ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
جەنگی ناوخۆی ئەمریکا (١٨٦١-١٨٦٥) تەنها خوێناویترین ململانێی مێژووی ئەو وڵاتە نییە، بەڵکو ئەو خاڵی وەرچەرخانە بوو کە ناسنامەی ئەمریکای مۆدێرنی داڕشتەوە. ئەم جەنگە تەنها شەڕێک نەبوو لەسەر خاک یان دەسەڵات، بەڵکو پێکدادانی دوو جیهانبینی و دوو سیستەمی ژیانی تەواو دژ بەیەک بوو کە لەژێر ئاڵای یەک وڵاتدا کۆببوونەوە. بۆ زیاتر لە چوار ساڵ، برا لە دژی برا جەنگان، کە بووە هۆی کوژرانی زیاتر لە ٦٢٠ هەزار سەرباز و وێرانبوونی بەشێکی زۆری باشووری وڵاتەکە. بۆ تێگەیشتن لەوەی چۆن گەورەترین دیموکراسیی جیهان گەیشتە ئەم ئاستە لە خۆوێرانکردن، دەبێت قووڵ ببینەوە لە کۆمەڵێک هۆکاری ئاڵۆز و تێکچڕژاو کە دەیان ساڵ بوو وەک ئاگری ژێر خۆڵەمێش کڵپەیان دەسەند و چاوەڕێی پڕیشکێک بوون. هەرچەندە هۆکارەکان زۆرن، بەڵام هەموویان وەک ڕووبارێک دەڕژێنە ناو یەک زەریای گەورەوە: پرسی کۆیلایەتی. ئەم ڕاپۆرتە شیکارییەکی ورد بۆ ئەو هۆکارە بنەڕەتییانە دەکات کە ئەمریکایان بەرەو لێواری هەڵدێر برد.
بەشی یەکەم: کۆیلایەتی، دڵی کێشەکە
ناتوانرێت باس لە هۆکارەکانی جەنگی ناوخۆ بکرێت بەبێ ئەوەی کۆیلایەتی وەک هۆکاری سەرەکی و بنچینەیی دانەنرێت. لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا، ئەمریکا وڵاتێک بوو بە دوو ڕووی دژبەیەکەوە؛ باکوورێکی پیشەسازی و ئازاد، و باشوورێکی کشتوکاڵی و کۆیلەدار. ئەم دابەشبوونە تەنها ئابووری نەبوو، بەڵکو کۆمەڵایەتی، کولتووری و ئەخلاقیش بوو. لە ویلایەتەکانی باشوور، کۆیلایەتی تەنها سیستەمێکی ئابووری نەبوو، بەڵکو "دامەزراوەیەکی تایبەت بوو کە تەواوی پێکهاتەی کۆمەڵگەی لەسەر بنیات نرابوو. ئابووری باشوور بە تەواوی پشتی بە کاری زۆرەملێی ملیۆنان کۆیلەی ئەفریقی-ئەمریکی بەستبوو، بەتایبەت لە کێڵگە پان و بەرینەکانی کەتان، کە بە "پاشا کەتان" (King Cotton) ناسرابوو. کەتان گرنگترین کاڵای هەناردەی ئەمریکا بوو و سامانی سەرەکی باشوورییە سپیپێستەکانی پێکدەهێنا. بۆیە هەر هەوڵێک بۆ سنووردارکردن یان لەناوبردنی کۆیلایەتی، وەک هەڕەشەیەکی ڕاستەوخۆ بۆ سەر شێوازی ژیان، سامان و هەژموونی سیاسیی چینی دەسەڵاتداری باشوور سەیر دەکرا. ئەوان بە چڕی بەرگرییان لە کۆیلایەتی دەکرد و بە بیانووی ئایینی و زانستیی ساختە هەوڵیان دەدا بیسەلمێنن کە ڕەگەزی ڕەش بۆ کۆیلایەتی دروست کراوە و ئەمە "بارودۆخێکی سروشتییە".
لە بەرامبەردا، لە ویلایەتەکانی باکوور، بزووتنەوەیەکی بەهێزی دژە کۆیلایەتی (Abolitionism) گەشەی کردبوو. ئەم بزووتنەوەیە کۆیلایەتیی بە گوناهێکی گەورە و پێشێلکارییەکی ئاشکرای بنەماکانی ئازادی و یەکسانی دادەنا، کە لە جاڕنامەی سەربەخۆیی ئەمریکادا هاتووە. کەسایەتییەکانی وەک ویلیام لۆید گاریسۆن، فرێدریک دۆگلاس (کە خۆی کۆیلەیەکی هەڵاتوو بوو) و هاریەت بیجەر ستۆ، نووسەری ڕۆمانی بەناوبانگی "کۆخەکەی مام تۆم" (Uncle Tom's Cabin)، ڕۆڵێکی گەورەیان گێڕا لە وروژاندنی ڕای گشتیی باکوور دژی نامرۆڤایەتیی کۆیلایەتی. ڕۆمانەکەی ستۆ، کە وێنەیەکی تراژیدی و کاریگەری لە ژیانی کۆیلەکان دەکێشا، ملیۆنان دانەی لێ فرۆشرا و ئاگری ڕق و قینی بەرامبەر بەم سیستەمە لە باکوور خۆشتر کرد. بەم شێوەیە، ناکۆکییەکە لە نێوان دوو سیستەمی ئەخلاقیی دژبەیەکدا قووڵتر بووەوە، کە ئاشتکردنەوەیان ئەستەم بوو.
بەشی دووەم: دوو جیهانی ئابووری لە یەک وڵاتدا
جیاوازییە ئابوورییەکانی نێوان باکوور و باشوور هێندە قووڵ بوون کە وەک دوو وڵاتی جیاواز دەهاتنە بەرچاو. ئەم جیاوازییە ئابوورییانە ڕاستەوخۆ پەیوەست بوون بە پرسی کۆیلایەتییەوە. باکوور خەریکی شۆڕشێکی پیشەسازی بوو؛ شارەکان گەورە دەبوون، کارگەکان فراوان دەبوون و سیستەمی ئابووری لەسەر بنەمای کرێکاری مووچەخۆر، بازرگانی، بانکداری و گواستنەوەی شەمەندەفەر دامەزرابوو. ئەم سیستەمە پێویستی بە بازاڕێکی ناوخۆیی بەهێز و کرێکاری ئازاد هەبوو. بۆ پاراستنی پیشەسازییە نوێیەکانیان لە ڕکابەریی کاڵای ئەوروپی، باکوورییەکان داوای دانانی باجی گومرگیی بەرز (Tariffs)یان دەکرد لەسەر کاڵای هاوردە.
بەڵام باشوور وێنەیەکی تەواو پێچەوانەی هەبوو. ئابوورییەکەی کشتوکاڵی و دواکەوتوو بوو، پشتی بە هەناردەکردنی کەتان، تووتن و شەکر بۆ ئەوروپا، بەتایبەت بەریتانیا، دەبەست. ئەوان پێویستیان بە هاوردەکردنی کاڵای پیشەسازیی هەرزان هەبوو. لەبەرئەوە، بە توندی دژی باجی گومرگی بوون، چونکە ئەم باجە نرخی ئەو کاڵایانەی گران دەکرد کە دەبوو بیکڕن، و لە هەمان کاتدا ترسیان هەبوو کە وڵاتانی ئەوروپیش وەک کاردانەوەیەک باج لەسەر کەتانی ئەمریکی دابنێن. باشوورییەکان هەستیان دەکرد کە سیاسەتە ئابوورییەکانی حکومەتی فیدراڵی، کە لەژێر هەژموونی باکووردا بوو، تەنها بۆ دەوڵەمەندکردنی باکوورە لەسەر حیسابی ئەوان. ئەم ململانێیە لەسەر باج، کە لە ساڵانی ١٨٢٠ و ١٨٣٠ەکاندا گەیشتە قەیرانی "ڕەتکردنەوە" (Nullification Crisis)، نیشانەی دابەشبوونێکی ئابووریی قووڵ بوو کە تەنها بەهۆی بوونی کۆیلایەتییەوە دروست ببوو، چونکە ئەگەر باشووریش پیشەسازی بووایە، ڕەنگە هاوڕا بووایە لەسەر سیاسەتی باج.
بەشی سێیەم: ململانێی سیاسی
یەکێک لەو بیانووە سیاسیانەی کە باشوورییەکان بە بەردەوامی بەکاریان دەهێنا، پرسی "مافی ویلایەتەکان" (States' Rights) بوو. بەپێی ئەم بیردۆزە، ویلایەتەکان بە شێوەیەکی ئارەزوومەندانە چوونەتە ناو یەکێتیی ئەمریکاوە، بۆیە مافی ئەوەیان هەیە هەر یاسایەکی فیدراڵی کە بە زیانی خۆیانی بزانن ڕەتیبکەنەوە یان تەنانەت لە یەکێتییەکە جیاببنەوە. ئەوان دەیانوت کە دەستوور یەکێتییەکی سنوورداری دروست کردووە و زۆرینەی دەسەڵاتەکان بۆ ویلایەتەکان ماونەتەوە. لە بەرامبەردا، باکوورییەکان، بە تایبەت دوای سەرۆکایەتیی ئەندرو جاکسۆن و دواتر ئەبراهام لینکۆڵن، باوەڕیان وابوو کە یەکێتییەکە هەمیشەیی و دابەش نەکراوە و هیچ ویلایەتێک مافی جیابوونەوەی تاکلایەنەی نییە. ئەوان دەیانوت کە حکومەتی فیدراڵی دەسەڵاتی باڵای هەیە بەسەر ویلایەتەکاندا.
بەڵام لێرەدا پرسیارە گرنگەکە ئەوەیە: مافی کام ویلایەت؟ باشوورییەکان کاتێک باسی "مافی ویلایەتەکان"یان دەکرد، لە بنەڕەتدا مەبەستیان یەک مافی سەرەکی بوو: مافی پاراستن و بەردەوامیدان بە کۆیلایەتی بەبێ دەستتێوەردانی حکومەتی فیدراڵی. کاتێک باکوور هەوڵی دەدا ڕێگری لە فراوانبوونی کۆیلایەتی بکات بۆ خاکە نوێیەکان، باشوور هاواری دەکرد کە ئەمە پێشێلکردنی مافی ویلایەتەکانە. بەڵام کاتێک یاسای کۆیلەی هەڵاتوو (Fugitive Slave Act) لە ساڵی ١٨٥٠ دەرچوو، کە ویلایەتەکانی باکووری ناچار دەکرد یارمەتی گەڕاندنەوەی کۆیلە هەڵاتووەکان بدەن، باشوورییەکان بەوپەڕی تواناوە داوای جێبەجێکردنی ئەم یاسا فیدراڵییەیان دەکرد. ئەم دووفاقییە بە ڕوونی دەری دەخات کە "مافی ویلایەتەکان" تەنها دروشم و پاساوێکی سیاسی بوو بۆ پاراستنی کۆیلایەتی، نەک باوەڕێکی فەلسەفیی نەگۆڕ.
بەشی چوارەم: فراوانبوون بەرەو ڕۆژئاوا، ئاگری ژێر خۆڵەمێش
تا ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەم، ئەمریکا بە خێرایی بەرەو ڕۆژئاوا فراوان دەبوو، بەهۆی کڕینی لویزیانا و شەڕ لەگەڵ مەکسیک. ئەم فراوانبوونە پرسیارێکی چارەنووسسازی هێنایە ئاراوە: ئایا ئەو خاکە نوێیانەی کە دەبنە ویلایەت، دەبێت ببنە ویلایەتی ئازاد یان ویلایەتی کۆیلەدار؟ ئەم پرسیارە هاوسەنگیی هێزی سیاسیی لە کۆنگرێسدا دەخستە مەترسییەوە. هەتا ئەو کاتە، هاوسەنگییەکی ناسک لە نێوان ژمارەی ویلایەتە ئازاد و کۆیلەدارەکاندا ڕاگیرابوو، بەمەش هیچ لایەنێک نەیدەتوانی لە ئەنجومەنی پیران (Senate) زاڵ بێت.
هەوڵی زۆر درا بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشەیە لە ڕێگەی سازان و ڕێککەوتنەوە. ڕێککەوتنی میزوری (١٨٢٠) کۆیلایەتیی لە سەرووی هێڵی پانی ٣٦°٣٠' قەدەغە کرد. ڕێککەوتنی ١٨٥٠ کالیفۆرنیای وەک ویلایەتێکی ئازاد قبوڵ کرد، بەڵام لە بەرامبەردا یاسای توندی کۆیلەی هەڵاتووی سەپاند. بەڵام هەموو ئەم سازانانە کاتی بوون. کارەساتەکە لە یاسای کانزاس-نێبراسکا (١٨٥٤) دەستی پێکرد، کە ڕێککەوتنی میزوری هەڵوەشاندەوە و پرەنسیپی "سەروەریی جەماوەری" (Popular Sovereignty) هێنایە کایەوە، واتە دانیشتووانی هەر ناوچەیەک خۆیان بڕیار بدەن لەسەر بوون یان نەبوونی کۆیلایەتی. ئەمە بووە هۆی کارەساتێک کە بە "کانزاسی خوێناوی" (Bleeding Kansas) ناسراوە، کاتێک لایەنگران و دژبەرانی کۆیلایەتی لە هەموو لایەکەوە ڕوویان لە کانزاس کرد بۆ ئەوەی کاریگەری لەسەر دەنگدانەکە دروست بکەن و شەڕێکی ناوخۆیی بچووک لە نێوانیاندا هەڵگیرسا.
خاڵی بێ گەڕانەوە بڕیاری دادگای باڵا بوو لە کەیسی درێد سکۆت (Dred Scott) لە ساڵی ١٨٥٧. دادگا بڕیاری دا کە ئەفریقی-ئەمریکییەکان، چ کۆیلە بن یان ئازاد، هاووڵاتیی ئەمریکا نین و هیچ مافێکیان نییە. هەروەها ڕایگەیاند کە کۆنگرێس مافی ئەوەی نییە کۆیلایەتی لە هیچ خاکێکی ئەمریکادا قەدەغە بکات. ئەم بڕیارە سەرکەوتنێکی گەورە بوو بۆ باشوور و زللەیەکی کوشندە بوو لە باکوور، چونکە بە کردەوە هەموو سازانەکانی پێشووی پووچەڵ کردەوە و دەرگای بۆ بڵاوبوونەوەی کۆیلایەتی لە هەموو وڵاتدا کردەوە.
بەشی پێنجەم: پڕیشکی کۆتایی، هەڵبژاردنی ئەبراهام لینکۆڵن
لەناو ئەم کەشە پڕ لە ئاڵۆزییەدا، پارتی کۆماری (Republican Party) لە ساڵی ١٨٥٤ دامەزرا. بنەمای سەرەکی ئەم پارتە نوێیە یەک شت بوو: ڕێگریکردن لە فراوانبوونی کۆیلایەتی بۆ خاکەکانی ڕۆژئاوا. لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتیی ساڵی ١٨٦٠دا، ئەبراهام لینکۆڵن، کاندیدی ئەم پارتە، سەرکەوتنی بەدەستهێنا. هەرچەندە لینکۆڵن لە بانگەشەی هەڵبژاردنیدا جەختی لەوە دەکردەوە کە نیازی دەستتێوەردانی کۆیلایەتیی لەو ویلایەتانەدا نییە کە پێشتر هەیە، بەڵام تەنها هەڵبژاردنی ئەو وەک سەرۆک، بۆ ویلایەتەکانی باشوور وەک ڕاگەیاندنی شەڕ وابوو. ئەوان دەیانزانی کە لەژێر سەرۆکایەتیی لینکۆڵن و حیزبەکەیدا، داهاتووی کۆیلایەتی و شێوازی ژیانیان دەکەوێتە مەترسییەوە. ناوی لینکۆڵن تەنانەت لەسەر سندووقەکانی دەنگدانی دە ویلایەتی باشووریشدا نەبوو، بەڵام بەهۆی زۆرینەی دەنگی باکوورەوە سەرکەوت.
ئەمە ئەو پڕیشکە بوو کە بووە هۆی تەقینەوەکە. باشوورییەکان هەستیان کرد کە چیتر دەنگیان لەناو یەکێتییەکەدا نەماوە. لە ٢٠ی کانوونی یەکەمی ١٨٦٠، چەند مانگێک پێش ئەوەی لینکۆڵن سوێندی یاسایی بخوات، ویلایەتی کارۆلاینای باشوور جیابوونەوەی خۆی لە یەکێتیی ئەمریکا ڕاگەیاند. لە ماوەیەکی کورتدا، شەش ویلایەتی تریش بەدوایدا چوون و "ویلایەتە یەکگرتووەکانی کۆنفیدڕاڵی"یان پێکهێنا. کاتێک هێزەکانی کۆنفیدڕاڵی لە نیسانی ١٨٦١ هێرشیان کردە سەر قەڵای فۆرت سەمتەر (Fort Sumter) کە لەژێر دەستی هێزەکانی فیدراڵیدا بوو، جەنگی ناوخۆ بە فەرمی دەستی پێکرد.
دەرئەنجام
لە کۆتاییدا، جەنگی ناوخۆی ئەمریکا دەرئەنجامی پێکدادانی حەتمیی دوو سیستەمی کۆمەڵایەتی و ئابووریی ناکۆک بوو کە لەسەر بنەمای ئازادی و کۆیلایەتی دامەزرابوون. هەرچەندە هۆکارەکانی وەک جیاوازیی ئابووری، مافی ویلایەتەکان و ململانێی سیاسی ڕۆڵی گرنگیان گێڕا، بەڵام هەموو ئەم هۆکارانە بە شێوەیەکی جیانەکراوە بەسترابوونەوە بە پرسی کۆیلایەتییەوە. کۆیلایەتی ئەو کانیاوە بوو کە هەموو جۆگەلەکانی تری ناکۆکیی لێ هەڵدەقوڵا. جەنگەکە یەکێتییەکەی پاراست و کۆتایی بە کۆیلایەتی هێنا، بەڵام وەک شۆڕشێکی دووەمی ئەمریکی، وڵاتەکەی ناچار کرد ڕووبەڕووی ئەو ناکۆکییە بنەڕەتییە ببێتەوە کە لە کاتی دامەزراندنییەوە چاوی لێ پۆشیبوو. میراتی ئەم جەنگە تا ئەمڕۆش لە گفتوگۆکانی تایبەت بە ڕەگەز، یەکسانی و ناسنامەی نەتەوەیی لە ئەمریکادا ڕەنگ دەداتەوە.
سەرچاوەکان
22 بینین
