نیلس بۆر

پێشەکی

نیلس بۆر (١٨٨٥-١٩٦٢) فیزیکزانێکی دانیمارکی بوو کە ڕۆڵێکی بنەڕەتی لە داڕشتنی بنەماکانی فیزیکی کوانتەم و تێگەیشتن لە پێکهاتەی ئەتۆمدا هەبوو. کارەکانی بۆر کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر تێگەیشتنی ئێمە لە جیهانی ئەتۆمی و ناوکی هەبووە و بووەتە هۆی پێشکەوتنی زۆر لە بوارەکانی فیزیک و کیمیادا.

منداڵی و خوێندنی سەرەتایی

نیلس هێنریک دەیڤید بۆر لە ٧ی تشرینی یەکەمی ١٨٨٥ لە کۆپنهاگن، دانیمارک لەدایک بوو. باوکی ناوی کریستیان بۆر"ـە پڕۆفیسۆری فیسیۆلۆژی بوو لە زانکۆی کۆپنهاگن، و دایکی ناوی ئێلین ئەدلەرە لە بنەماڵەیەکی دەوڵەمەندی جوولەکە بوو. نیلس لە ژینگەیەکی ڕۆشنبیری و زانستیدا گەورە بوو کە هانی دا بۆ پرسیارکردن و لێکۆڵینەوە. لە تەمەنێکی زووەوە، نیلس توانای بەرزی لە بیرکاری و زانستدا دەرخست و بە شێوەیەکی تایبەت سەرنجی لەسەر فیزیک بوو.

خوێندنی زانکۆ و دکتۆرا

بۆر لە ساڵی ١٩٠٣دا چووە زانکۆی کۆپنهاگن، لەوێ خوێندنی لە فیزیک و بیرکاریدا دەست پێکرد. لە ماوەی خوێندنی زانکۆیدا، بۆر چەندین خەڵاتی لە بواری توێژینەوەی زانستیدا بەدەست هێنا. لە ساڵی ١٩١١دا بڕوانامەی دکتۆرای لە فیزیکدا وەرگرت، تێزەکەی لەسەر تیۆری ئەلیکترۆنی کانزاکان بوو. دوای تەواوکردنی دکتۆراکەی، بۆر سەردانی بەریتانیای کرد و لەوێ لەگەڵ جەی. جەی. تۆمسۆن، دۆزەرەوەی ئەلیکترۆن، لە زانکۆی کامبریج کاری کرد.

تیۆری ئەتۆمی بۆر

لە ساڵی ١٩١٢دا، بۆر چوو بۆ مانچستەر بۆ کارکردن لەگەڵ ئێرنست ڕەزەرفۆرد، کە مۆدێلی ناوکی ئەتۆمی تازە پێشنیار کردبوو. لەوێ بۆر دەستی کرد بە گەشەپێدانی تیۆری خۆی سەبارەت بە پێکهاتەی ئەتۆم. لە ساڵی ١٩١٣دا، بۆر مۆدێلی ئەتۆمی خۆی بڵاو کردەوە کە وەک "مۆدێلی ئەتۆمی بۆر" ناسراوە. ئەم مۆدێلە پێشنیاری کرد کە ئەلیکترۆنەکان لە خولگەی تایبەتدا بە دەوری ناوکدا دەسووڕێنەوە و تەنها دەتوانن لە نێوان ئەم خولگانەدا بە وزەیەکی دیاریکراو بازبدەن. ئەم تیۆرییە توانی زۆرێک لە تایبەتمەندییە تێبینیکراوەکانی ئەتۆمەکان ڕوون بکاتەوە و بووە بنەمایەک بۆ تێگەیشتنی نوێ لە پێکهاتەی ماددە.

بەشداری لە گەشەپێدانی میکانیکی کوانتەمدا

لە ساڵەکانی ١٩٢٠ و ١٩٣٠دا، بۆر ڕۆڵێکی سەرەکی لە گەشەپێدان و لێکدانەوەی میکانیکی کوانتەمدا هەبوو. ئەو بیرۆکەی "تەواوکاری"ی پێشکەش کرد، کە پێشنیار دەکات هەندێک تایبەتمەندی فیزیکی ناتوانرێت هاوکات بە وردی بپێورێن. هەروەها بۆر لە داڕشتنی "لێکدانەوەی کۆپنهاگن"ی میکانیکی کوانتەمدا بەشداری کرد، کە بووە لێکدانەوەی سەرەکی ئەم تیۆرییە. کارەکانی بۆر لەم بوارەدا کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر تێگەیشتنی ئێمە لە سروشتی بنەڕەتی ماددە و وزە هەبووە.

کاریگەری لەسەر فیزیکی ناوکی

لە سەرەتای ساڵانی ١٩٣٠دا، بۆر سەرنجی خۆی بۆ لای فیزیکی ناوکی ڕاکێشا. ئەو مۆدێلی "دڵۆپەی شلە"ی بۆ ناوک پێشنیار کرد، کە یارمەتیدەر بوو لە تێگەیشتن لە پڕۆسەی کەرتبوونی ناوکی. ئەم کارە ڕێگەی بۆ تێگەیشتنی باشتر لە پڕۆسەکانی ناوکی و دواتر بۆ گەشەپێدانی وزەی ناوکی خۆش کرد.

ڕۆڵی لە پڕۆژەی مانهاتن

لە ماوەی جەنگی جیهانی دووەمدا، بۆر لە دانیمارک مایەوە تا ئەو کاتەی ناچار بوو بۆ سوید هەڵبێت. دواتر بەشداری لە پڕۆژەی مانهاتندا کرد، کە پڕۆژەی ئەمریکی بوو بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی. هەرچەندە، بۆر نیگەران بوو لەبارەی کاریگەرییە مرۆییەکانی چەکی ناوکی و دواتر کاری کرد بۆ بەکارهێنانی ئاشتیانەی وزەی ناوکی و کۆنترۆڵکردنی چەکە ناوکییەکان.

دوا ساڵەکانی ژیانی و میراتی زانستی

لە دوای جەنگ، بۆر بەردەوام بوو لە کارکردن لەسەر کاربردە ئاشتیانەکانی وزەی ناوکی و هانی هاوکاری نێودەوڵەتی دەدا لە بواری زانستدا. ئەو لە ساڵی ١٩٦٢دا لە کۆپنهاگن کۆچی دوایی کرد. میراتی زانستی بۆر بەردەوامە لە کاریگەری لەسەر فیزیکی هاوچەرخ. کارەکانی لە بواری پێکهاتەی ئەتۆم و میکانیکی کوانتەمدا بنەمای زۆرێک لە پێشکەوتنە تەکنۆلۆژییەکانی سەدەی بیستەم و بیست و یەکەمی داناوە. پەیمانگای بۆر لە کۆپنهاگن، کە لەلایەن خۆیەوە دامەزرا، بەردەوامە لە پێشەنگی توێژینەوەی فیزیکدا.

نیلس بۆر خەڵاتی نۆبێلی لە فیزیکدا لە ساڵی ١٩٢٢ بۆ کارەکانی لەسەر پێکهاتەی ئەتۆم و تیشکدان وەرگرت. کاریگەری و بیرۆکەکانی بۆر تەنها سنووردار نەبوون بە فیزیک، بەڵکو کاریگەرییان لەسەر فەلسەفەی زانست و تێگەیشتنی ئێمە لە سروشتی واقیع هەبووە. میراتی بۆر وەک یەکێک لە گەورەترین زانا و بیرمەندەکانی سەدەی بیستەم بەردەوامە.