ڕیچارد فەینمان

پێشەکی

ڕیچارد فیلیپس فەینمان یەکێک بوو لە گەورەترین و کاریگەرترین فیزیازانەکانی سەدەی بیستەم. ئەو لە ١١ی ئایاری ١٩١٨ لە دایک بووە و لە ١٥ی شوباتی ١٩٨٨ کۆچی دوایی کردووە. فەینمان بە هۆی کارە پێشەنگەکانی لە بواری فیزیای کوانتەم، تیۆری ڕێژەیی و فیزیای پارچە بنەڕەتییەکان ناسراوە. ئەو نەک تەنها زانایەکی بەتوانا بوو، بەڵکو مامۆستایەکی سەرنجڕاکێش و نووسەرێکی بەهرەمەندیش بوو کە توانی زانستی فیزیا بە شێوەیەکی سادە و ڕوون بۆ خەڵکی ئاسایی شی بکاتەوە.

منداڵی و سەرەتای ژیانی

فەینمان لە ناوچەی فار ڕۆکاوەی لە کوینز، نیویۆرک لە خێزانێکی جوولەکەی ئەشکینازی لە دایک بوو. باوکی، میلڤیل فەینمان، کارمەندی کۆمپانیای یونیفۆرم بوو و دایکی، لوسیل فیلیپس، ژنی ماڵەوە بوو. لە منداڵییەوە، ڕیچارد حەزێکی زۆری لە زانست و تاقیکردنەوە هەبوو. باوکی ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە پەرەپێدانی حەزی کوڕەکەی بۆ زانست، بەردەوام هانی دەدا بۆ پرسیارکردن و تێگەیشتن لە چۆنیەتی کارکردنی شتەکان. فەینمان لە تەمەنی کەمەوە دەستی کرد بە چاککردنەوەی ڕادیۆ و ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان، کە ئەمە بووە هۆی پەرەپێدانی تواناکانی لە بواری تەکنەلۆجیا و ئەندازیاری.

خوێندن و پەروەردە

فەینمان لە قوتابخانەی ئامادەیی فار ڕۆکاوەی خوێندی، لەوێ بەهۆی زیرەکی و تواناکانی لە بواری بیرکاری و فیزیادا ناسرا. لە ساڵی ١٩٣٥دا، بە پلەی یەکەم لە پێشبڕکێی بیرکاری نیویۆرک سیتیدا سەرکەوت. دواتر لە ساڵی ١٩٣٥، چووە زانکۆی ماساچوسێتس بۆ تەکنەلۆجیا (MIT) و لە ساڵی ١٩٣٩دا بڕوانامەی بەکالۆریۆسی لە فیزیادا بەدەست هێنا. لە هەمان ساڵدا، دەستی بە خوێندنی دکتۆرا کرد لە زانکۆی پرینستۆن لەژێر سەرپەرشتی جۆن ئارچیباڵد ویلێر. لە ساڵی ١٩٤٢دا، نامەی دکتۆراکەی تەواو کرد کە تیایدا میتۆدێکی نوێی بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ کێشەکانی فیزیای کوانتەم پێشنیار کرد.

کارە زانستییەکانی

کارە زانستییەکانی فەینمان کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر فیزیای هاوچەرخ هەبووە. گرنگترین دەستکەوتەکانی بریتین لە:

١. تیۆری ئەلێکترۆداینامیکی کوانتەمی (QED): فەینمان یەکێک بوو لە داهێنەرانی ئەم تیۆرییە کە باس لە کارلێکی نێوان ڕووناکی و ماددە دەکات. ئەم کارە بووە هۆی ئەوەی کە لە ساڵی ١٩٦٥ خەڵاتی نۆبڵی فیزیای پێ ببەخشرێت.

٢. دیاگرامەکانی فەینمان: ئەم دیاگرامانە شێوازێکی نوێن بۆ نیشاندانی کارلێکی نێوان پارچە بنەڕەتییەکان. ئەمڕۆ ئەم دیاگرامانە بەشێکی سەرەکین لە فیزیای تیۆری.

٣. تیۆری پارتۆن: فەینمان تیۆرییەکی پێشکەش کرد کە ڕوونی دەکردەوە پرۆتۆن و نیوترۆن لە پارچەی بچووکتر پێک هاتوون کە پێیان دەوترێت کوارک.

٤. کارەکانی لە بواری سوپەرفلویدیتی: فەینمان لێکۆڵینەوەی لەسەر هیلیۆمی سارد کرد و یارمەتی دا لە تێگەیشتن لە دیاردەی سوپەرفلویدیتی.

٥. فیزیای کۆمپیوتەر کوانتەمی: فەینمان یەکەم کەس بوو کە بیرۆکەی کۆمپیوتەری کوانتەمی خستە ڕوو، کە دواتر بووە بوارێکی گرنگی توێژینەوە.

بەشداری لە پڕۆژەی مانهاتن

لە ساڵی ١٩٤١دا، فەینمان بانگهێشت کرا بۆ بەشداریکردن لە پڕۆژەی مانهاتن لە لۆس ئەلامۆس، نیو مەکسیکۆ. لەوێ ئەو لەژێر سەرپەرشتی هانس بێتە کاری کرد و ڕۆڵێکی گرنگی هەبوو لە چارەسەرکردنی کێشە ئەندازیارییەکانی پەیوەست بە دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی. فەینمان کاری لەسەر جیاکردنەوەی ئایزۆتۆپەکانی یۆرانیۆم و دیزاینی بۆمبەکە کرد. هەروەها بەشداری کرد لە دۆزینەوەی ڕێگاچارە بۆ کێشەی ژەهراویبوونی کرێکارەکان بەهۆی تیشکی ڕادیۆئەکتیڤ.

دوای تەواوبوونی جەنگ و بینینی کاریگەرییە وێرانکەرەکانی بۆمبەکە لە هیرۆشیما و ناگازاکی، فەینمان هەستی بە پەشیمانی و خەمۆکی کرد. ئەم ئەزموونە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر بیرکردنەوەی ئەو سەبارەت بە بەرپرسیارێتی ئەخلاقی زاناکان هەبوو.

وانەبێژی و شێوازی فێرکردن

فەینمان وەک مامۆستایەکی بەهرەمەند و سەرنجڕاکێش ناسرابوو. لە ساڵی ١٩٥٠ەوە لە زانکۆی کالیفۆرنیا لە کالتێک دەستی بە وانەوتنەوە کرد. شێوازی وانەوتنەوەی فەینمان زۆر تایبەت بوو، پشتی بە ڕوونکردنەوەی چەمکە ئاڵۆزەکان بە شێوەیەکی سادە و تێگەیشتنی قووڵ دەبەست. ئەو بەردەوام هەوڵی دەدا خوێندکارەکانی هان بدات بۆ بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە و داهێنەرانە.

زنجیرە وانەکانی فەینمان لە فیزیا، کە دواتر لە کتێبی "وانەکانی فەینمان لە فیزیا"دا بڵاوکرانەوە، بوونە سەرچاوەیەکی گرنگ بۆ خوێندکارانی فیزیا لە سەرانسەری جیهاندا. ئەم وانانە بە ڕوونی و قووڵی ناسراون و هێشتا وەک سەرچاوەیەکی سەرەکی لە زۆربەی زانکۆکان بەکاردەهێنرێن.

نووسین و پەیوەندی لەگەڵ جەماوەر

فەینمان چەندین کتێبی نووسی کە زانستیان بە شێوەیەکی سادە و سەرنجڕاکێش بۆ خەڵکی ئاسایی شی دەکردەوە. گرنگترین کتێبەکانی بریتین لە:

١. "بێگومان گاڵتەت پێ دەکەم، جەنابی فەینمان!" (١٩٨٥): کۆمەڵێک چیرۆکی کەسیی فەینمانە کە تیایدا باسی ژیان و ئەزموونەکانی دەکات.

٢. "مانای هەموو شتێک" (١٩٩٨): کۆمەڵێک وتار و وانەیە کە تیایدا فەینمان هەوڵ دەدات چەمکە قووڵەکانی فیزیا بە زمانێکی سادە ڕوون بکاتەوە.

٣. "خۆشی دۆزینەوەی شتەکان" (١٩٩٩): کتێبێکی دیکەیە کە تیایدا فەینمان باسی ئەزموونەکانی ژیانی و بۆچوونەکانی لەسەر زانست و کۆمەڵگا دەکات.

ئەم کتێبانە بوونە هۆی ئەوەی کە فەینمان ببێتە یەکێک لە ناسراوترین زاناکان لە نێو خەڵکی ئاساییدا. شێوازی نووسینی فەینمان زۆر تایبەت بوو، وەک ئەوە وابوو لەگەڵ هاوڕێیەک قسە بکەیت. ئەمە وای کرد خەڵکێکی زۆر حەز بە فیزیا و زانست بکەن.

کەسایەتی و ژیانی تایبەتی

فەینمان کەسێکی زۆر کراوە، خۆش مەشرەب و کونجکۆڵ بوو. ئەو حەزی لە گاڵتە و پێکەنین و ژیانێکی پڕ لە سەرگەرمی هەبوو. لەگەڵ ئەوەی زانایەکی گەورە بوو، بەڵام هەمیشە خۆی بە مرۆڤێکی ئاسایی دەزانی و حەزی لە خۆ بەگەورەزانین نەبوو.

فەینمان حەزی لە هونەر و مۆسیقا هەبوو. لە کاتی خۆیدا فێری لێدانی تەپڵی برازیلی (بۆنگۆ) بوو و بەشداری لە فێستیڤاڵی کەرنەڤاڵی ڕیۆ دی جانێرۆدا کرد. هەروەها حەزی لە کێشانی وێنە هەبوو و چەندین تابلۆی کێشا کە بە ناوی هونەری "Ofey" واژۆی دەکردن.

یەکێک لە تایبەتمەندییە سەرنجڕاکێشەکانی فەینمان حەزی بۆ شیکردنەوەی کۆدی نهێنی و چارەسەرکردنی مەتەڵ بوو. ئەو بەردەوام خۆی بە کێشە لۆژیکی و بیرکارییەکانەوە سەرقاڵ دەکرد و حەزی لە دۆزینەوەی ڕێگاچارەی نوێ و داهێنەرانە هەبوو.

فەینمان سێ جار هاوسەرگیری کرد. یەکەم هاوسەری، ئارلین گرینباوم، لە ساڵی ١٩٤٥دا بەهۆی نەخۆشی سیلەوە کۆچی دوایی کرد. دووەم هاوسەری، ماری لوو بەل، لە ساڵی ١٩٥٢دا لێی جیابووەوە. لە ساڵی ١٩٦٠دا، لەگەڵ گوێنیت هۆوارث هاوسەرگیری کرد و کچێکیان بوو بە ناوی میشێل.

دوا ساڵەکانی ژیانی

لە کۆتایی ژیانیدا، فەینمان بەشداری کرد لە لێکۆڵینەوە لە کارەساتی ئاژانسی فەزایی ئەمریکا (ناسا) کاتێک گەشتیاری فەزایی چالێنجەر لە ساڵی ١٩٨٦دا تەقییەوە. لێکۆڵینەوەکەی فەینمان یارمەتیدەر بوو لە دۆزینەوەی هۆکاری کارەساتەکە و بووە هۆی باشترکردنی سیستەمی سەلامەتی ناسا.

لە ساڵی ١٩٧٩دا، فەینمان تووشی شێرپەنجەی میعدە بوو. سەرەڕای چارەسەرکردنی سەرەتایی، نەخۆشییەکە لە ساڵی ١٩٨٧دا گەڕایەوە و بڵاو بووەوە بۆ جگەر و ئێسکەکانی. فەینمان لە ١٥ی شوباتی ١٩٨٨ لە تەمەنی ٦٩ ساڵیدا لە لۆس ئەنجلۆس کۆچی دوایی کرد.

میراتی زانستی و کاریگەری

کاریگەری فەینمان لەسەر زانستی فیزیا و شێوازی فێرکردن زۆر بەرفراوان و قووڵە. زۆربەی فیزیازانەکانی ئەمڕۆ لە ڕێگەی کتێب و وانەکانی ئەوەوە فێری فیزیا بوون. شێوازی سادەکردنەوە و ڕوونکردنەوەی بابەتە ئاڵۆزەکان بووە نموونەیەک بۆ زۆر زانا و مامۆستا.

کارەکانی لە بواری فیزیای کوانتەم، بە تایبەتی دیاگرامەکانی فەینمان و تیۆری ئەلێکترۆداینامیکی کوانتەمی، بوونەتە بنەمایەک بۆ زۆر لێکۆڵینەوەی نوێ و پێشکەوتن لە بواری فیزیای هاوچەرخدا. هەروەها کارەکانی لە بواری کۆمپیوتەری کوانتەمی بوونە سەرەتایەک بۆ بوارێکی نوێی زانستی کە ئەمڕۆ زۆر گرنگە.

فەینمان نموونەیەکە بۆ ئەوەی کە چۆن دەکرێت مرۆڤ هاوکات زانایەکی گەورە و کەسێکی خۆشەویست و نزیک لە خەڵک بێت. ئەو توانی پردێک دروست بکات لە نێوان زانستی قووڵ و تێگەیشتنی گشتی. میراتی فەینمان تەنها لە کارە زانستییەکانیدا کورت نابێتەوە، بەڵکو لە شێوازی بیرکردنەوە، فێرکردن و ژیانیشیدا بەردەوامە و کاریگەری لەسەر نەوەکانی داهاتووی زانایان و خوێندکاران هەیە.