ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
کیمیای تیشک کە پێی دەوترێت کیمیای ڕادیۆیی یان کیمیای تیشکدەر ( Radiochemistry ) یەکێکە لە لقە گرنگەکانی زانستی کیمیا کە لە دەیەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا سەری هەڵدا. ئەم لقە زانستییە گرنگییەکی زۆری هەیە لە بوارەکانی وزەی ناوکی پزیشکی و پیشەسازیدا.
پێناسە و مێژوو
کیمیای ڕادیۆیی بریتییە لەو لقەی کیمیا کە لێکۆڵینەوە لە خاسیەتە کیمیاییەکانی ماددە ڕادیۆئەکتیڤەکان و پرۆسەکانی تیشکدانەوە دەکات. ئەم زانستە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا لەگەڵ دۆزینەوەی دیاردەی ڕادیۆئەکتیڤیتی لەلایەن هانری بێکەرێل و ماری کوری و پیێر کورییەوە دەستی پێکرد. دۆزینەوەی توخمە ڕادیۆئەکتیڤەکان و لێکۆڵینەوە لە خاسیەتەکانیان بوو بە هۆی پێشکەوتنی خێرای ئەم بوارە.
بنەماکانی کیمیای ڕادیۆیی
کیمیای ڕادیۆیی لەسەر چەند بنەمایەکی سەرەکی دامەزراوە. یەکێک لەوانە تیۆری گۆڕانی ناوکییە کە باس لە چۆنیەتی گۆڕانی ناوکی ئەتۆمە ناسەقامگیرەکان دەکات. بنەمایەکی دیکە تێگەیشتنە لە جۆرەکانی تیشکدانەوە وەک ئالفا بێتا و گاما. هەروەها یاسای تێکشکانی ڕادیۆئەکتیڤ و چەمکی نیوەتەمەن لە بنەما گرنگەکانی ئەم زانستەن. زانایانی ئەم بوارە هەوڵ دەدەن لە ڕێگەی ئەم بنەمایانەوە خاسیەت و ڕەفتاری ماددە ڕادیۆئەکتیڤەکان تێبگەن و پێشبینی بکەن.
جۆرەکانی تیشکدانەوەی ڕادیۆئەکتیڤ
لە کیمیای تیشکدا چەند جۆرێکی سەرەکی تیشکدانەوەی ڕادیۆئەکتیڤ هەن. تیشکی ئالفا کە لە دوو پرۆتۆن و دوو نیوترۆن پێکهاتووە و کورتترین ڕێڕەوی هەیە. تیشکی بێتا کە دەکرێت ئەلیکترۆن یان پۆزیترۆن بێت و ڕێڕەوێکی مامناوەندی هەیە. تیشکی گاما کە لە شەپۆلی کارۆموگناتیسی پڕوزەدا پێکهاتووە و درێژترین ڕێڕەوی هەیە. هەر یەک لەم جۆرانە تایبەتمەندی و کاریگەری جیاوازیان هەیە و لە بوارە جیاوازەکانی کیمیای تیشکدا بەکاردێن.
بەکارهێنانەکانی کیمیای ڕادیۆیی
کیمیای ڕادیۆیی بەکارهێنانی فراوانی هەیە لە بوارە جیاوازەکاندا. لە بواری پزیشکیدا بۆ دۆزینەوە و چارەسەری نەخۆشییەکان بەکاردێت. لە پیشەسازیدا بۆ پشکنینی کوالێتی بەرهەمەکان و دۆزینەوەی کێشەکان سوودی لێوەردەگیرێت. لە بواری ژینگەدا بۆ شوێنکەوتنی پیسبوون و لێکۆڵینەوە لە گۆڕانکارییە ژینگەییەکان بەکاردێت. لە بواری وزەدا ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە بەرهەمهێنانی وزەی ناوکی و بەڕێوەبردنی پاشماوە ناوکییەکان. لە توێژینەوە زانستییەکاندا بۆ دیاریکردنی تەمەنی نموونە کۆنەکان و لێکۆڵینەوە لە پێکهاتەی ماددەکان بەکاردێت.
کاریگەرییە تەندروستی و ژینگەییەکان
لەگەڵ سوودە زۆرەکانیدا کیمیای ڕادیۆیی کاریگەری نەرێنیشی هەیە لەسەر تەندروستی و ژینگە. بەرکەوتنی زۆر بە تیشکی ڕادیۆئەکتیڤ دەتوانێت ببێتە هۆی زیانی جددی بۆ خانەکانی لەش و تەنانەت شێرپەنجە. هەروەها پاشماوە ڕادیۆئەکتیڤەکان کێشەیەکی گەورەن بۆ ژینگە و دەتوانن بۆ ماوەیەکی زۆر درێژ کاریگەرییان هەبێت. بۆیە لە کیمیای تیشکدا گرنگییەکی زۆر دەدرێت بە ڕێوشوێنەکانی پاراستن و چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ ماددە ڕادیۆئەکتیڤەکان.
ئامێر و تەکنیکەکانی کیمیای تیشک
لە کیمیای تیشکدا کۆمەڵێک ئامێر و تەکنیکی تایبەت بەکاردێن. ژمێرەری گایگەر-مولەر یەکێکە لە ئامێرە سەرەکییەکان بۆ ئاشکراکردن و پێوانی ڕادیۆئەکتیڤیتی. سپێکترۆمیتەری گاما بۆ شیکردنەوەی جۆر و بڕی ئایزۆتۆپە ڕادیۆئەکتیڤەکان بەکاردێت. تەکنیکی دیاریکردنی تەمەن بە کاربۆن-١٤ یەکێکە لە گرنگترین داهێنانەکانی ئەم بوارە. هەروەها تەکنیکەکانی جیاکردنەوەی کیمیایی و کرۆماتۆگرافی بۆ جیاکردنەوە و شیکردنەوەی ماددە ڕادیۆئەکتیڤەکان بەکاردێن.
گرنگی و ڕۆڵی لە زانستی هاوچەرخدا
کیمیای تیشک(ڕادیۆیی) ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە زانستی هاوچەرخدا. لە بواری فیزیای ناوکیدا یارمەتی زانایان دەدات بۆ تێگەیشتن لە پێکهاتە و ڕەفتاری ناوکی ئەتۆم. لە بواری پزیشکیدا بووەتە هۆی پێشکەوتنی گەورە لە دۆزینەوە و چارەسەری نەخۆشییەکان. لە بواری ژینگەدا یارمەتیدەرە بۆ تێگەیشتن لە گۆڕانکارییە ژینگەییەکان و چۆنیەتی کاریگەری مرۆڤ لەسەر سروشت. هەروەها لە بواری وزەدا ڕۆڵێکی سەرەکی هەیە لە پەرەپێدانی سەرچاوە نوێیەکانی وزە.
ئاییندەی کیمیای ڕادیۆیی
ئاییندەی کیمیای ڕادیۆیی پڕە لە دەرفەت و ئاڵنگاری. لەلایەکەوە پێشکەوتنە تەکنۆلۆژییەکان دەرفەتی نوێ دەڕەخسێنن بۆ توێژینەوە و داهێنان لەم بوارەدا. چارەسەری نوێی پزیشکی بە بەکارهێنانی ئایزۆتۆپە ڕادیۆئەکتیڤەکان یەکێکە لەو بوارانەی کە چاوەڕوانی پێشکەوتنی گەورەی لێدەکرێت. لەلایەکی دیکەوە ئاڵنگارییەکانی وەک بەڕێوەبردنی پاشماوە ناوکییەکان و پاراستنی ژینگە لە کاریگەرییە نەرێنییەکانی ماددە ڕادیۆئەکتیڤەکان بەردەوام دەبن. هەروەها پێشبینی دەکرێت کیمیای تیشک ڕۆڵێکی گرنگتر ببینێت لە داهاتوودا لە بوارەکانی وەک ناندۆتەکنۆلۆژی و توێژینەوە ئاسمانییەکان.
کۆتایی
کیمیای تیشک لقێکی گرنگ و کاریگەرە لە زانستی هاوچەرخدا کە سەرەڕای مێژووە کورتەکەی کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ژیانی مرۆڤ هەبووە. لە پزیشکییەوە بۆ وزە و لە پیشەسازییەوە بۆ ژینگە ئەم زانستە بەشداری لە زۆربەی بوارەکانی ژیانی مرۆڤدا دەکات. تێگەیشتن لە بنەماکان و بەکارهێنانەکانی کیمیای تیشک یارمەتیمان دەدات باشتر لە جیهانی دەوروبەرمان تێبگەین و بەرەوپێشی ببەین. لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە هەمیشە ئاگاداری مەترسییەکانی بین و بە شێوەیەکی بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ ئەم زانستە بکەین.
