ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە گوتاری سیاسی و میدیایی هاوچەرخدا، چەندین زاراوەی سیاسی بە شێوەیەکی ناڕوون و زۆرجار بە هەڵە بەکاردەهێنرێن، ئەمەش دەبێتە هۆی تەمومژ و لێکتێنەگەیشتنی قووڵ. لەنێو ئەم هەر سێ چەمکی (چەپ) و (شیوعیەت- کۆمۆنیزم) و (کۆمۆنیست) شوێنێکی تایبەتیان هەیە و زۆرجار وەک هاومانا مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت. لە ڕاستیدا، هەر یەک لەم زاراوانە ئاماژە بە ئاست و چوارچێوەیەکی سیاسیی جیاواز دەکاتن
لێرەدا هەوڵدەدەین بە شێوەیەکی سیستماتیک و ورد جیاوازییەکانی نێوان ئەم سێ چەمکە ڕوون بکەینەوە. ئامانجی ئەم شیکارییە بریتییە لە پێناسەکردنی هەر چەمکێک بە جیا، دیاریکردنی پەیوەندیی نێوانیان، و خستنەڕووی ئەو جیاوازییە فیکری و کردارییانەی کە لە یەکتریان جیادەکاتەوە، لەگەڵ بەراوردکردنی چەپ بە ڕکابەرە فیکرییەکەی، واتە ڕاستڕەوی.
بەشی یەکەم: چەپڕەوی وەک شەبەنگێکی سیاسیی فراوان
زاراوەی "چەپ" (The Left) چەترێکی سیاسیی فراوانە کە کۆمەڵێک ئایدۆلۆجیا و بزووتنەوە و سیاسەتی جیاواز لەخۆدەگرێت، سەرەڕای جیاوازییەکانیان، لەژێر بنەمایەکی فیکریی هاوبەشدا کۆدەبنەوە: هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی یەکسانیی کۆمەڵایەتی و کەمکردنەوەی نایەکسانییە ستراکتۆرییەکان
ڕەگ و ڕیشەی مێژوویی ئەم زاراوەیە دەگەڕێتەوە بۆ شۆڕشی فەرەنسا (١٧٨٩)، کاتێک لایەنگرانی گۆڕانکاری و کۆماری لە لای چەپی ئەنجومەنی نیشتمانیدا دادەنیشتن، لە بەرامبەر پارێزگاران و لایەنگرانی سیستەمی پاشایەتیدا کە لە لای ڕاست دادەنیشتن.
بنەما سەرەکییەکانی بیری چەپڕەوی
یەکسانی: باوەڕبوون بەوەی کە جیاوازییە قووڵە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکان نادادپەروەرانەن و دەبێت کەم بکرێنەوە یان نەهێڵرێن.
کۆمەڵگەرایی: گرنگیدان بە بەرژەوەندیی گشتی و کۆمەڵگا لەبری بەرژەوەندیی تاکەکەسیی بێسنوور.
ڕۆڵی دەوڵەت: چەپەکان بەگشتی پێیان وایە کە دەوڵەت ئەرکی ئەخلاقی و سیاسیی هەیە کە دەستێوەردان لە ئابووریدا بکات بۆ ڕاستکردنەوەی کەموکوڕییەکانی بازاڕ، دابەشکردنەوەی سامان و دابینکردنی خزمەتگوزارییە گشتییە بنەڕەتییەکان وەک خوێندن، تەندروستی و بیمەی کۆمەڵاییەتی.
گرنگە بزانین کە چەپ یەکپارچە و یەکگرتوو نییە. بەڵکوو لە لایەنە میانڕەوەکانەوە دەست پێدەکات، وەک (سۆسیال دیموکراسی) کە هەوڵی مرۆڤاندنی سەرمایەداری دەدات لە ڕێگەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانەوە. (سۆسیالیزمی دیموکراتی) کە داوای گۆڕانکاریی قووڵتر دەکات لە ڕێگەی پرۆسەی دیموکراتییەوە تا دەگاتە لایەنە توندڕەوە و شۆڕشگێڕەکان کە (شیوعیەت) دیارترینیانە.
بەشی دووەم: شیوعیەت وەک ئایدۆلۆجیایەکی شۆڕشگێڕ
شیوعیەت کە هەندێک جار پێی کۆمۆنیزم، لەسەر بنەما فیکرییەکانی کارل مارکس و فریدریش ئەنگڵس دامەزراوە، دەکرێر بە توندڕەوترین باڵی چەپ دابنرێت. ئەم ئایدۆلۆجیایە تەنیا داوای چاکسازی لە سیستەمی سەرمایەداریدا ناکات، بەڵکو بانگەشە بۆ هەڵتەکاندنی تەواوەتی و بنیاتنانی سیستمێکی ئابووری-کۆمەڵایەتیی نوێ دەکات. ئەوەی شیوعیەت بە شێوەیەکی بنەڕەتی لە لقەکانی تری چەپ جیادەکاتەوە چەند تایبەتەمەندییەکی دیاریکراوە:
میتۆدی گۆڕانکاری
شۆڕش لەبری چاکسازی:
تیۆریی مارکسی-لێنینی پێی وایە کە دەوڵەتی سەرمایەداری ئامرازی دەستی چینی بۆرژوازییە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەکانی و چەوساندنەوەی چینی کرێکار (پرۆلیتاریا). لەبەرئەوە، ئەم دەوڵەتە ناتوانرێت لە ڕێگەی میکانیزمە دیموکراتییەکان و هەڵبژاردنەوە بگۆڕدرێت. بەڵکو، پێویستە لە ڕێگەی شۆڕشێکی زۆرجار توندوتیژەوە بڕوخێنرێت. ئەمە جیاوازییەکی سەرەکییە لەگەڵ سۆسیال دیموکراتەکان کە باوەڕیان بە گۆڕانکاریی ئاشتیانە و پەرلەمانی هەیە، باڵەکانی دیکەی چەپ لەڕێی دیموکراسیی و خەباتی پەرلەمانییەوە هەوڵی گۆرانکاری دەدەن بەڵام شیوعییەت لەڕێی شۆڕشی چەکداریییەوە.
هەڵوێست بەرامبەر خاوەندارێتیی تایبەت-سڕینەوە لەبری ڕێکخستن:
ئامانجی کۆتایی شیوعیەت بریتییە لە سڕینەوەی تەواوەتیی خاوەندارێتیی تایبەت بۆ ئامرازەکانی بەرهەمهێنان (وەک کارگە، بانک و زەویوزار) و گۆڕینیان بۆ خاوەندارێتیی گشتی و هاوبەش. لە بەرامبەردا، لقە میانڕەوەکانی چەپ هەوڵی سڕینەوەی خاوەندارێتیی تایبەت نادەن، بەڵکو دەیانەوێت لە ڕێگەی یاسا و باجی بەرگریپێکراوەوە ڕێکی بخەن و سنوورداری بکەن تا خزمەت بە بەرژەوەندیی گشتی بکات.
ئامانجی کۆتایی شیوعیەت بریتییە لە سڕینەوەی تەواوەتیی خاوەندارێتیی تایبەت بۆ ئامرازەکانی بەرهەمهێنان (وەک کارگە، بانک و زەویوزار) و گۆڕینیان بۆ خاوەندارێتیی گشتی و هاوبەش. لە بەرامبەردا، لقە میانڕەوەکانی چەپ هەوڵی سڕینەوەی خاوەندارێتیی تایبەت نادەن، بەڵکو دەیانەوێت لە ڕێگەی یاسا و باجی بەرگریپێکراوەوە ڕێکی بخەن و سنوورداری بکەن تا خزمەت بە بەرژەوەندیی گشتی بکات.
دیدگا بۆ دەسەڵاتی سیاسی
دیکتاتۆریەتی پرۆلیتاریا لەبری فرەیی سیاسی: مارکسیزم باس لە قۆناغێکی گواستنەوە دەکات لەنێوان سەرمایەداری و کۆمەڵگای شیوعییدا، کە پێی دەوترێت "دیکتاتۆریەتی پرۆلیتاریا". لە تیۆریدا، ئەمە بە واتای ئەوە دێت کە چینی کرێکار دەسەڵات بەدەستەوە دەگرێت بۆ سەرکوتکردنی بەرگریی چینی بۆرژوازی و دامەزراندنی سۆسیالیزم. بەڵام لە کرداری مێژووییدا (بەتایبەت لەسەر دەستی لێنین و ستالین)، ئەم چەمکە وەرگێڕدرا بۆ سیستەمێکی تاک-حیزبیی ستەمکار و دیکتاتۆریەتێکی ڕەها کە تێیدا هەموو ئازادییە سیاسی و مەدەنییەکان پێشێل کران. ئەمە ڕێک پێچەوانەی باوەڕی چەپە دیموکراتەکانە بە فرەیی سیاسی و مافەکانی مرۆڤ.
ئامانجی کۆتایی
پووکانەوەی دەوڵەت:
ئامانجی شیوعیەت (قۆناغی کۆمۆنیزمی تەواو) بریتییە لە دروستکردنی کۆمەڵگایەکی بێ چین و بێ دەوڵەت، کە تێیدا پرەنسیپی "هەر کەس بەپێی توانای، هەر کەس بەپێی پێویستی" پیادە دەکرێت، واتە هەموو تاکێک دەبێت کاری خۆی بکات و بەپێی پێویستی پارە و خواردنی پێدەدرێت.
لەم دیدگایەدا، دەوڵەت وەک ئامرازێکی سەرکوت نامێنێت و "دەپووکێتەوە". ئەمە ئامانجێکی یۆتۆپیاییە کە زۆر لە ئامانجە کردەییەکانی چەپە میانڕەوەکان دوورە، کە بریتییە لە بنیاتنانی دەوڵەتێکی خۆشگوزەرانی بەهێز.
بەشی سێیەم: کۆمۆنیست
بە سادەترین شێوە، "کۆمۆنیست" ئەو کەس، پارت، یان بزووتنەوەیەیە کە باوەڕی بە ئایدیۆلۆژیای شیوعیەت هەیە و بۆ بەدیهێنانی ئامانجەکانی تێدەکۆشێت. کەواتە پەیوەندییەکە ڕوونە: شیوعیەت ئایدیۆلۆژیاکەیە و کۆمۆنیست شوێنکەوتووەکەیەتی. هەرچەندە وێنەی باوی کۆمۆنیست لە هزری گشتیدا بەستراوەتەوە بە شۆڕشگێڕێکی چەکدارەوە، بەڵام ئەمە تەنها یەک لایەنی مەسەلەکەیە. کەسێک دەکرێت لە ڕووی فیکرییەوە کۆمۆنیست بێت بەبێ ئەوەی پەنا بۆ توندوتیژی ببات. بەڵام بەهۆی ئەوەی کە باڵە مێژووییە سەرکەوتووەکانی ئەم بزووتنەوەیە (بەتایبەت لێنینیزم و ماویزم) شۆڕشی چەکداریان بە تاکە ڕێگا زانیوە، ئەم تێڕوانینە باوە دروست بووە.
بەشی چوارەم چەپ؛ بۆچی چەپێک دەکرێت دژی شیوعیەت بێت؟
یەکێک لە خاڵە گرنگەکان بۆ تێگەیشتنی وردتر ئەوەیە کە کەسێک دەتوانێت بە تەواوی "چەپ" بێت بەڵام لە هەمان کاتدا بە توندی دژی "شیوعیەت" بێت، بەتایبەت ئەو مۆدێلەی لە یەکێتیی سۆڤیەت و بلۆکی ڕۆژهەڵات پیادە کرا. ئەم دژایەتییە لە چەندین سەرچاوەی فیکرییەوە دێت:
ڕەخنەی دیموکراتی
سۆسیال دیموکراتەکان و سۆسیالیستە دیموکراتەکان، کە زۆرینەی چەپی ئەمڕۆ پێکدەهێنن، سیستەمە شیوعییە مێژووییەکان بە ستەمکار و دژە-دیموکراسی دادەنێن. ئەوان دژی سیستەمی تاک-حیزبی، سەرکوتکردنی ئازادیی ڕادەربڕین و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤن.
ڕەخنە لەناو خودی مارکسیزمەوە
تەنانەت لەناو بزووتنەوەی مارکسیستیدا، ڕەخنەی توند لە ئەزموونی سۆڤیەت هەبووە. بۆ نموونە، ترۆتسکیستەکان پێیان وابوو شۆڕش لەلایەن بیرۆکراسییەتێکی گەندەڵەوە "دزرا"، و چەپە کۆمۆنیستەکانیش سیستەمەکەیان بە "سەرمایەداریی دەوڵەتی" دادەنا نەک سۆسیالیزمی ڕاستەقینە.
ڕەخنەی مافی کەمینە نەتەوەکان
لە کاتێکدا شیوعیەت لە تیۆریدا ئینتەرناسیۆنالیستە و بانگەشە بۆ مافی چارەی خۆنووسینی گەلان دەکات، بەڵام ئەزموونە کردەییەکانی دەوڵەتە شیوعییەکان زۆرجار پێچەوانەی ئەمە بووە. سیاسەتی ڕووساندن (Russification) لە سەردەمی ستالین و سەرکوتی ئۆیغۆر و لە چین نموونەی زیندووی پێشێلکردنی مافی نەتەوەکانن لەژێر دەسەڵاتی شیوعیدا.
بەشی پێنجەم: چەپڕەو و ڕاستڕەو
بۆ تێگەیشتنی باشتر لە چەپ، پێویستە لەگەڵ ڕکابەرە فیکرییەکەیدا، واتە "ڕاستڕەوی"، بەراورد بکرێت. هەرچەندە هەردوو لایەن بانگەشە بۆ "کۆمەڵگایەکی باشتر" و "دادپەروەری" دەکەن، بەڵام پێناسەیان بۆ ئەم چەمکانە و ڕێگای گەیشتن پێیان جەمسەرییانە جیاوازە.
خاڵی دەستپێک
چەپ کێشەکان بە سیستەماتیک دەبینێت و چارەسەر لە گۆڕینی سیستەمدا دەدۆزێتەوە. علڕاست کێشەکان بە تاکەکەسی دەبینێت و چارەسەر لە بەرپرسیارێتیی تاک و پاراستنی نەریتەکاندا دەبینێت.
ئابووری
چەپ لایەنگری دەستێوەردانی دەوڵەت و باجی زیاترە بۆ بەدیهێنانی یەکسانی. ڕاست لایەنگری بازاڕی ئازاد و باجی کەمترە بۆ هاندانی گەشەی ئابووری.
چەپ لایەنگری دەستێوەردانی دەوڵەت و باجی زیاترە بۆ بەدیهێنانی یەکسانی. ڕاست لایەنگری بازاڕی ئازاد و باجی کەمترە بۆ هاندانی گەشەی ئابووری.
واتای ئازادی
بۆ چەپ، "ئازادی لە..." هەژاری و نەخۆشی گرنگترە (ئازادییە پۆزەتیڤەکان). بۆ ڕاست، "ئازادی بۆ..." کار و خاوەندارێتی بەبێ دەستێوەردانی دەوڵەت گرنگترە (ئازادییە نێگەتیڤەکان).
بۆ چەپ، "ئازادی لە..." هەژاری و نەخۆشی گرنگترە (ئازادییە پۆزەتیڤەکان). بۆ ڕاست، "ئازادی بۆ..." کار و خاوەندارێتی بەبێ دەستێوەردانی دەوڵەت گرنگترە (ئازادییە نێگەتیڤەکان).
بەشی شەشەم: دیدگاکانی چەپ و شیوعیەت بۆ هەندێک پرسی کۆمەڵایەتیی هاوچەرخ
جیاوازیی نێوان چەپی مۆدێرن و شیوعییەتی کلاسیک تەنها لە بواری ئابووری و سیستەمی سیاسییدا قەتیس نابێت، بەڵکو بە شێوەیەکی بەرچاو دیدگا و هەڵوێستیان بەرامبەر بە پرسە کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان، وەک مافی کەمینەکان و ئازادییە تاکەکەسییەکان، لە یەکتر جیادەکاتەوە.
١. مافی کەمینە نەتەوەیی و زمانییەکان (فرەنەتەوەیی و فرەزمانی)
چەپی مۆدێرن:
سۆسیال دیموکرات و چەپی نوێ بە توندی باوەڕیان بە فرەیی کولتووری، مافی چارەی خۆنووسین بۆ نەتەوەکان، و پاراستنی زمان و کولتووری کەمینەکان هەیە. ئەوان دژی هەر جۆرە ناسیۆنالیزمێکی شۆڤینی و سیاسەتی تواندنەوەی کولتووریی دەوڵەت-نەتەوەن. حکومەتە چەپەکان لە وڵاتانی فرەنەتەوە (وەک ئیسپانیا و کەنەدا) زۆرجار سیستەمی فیدراڵی یان ئۆتۆنۆمیی فراوانیان بۆ هەرێمە کەمینەنشینەکان دابین کردووە بۆ پاراستنی ناسنامەیان.
شیوعیەت:
تیۆری مارکسیزم-لێنینیزم لە بنەڕەتدا ئینتەرناسیۆنالیستە و دان بە "مافی چارەی خۆنووسین بۆ گەلان"دا دەنێت. بەڵام دەوڵەتە شیوعییە مێژووییەکان زۆرجار بە بیانووی "یەکپارچەیی شۆڕش" و "بەرەنگاربوونەوەی بۆرژوا ناسیۆنالیزم"، سیاسەتی سەرکوتکارانەیان بەرامبەر بە نەتەوەکانی تر پیادە کردووە. یەکێتیی سۆڤیەت لە سەردەمی ستالیندا نموونەی "زیندانی گەلان" بوو، کە تێیدا سیاسەتی ڕووساندن (Russification) پیادە دەکرا و چەندین نەتەوە وەک تاتارەکانی کریمیا و چەچان بە زۆرەملێ ڕاگوێزران. لە کۆماری چینـی هاوچەرخیشدا، حکومەتی کۆمۆنیست بە سەرکوتکردنی سیستماتیکی ئۆیغۆرەکان و تواندنەوەی کولتووری تۆمەتبار دەکرێت.
لە یوگۆسلاڤیاشدا، سەرەڕای بوونی سیستەمێکی فیدراڵی، بەڵام ناکۆکییە نەتەوەییەکان لەژێر دەسەڵاتی تاک-حیزبیدا کپ کرابوون.
٢. مافی هاوڕەگەزخوازان (LGBTQ+) و فێمینزم
چەپی مۆدێرن:
بەشێکی دانەبڕاوی خەباتی چەپی نوێ بریتییە لە بەرگریکردن لە مافەکانی ژنان (فێمینیزم) و مافەکانی کۆمەڵگەی LGBTQ+. حیزبە چەپەکان لە ئەوروپا و ئەمریکای لاتین پێشەنگ بوون لە دەرکردنی یاساکانی وەک یەکسانیی مووچە، مافی لەباربردنی منداڵ، و شەرعاندنی هاوسەرگیریی هاوڕەگەزخوازان. حکومەتی چەپی ئیسپانیا بە سەرۆکایەتیی سۆسیالیستەکان یەکەم بوو کە یاسایەکی مۆدێرنی بۆ مافی ترانسجێندەرەکان دەرکرد.
شیوعیەت:
دەوڵەتە شیوعییەکان لەم بوارەدا جیاوازن. لە یەکێتیی سۆڤیەت، ستالین هاوڕەگەزبازیی بە تاوان ناساند و سزای زیندانیکردنی بۆ دانا. لە کوبا دوای شۆڕش، هاوڕەگەزخوازان دەنێردران بۆ "کامپەکانی دووبارە پەروەردەکردنەوە". هەرچەندە لە بواری مافی ژناندا هەنگاوی وەک یەکسانی لە کار و خوێندندا نرا، بەڵام ئەمە زیاتر بۆ ئامانجی بەرهەمهێنانی ئابووری بوو نەک ئازادیی تاکەکەسی، و بزووتنەوە فێمینیستە سەربەخۆکان سەرکوت دەکران. بەگشتی، ئەم سیستمە شیوعییانە زۆر پارێزگار بوون لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە.
٣. ئازادیی ڕادەربڕین و ئایین
چەپی مۆدێرن:
بە توندی باوەڕیان بە ئازادیی ڕادەربڕین، ئازادیی میدیا، و مافی ڕەخنەگرتن لە دەسەڵات هەیە، ئەگەرچی هەندێک جار باڵی چەپی ڕادیکاڵتر داوای سنووردارکردنی "قسەی ڕق" دەکات. لە ڕووی ئایینییەوە، زۆرینەیان سیکولارن، واتە لایەنگری جیاکردنەوەی ئایین لە دەوڵەتن، بەڵام دان بە مافی باوەڕبوون و پەرستشی ئازادانەی تاکەکاندا دەنێن.
شیوعیەت:
لو مێژووی حکومەتە کۆمۆنیستەکان هەر جۆرە ڕەخنە و دەنگێکی جیاوازیان سەرکوت کردووە. میدیا بە تەواوی لەلایەن حیزبەوە کۆنترۆڵ کراوە و ئۆپۆزسیۆن بە توندی سزادراوە. لە ڕووی ئایینییەوە، بەهۆی ئەوەی مارکسیزم ئایین بە "تریاکی گەلان" دادەنێت، زۆربەی دەوڵەتە شیوعییەکان سیاسەتی ئ atheism ی دەوڵەتی یان پیادە کردووە، کڵێسا و مزگەوتەکانیان داخستووە و شوێنکەوتووانی ئایینەکانیان چەوساندووەتەوە.
نموونەی حکومەتەکان:
نموونەی حکومەتە چەپەکان (مۆدێرن و دیموکرات):
وڵاتانی سکاندیناڤیا (سوید، نەرویج، دانیمارک): کە مۆدێلی "سۆسیال دیموکراسی" و دەوڵەتی خۆشگوزەرانیان پیادە کردووە بە خەباتی دیموکراسی و پەرلەمان.
ئیسپانیا لەژێر سایەی حیزبی سۆسیالیست (PSOE).
ئۆرۆگوای لەژێر دەسەڵاتی συνασπισμός Frente Amplio.
نموونەی حکومەتە شیوعییەکان (مێژوویی و ئێستا):
یەکێتیی سۆڤیەتی پێشوو (١٩٢٢-١٩٩١).
کۆماری گەلی چین (١٩٤٩-ئێستا).
کوبای شۆڕشگێڕ (١٩٥٩-ئێستا).
بە کورتی، چەپی مۆدێرن هەوڵدەدات یەکسانیی ئابووری لەگەڵ ئازادییە لیبراڵییە کۆمەڵایەتییەکاندا تێکەڵ بکات، لە کاتێکدا شیوعییەتی کرداری مێژوویی، بە بیانووی گەیشتن بە یەکسانیی ئابووری، زۆربەی ئازادییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی فەرامۆش کردووە و کۆمەڵگایەکی داخراو و پارێزگاری بنیات ناوە.
دەرەنجام
لە کۆتاییدا، دەتوانین بڵێین کە چەپ، شیوعیەت و کۆمۆنیست سێ چەمکی لێکگرێدراو بەڵام جیاوازن. چەپ شەبەنگێکی سیاسیی فراوانە کە ئامانجی یەکسانیی کۆمەڵایەتییە لە ڕێگەی میکانیزمی جۆراوجۆرەوە، کە زۆربەیان دیموکراتیکن. شیوعیەت ئایدیۆلۆژیایەکی ڕادیکاڵ و دیاریکراوە لەناو ئەو شەبەنگەدا کە باوەڕی بە شۆڕش، سڕینەوەی خاوەندارێتیی تایبەت و لە کۆتاییدا دامەزراندنی کۆمەڵگایەکی بێ چین و بێ دەوڵەت هەیە. کۆمۆنیستـیش ئەو کەس یان لایەنەیە کە شوێنکەوتووی ئەم ئایدیۆلۆژیا تایبەتەیە.
تێنەگەیشتن و تێکەڵکردنی ئەم زاراوانە تەنها کێشەیەکی ئەکادیمی نییە، بەڵکو کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر شیکاری سیاسی و تێگەیشتنی گشتی هەیە. جیاکردنەوەی چەپێکی دیموکراتخواز لە شیوعیەتێکی مێژوویی-ستەمکار، یەکەم هەنگاوی پێویستە بۆ خوێندنەوەیەکی دروست و بابەتییانەی مێژووی فیکری و سیاسیی جیهان.
سەرچاوەکان
28 بینین
