ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
کیمیای ناوکی یەکێکە لە گرنگترین لقەکانی زانستی کیمیا کە لە سەدەی بیستەمدا گەشەی کرد و کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر زانست و تەکنەلۆژیا هەبووە. ئەم زانستە سەرنجی خۆی دەخاتە سەر لێکۆڵینەوە لە پێکهاتە و گۆڕانکارییەکانی ناوکی ئەتۆم و کارلێکە ناوکییەکان. لەم ڕاپۆرتەدا هەوڵ دەدەین وێنەیەکی گشتگیر لەسەر کیمیای نوکلیر پێشکەش بکەین بە باسکردنی پێناسە مێژوو بنەما لق و بەکارهێنانەکانی و هەروەها کاریگەری و ئایندەی ئەم زانستە.
پێناسەی کیمیای ناوەکی
کیمیای نوکلیر کە پێی دەوترێت کیمیای ناوکی بریتییە لەو لقەی زانستی کیمیا کە لێکۆڵینەوە لە پێکهاتە خاسیەت و گۆڕانکارییەکانی ناوکی ئەتۆم دەکات. ئەم زانستە هەوڵ دەدات تێبگات لەو کارلێکە کیمیاییانەی کە لە ئاستی ناوکی ئەتۆمدا ڕوودەدەن و چۆن دەکرێت سوود لەم کارلێکانە وەربگیرێت. کیمیای نوکلیر پەیوەندییەکی بەهێزی لەگەڵ فیزیای ناوکی هەیە بەڵام جیاوازە لێی لەوەی کە زیاتر سەرنج دەخاتە سەر کاریگەرییە کیمیاییەکانی کارلێکە ناوکییەکان.
مێژووی کیمیای ناوکی
مێژووی کیمیای ناوکی دەگەڕێتەوە بۆ کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتاکانی سەدەی بیستەم. لە ساڵی 1896دا هێنری بێکرێل تیشکدانەوەی ڕادیۆئەکتیڤی دۆزییەوە کە دەستپێکی سەردەمێکی نوێ بوو لە لێکۆڵینەوەی ناوکی ئەتۆم. دواتر ماری کوری و پیێر کوری توێژینەوەیان لەسەر ڕادیۆئەکتیڤیتی کرد و توخمە نوێیەکانی ڕادیۆم و پۆلۆنیۆمیان دۆزییەوە. لە ساڵی 1911دا ئێرنێست ڕەزەرفۆرد مۆدێلی ناوکی ئەتۆمی خستەڕوو کە بووە بنەمایەک بۆ تێگەیشتن لە پێکهاتەی ناوکی ئەتۆم. لە ماوەی جەنگی جیهانی دووەمدا پڕۆژەی مانهاتن بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی بووە هۆی پێشکەوتنێکی گەورە لە کیمیای نوکلیردا. دوای جەنگ لێکۆڵینەوەکان لە بواری کیمیای نوکلیردا بەردەوام بوون و بوونە هۆی دۆزینەوەی چەندین توخمی نوێ و گەشەکردنی تەکنیکی نوێ بۆ لێکۆڵینەوە لە ناوکی ئەتۆم.
بنەماکانی کیمیای ناوکی
کیمیای ناوکی لەسەر چەند بنەمایەکی سەرەکی دامەزراوە. یەکەم ناوکی ئەتۆم پێکهاتووە لە پرۆتۆن و نیوترۆن کە بە نیوکلیۆن ناسراون. دووەم هەندێک ناوکی ئەتۆم ناسەقامگیرن و دەتوانن تیشک دەربکەن کە پێی دەوترێت ڕادیۆئەکتیڤیتی. سێیەم دەکرێت ناوکی ئەتۆم بشکێنرێت یان یەک بخرێت کە دەبێتە هۆی ئازادبوونی وزەیەکی زۆر. چوارەم هەر توخمێک دەتوانێت چەند ئایزۆتۆپی جیاوازی هەبێت کە ژمارەی نیوترۆنەکانیان جیاوازە. پێنجەم کارلێکە ناوکییەکان دەتوانن توخمێک بگۆڕن بۆ توخمێکی تر. ئەم بنەمایانە کاریگەرییەکی گەورەیان لەسەر تێگەیشتنمان لە جیهانی ناوکی ئەتۆم و چۆنیەتی بەکارهێنانی هەیە.
لقەکانی کیمیای ناوکی
کیمیای ناوکی چەند لقێکی سەرەکی لەخۆ دەگرێت. یەکەمیان کیمیای ڕادیۆئەکتیڤە کە لێکۆڵینەوە لە خاسیەتەکانی مادە ڕادیۆئەکتیڤەکان دەکات. دووەم کیمیای تیشکییە کە کاریگەری تیشکی ناوکی لەسەر مادەکان دەخوێنێتەوە. سێیەم کیمیای ئایزۆتۆپە کە لێکۆڵینەوە لە ئایزۆتۆپە جیاوازەکانی توخمەکان دەکات. چوارەم کیمیای شکاندن و یەکخستنی ناوکییە کە لێکۆڵینەوە لە پرۆسەکانی شکاندن و یەکخستنی ناوکی ئەتۆم دەکات. پێنجەم کیمیای ناوکی پزیشکییە کە بەکارهێنانی مادە ڕادیۆئەکتیڤەکان لە پزیشکیدا دەخوێنێتەوە.
بەکارهێنانەکانی کیمیای ناوکی
کیمیای نوکلیر کاربردی زۆری هەیە لە بوارە جیاوازەکاندا. لە بواری وزەدا بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا لە وێستگە ناوکییەکان بەکاردێت. لە بواری پزیشکیدا بۆ دەستنیشانکردن و چارەسەری نەخۆشییەکان بەتایبەت شێرپەنجە بەکاردێت. لە بواری پیشەسازیدا بۆ دروستکردنی ئامێر و کەرەستەی جۆراوجۆر سوودی لێوەردەگیرێت. لە بواری ژینگەدا بۆ لێکۆڵینەوە لە گۆڕانکارییە ژینگەییەکان و پاراستنی ژینگە بەکاردێت. لە بواری کشتوکاڵدا بۆ چاککردنی بەرهەم و پاراستنی بەروبووم لە نەخۆشی بەکاردێت. هەروەها لە بواری ئارکیۆلۆژیدا بۆ دیاریکردنی تەمەنی شوێنەوارە کۆنەکان بەکاردێت.
کاریگەری کیمیای نوکلیر لەسەر ژینگە و کۆمەڵگا
کیمیای نوکلیر کاریگەرییەکی دوو لایەنەی لەسەر ژینگە و کۆمەڵگا هەیە. لە لایەکەوە سوودی زۆری هەیە بۆ پێشخستنی ژیانی مرۆڤ لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی وزە پێشکەوتنی پزیشکی و زانیاری زیاتر لەسەر جیهانی دەوروبەرمان. لە لایەکی ترەوە مەترسی هەیە لەسەر ژینگە و تەندروستی مرۆڤ بەهۆی پاشماوە ناوکییەکان و ئەگەری ڕووداوی ناوکی. هەروەها بەکارهێنانی لە بواری سەربازیدا بۆ دروستکردنی چەکی ناوکی کێشەیەکی گەورەیە بۆ ئاشتی جیهانی. بۆیە پێویستە بە وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم زانستەدا بکرێت و ڕێوشوێنی پێویست بۆ پاراستنی ژینگە و مرۆڤ بگیرێتە بەر.
ئایندەی کیمیای ناوکی
ئایندەی کیمیای ناوکی پڕە لە دەرفەت و ئاڵنگاری. لێکۆڵینەوەکان بەردەوامن بۆ دۆزینەوەی سەرچاوەی وزەی پاکتر و سەلامەتتر وەک وزەی یەکخستنی ناوکی. هەروەها هەوڵەکان بەردەوامن بۆ دۆزینەوەی چارەسەری باشتر بۆ نەخۆشییەکان بەتایبەت شێرپەنجە لە ڕێگەی کیمیای ناوکی پزیشکییەوە. لە بواری ژینگەدا توێژینەوەکان بەردەوامن بۆ دۆزینەوەی ڕێگای باشتر بۆ چارەسەرکردنی پاشماوە ناوکییەکان و کەمکردنەوەی مەترسییەکانیان. هەروەها لێکۆڵینەوەکان بەردەوامن بۆ دۆزینەوەی توخمی نوێ و تێگەیشتنی قووڵتر لە پێکهاتەی ناوکی ئەتۆم.
ئەنجام
کیمیای ناوکی زانستێکی گرنگ و کاریگەرە کە ڕۆڵێکی گەورەی لە پێشکەوتنی زانست و تەکنەلۆژیادا هەبووە. ئەم زانستە لێکۆڵینەوە لە ناوکی ئەتۆم و کارلێکە ناوکییەکان دەکات و کاربردی زۆری هەیە لە بوارەکانی وزە پزیشکی پیشەسازی و توێژینەوەدا. لەگەڵ ئەوەی کە سوودی زۆری هەیە بەڵام پێویستە بە وریاییەوە مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت بۆ پاراستنی ژینگە و تەندروستی مرۆڤ. ئایندەی کیمیای نوکلیر پڕە لە دەرفەت بۆ دۆزینەوەی چارەسەری باشتر بۆ کێشەکانی مرۆڤایەتی و تێگەیشتنی قووڵتر لە جیهانی دەوروبەرمان.
