەسەر بنەمای ڕاوێژکاری و بڕیاردانی هاوبەش بوو. ئەو هەوڵی دەدا گوێ لە بۆچوونی هەموو لایەنەکان بگرێت پێش بڕیاردان. ئەمەش وای کرد کە متمانەی زۆربەی لایەنەکان بەدەست بهێنێت و ببێتە هۆی کەمکردنەوەی ناکۆکییەکان لە ناو بزووتنەوەی کوردی.

کاریگەری ئیدریس بارزانی لەسەر سیاسەتی کوردی

کاریگەری ئیدریس بارزانی لەسەر سیاسەتی کوردی بەرچاو و درێژخایەن بوو. ئەو ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە گواستنەوەی بزووتنەوەی کوردی لە قۆناغی شۆڕشی چەکداری بۆ قۆناغێکی نوێی سیاسی. هەروەها، ئەو بناغەی دانا بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی بزووتنەوەی کوردی کە دواتر لە سەردەمی براکەی مەسعود بارزانیدا گەشەی کرد.

ئیدریس هەوڵی دا بیرۆکەی خودموختاری کوردستان لە چوارچێوەی عێراقدا پەرە پێ بدات. ئەم بیرۆکەیە دواتر بووە بناغەی دانوستانەکان لەگەڵ حکومەتی عێراق و بووە هۆی دروستبوونی هەرێمی کوردستان لە ساڵی 1992.

هەروەها، ئیدریس ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە مۆدێرنکردنی پارتی دیموکراتی کوردستان و گۆڕینی لە حزبێکی کلاسیکی شۆڕشگێڕەوە بۆ پارتێکی سیاسی مۆدێرن. ئەم گۆڕانکارییە کاریگەری لەسەر شێوازی سیاسەتکردنی کوردی لە عێراق هەبوو.

میراتی سیاسی و کۆمەڵایەتی

سەرەڕای ژیانی کورتی، ئیدریس بارزانی میراتێکی بەرچاوی لە دوای خۆی بەجێهێشت. لە ڕووی سیاسییەوە، ئەو بناغەی دانا بۆ پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی کورد کە دواتر یارمەتیدەر بوو لە بەدەستهێنانی پشتگیری جیهانی بۆ دۆزی کورد.

لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە، ئیدریس هەوڵی دا کۆمەڵگای کوردی بەرەو مۆدێرنیتە ببات. ئەو گرنگی بە پەروەردە و گەشەپێدانی ژێرخانی کوردستان دەدا. هەروەها، ئەو هەوڵی دا مافی ژنان لە کۆمەڵگای کوردی باشتر بکات و ڕۆڵیان لە سیاسەت و کۆمەڵگادا بەهێزتر بکات.

ئەنجامگیری

ئیدریس بارزانی کەسایەتییەکی کلیدی و کاریگەر بوو لە مێژووی هاوچەرخی کورد. سەرەڕای ژیانی کورتی، ئەو کاریگەرییەکی قووڵ و درێژخایەنی لەسەر ڕەوتی سیاسەتی کوردی لە عێراق و ناوچەکە هەبوو. میراتی ئەو لە بواری دیپلۆماسی، یەکخستنی هێزە کوردییەکان، و گواستنەوەی بزووتنەوەی کوردی بۆ قۆناغێکی نوێی سیاسی، بەردەوام کاریگەری لەسەر سیاسەتی کوردی هەیە.

شێوازی سەرکردایەتی ئیدریس بارزانی، کە لەسەر بنەمای دیالۆگ، دانوستان و دیپلۆماسی بوو، بووە نموونەیەک بۆ سەرکردە کوردەکانی دوای خۆی. هەوڵەکانی بۆ مۆدێرنکردنی کۆمەڵگا و سیاسەتی کوردی، کاریگەری درێژخایەنی لەسەر گەشەسەندنی سیاسی و کۆمەڵایەتی کوردستان هەبووە.