ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
ماکس بۆرن یەکێک بوو لە گرنگترین فیزیازانەکانی سەدەی بیستەم کە ڕۆڵێکی سەرەکی لە پەرەپێدان و ڕاڤەکردنی میکانیکی کوانتەمدا هەبوو ئەو بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی ئەم بوارە گرنگەی فیزیا دادەنرێت و کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر تێگەیشتنی ئێمە لە جیهانی ئەتۆمی هەبووە لەم ڕاپۆرتەدا چاوێک بە ژیان کارە زانستییەکان و میراتی ماکس بۆرندا دەخشێنین
سەرەتای ژیان و پەروەردە
ماکس بۆرن لە ١١ی کانوونی یەکەمی ١٨٨٢ لە برێسلاو لە ئەڵمانیا لەدایک بوو باوکی پرۆفیسۆری ئێمبریۆلۆژی بوو لە زانکۆی برێسلاو بۆرن لە تەمەنی منداڵییەوە بەهرەی زۆری لە بیرکاری و زانستدا پیشان دا خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی لە شاری زێدی خۆی تەواو کرد و دواتر چووە زانکۆی گۆتینگن بۆ خوێندنی فیزیا و بیرکاری لەوێ لەژێر سەرپەرشتی زانا ناودارەکانی وەک دەیڤید هیلبێرت و فێلیکس کلاین پەروەردەی زانستی وەرگرت
کارە سەرەتاییەکانی لە بواری فیزیادا
دوای تەواوکردنی خوێندن بۆرن دەستی بە کارکردن لە بواری فیزیای تیۆری کرد سەرەتا لەسەر تیۆری ڕێژەیی تایبەت کاری دەکرد و لەو بوارەدا چەند توێژینەوەیەکی گرنگی بڵاو کردەوە هەروەها لە بواری فیزیای بلوورەکان و دینامیکی تۆڕە بلوورییەکاندا کاری کرد کە بووە هۆی پەرەپێدانی تیۆری بۆرن-کارمان کە ئێستاش لە فیزیای ڕەقەکاندا بەکاردێت
بەشداری لە پەرەپێدانی میکانیکی کوانتەمدا
گرنگترین بەشداری بۆرن لە بواری میکانیکی کوانتەمدا بوو لە ساڵانی ١٩٢٥-١٩٢٧ بۆرن لەگەڵ ڤێرنەر هایزنبێرگ و پاسکواڵ جۆردان کاری کرد لەسەر فۆرمولەکردنی میکانیکی ماتریسی کە یەکێک بوو لە یەکەم فۆرمولاسیۆنەکانی میکانیکی کوانتەم هەروەها بۆرن ڕاڤەی ئەگەری بۆ شەپۆلی کوانتەمی پێشنیار کرد کە بووە بناغەی تێگەیشتنی ئێستامان لە سروشتی ئەگەری دیاردە کوانتەمییەکان
دەستکەوتە زانستییەکانی
بۆرن چەندین دەستکەوتی گرنگی لە بواری فیزیادا تۆمار کرد گرنگترینیان:
- ڕاڤەی ئەگەری بۆ شەپۆلی کوانتەمی
- بەشداری لە پەرەپێدانی میکانیکی ماتریسی
- تیۆری بۆرن-ئۆپنهایمەر بۆ مۆلیکیولەکان
- کاری پێشەنگ لەسەر تیۆری پەرتبوونی کوانتەمی
- لێکۆڵینەوە لە بواری ئۆپتیکی کوانتەمی
خەڵاتی نۆبڵ و دانپێدانانی جیهانی
لە ساڵی ١٩٥٤ بۆرن خەڵاتی نۆبڵی لە فیزیادا پێبەخشرا بۆ لێکۆڵینەوە بنەڕەتییەکانی لە میکانیکی کوانتەمدا بەتایبەت بۆ ڕاڤەی ئەگەری شەپۆلی کوانتەمی ئەم خەڵاتە دانپێدانانێک بوو بە گرنگی کارەکانی لە پەرەپێدان و تێگەیشتنی میکانیکی کوانتەمدا هەروەها بۆرن چەندین خەڵات و نازناوی زانستی تری وەرگرت وەک مەدالیای ماکس پلانک
کاریگەری لەسەر فیزیای هاوچەرخ
کارەکانی بۆرن کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر فیزیای هاوچەرخ هەبووە ڕاڤەی ئەگەری ئەو بۆ شەپۆلی کوانتەمی بووە بناغەی تێگەیشتنی ئێستامان لە دیاردە کوانتەمییەکان و کاریگەری لەسەر بوارەکانی وەک کۆمپیوتەری کوانتەمی و کریپتۆگرافی کوانتەمی هەبووە هەروەها کارەکانی لە بواری فیزیای بلوورەکاندا بووەتە هۆی پێشکەوتن لە بواری تەکنۆلۆژیای نیمچە گەیەنەرەکان و مەوادی نوێ
ژیانی کەسی و بیروباوەڕەکانی
بۆرن جگە لە کارە زانستییەکانی کەسێکی خاوەن بیروباوەڕی فەلسەفی و سیاسی بەهێز بوو ئەو دژی جەنگ و چەکی ناوەکی بوو و بەشداری لە چەندین بزووتنەوەی ئاشتیخوازیدا کرد لە ساڵی ١٩٣٣ بەهۆی ڕەگەزی جوولەکەی و دژایەتی لەگەڵ نازیزم ناچار بوو ئەڵمانیا بەجێبهێڵێت و لە بەریتانیا نیشتەجێ بوو لەوێ لە زانکۆی ئیدنبرە وەک پرۆفیسۆری فیزیا درێژەی بە کارەکانی دا
میراتی زانستی و کۆتایی ژیانی
ماکس بۆرن لە ٥ی کانوونی دووەمی ١٩٧٠ لە گۆتینگن کۆچی دوایی کرد و میراتێکی زانستی گەورەی بەجێهێشت کە کاریگەری لەسەر چەندین نەوەی فیزیازانان هەبووە کارەکانی لە بواری میکانیکی کوانتەم و فیزیای بلوورەکاندا ئێستاش بناغەی زۆرێک لە لێکۆڵینەوە هاوچەرخەکانن پەرتووکەکانی لە بواری فیزیادا وەک سەرچاوەی گرنگ بۆ خوێندکاران و توێژەران بەکاردێن بۆرن نەک تەنها وەک زانایەکی گەورە بەڵکو وەک کەسایەتییەکی مرۆڤدۆست و ئاشتیخواز لە مێژووی زانستدا یاد دەکرێتەوە
