ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
کۆسمۆلۆژیای کوانتەم یەکێکە لە بوارە هەرە پێشکەوتوو و سەرنجڕاکێشەکانی فیزیای مۆدێرن. ئەم بوارە هەوڵ دەدات یاساکانی فیزیای کوانتەم بەکاربهێنێت بۆ تێگەیشتن لە سەرەتای گەردوون و پەرەسەندنی. کۆسمۆلۆژیای کوانتەم هەوڵ دەدات ئەو بۆشاییە پڕ بکاتەوە کە لە نێوان تیۆری ڕێژەیی گشتی ئاینشتاین و میکانیکی کوانتەمدا هەیە، بە تایبەتی لە قۆناغە زۆر سەرەتاییەکانی گەردووندا.
چەمکە سەرەکییەکانی کۆسمۆلۆژیای کوانتەم
کۆسمۆلۆژیای کوانتەم لەسەر چەند چەمکێکی سەرەکی بنیات نراوە. یەکێک لەوانە "سوپەرپۆزیشن"ـە، کە دەڵێت سیستەمێکی کوانتەمی دەتوانێت لە یەک کاتدا لە چەند دۆخێکدا بێت. چەمکێکی تر "تێکەڵبوون"ـە، کە باس لە پەیوەندی نێوان پارچە بچووکەکانی ماددە دەکات. هەروەها، چەمکی "تونێلکردنی کوانتەمی" گرنگە، کە ڕێگە دەدات بە پارچەکان سنوورە کلاسیکییەکان ببڕن. ئەم چەمکانە یارمەتیمان دەدەن کە بە شێوەیەکی جیاواز لە سەرەتا و پەرەسەندنی گەردوون بڕوانین.
جیاوازی لەگەڵ کۆسمۆلۆژیای کلاسیکی
کۆسمۆلۆژیای کلاسیکی، کە زۆرتر لەسەر تیۆری ڕێژەیی گشتی بنیات نراوە، باش کار دەکات بۆ وەسفکردنی گەردوونی گەورە و درێژخایەن. بەڵام کاتێک دێینە سەر سەرەتای گەردوون و قۆناغە زۆر بچووکەکانی، پێویستمان بە کۆسمۆلۆژیای کوانتەم دەبێت. کۆسمۆلۆژیای کوانتەم دەتوانێت وەسفی ئەو دیاردانە بکات کە لە چوارچێوەی کۆسمۆلۆژیای کلاسیکیدا ناگونجێن، وەک چۆنیەتی دروستبوونی گەردوون لە "هیچ"ـەوە.
تیۆرییە سەرەکییەکانی کۆسمۆلۆژیای کوانتەم
چەندین تیۆری گرنگ لە کۆسمۆلۆژیای کوانتەمدا هەن. یەکێکیان "تیۆری بۆشایی کوانتەمی"یە، کە پێشنیار دەکات گەردوون لە فڵۆکتوەیشنی کوانتەمی لە بۆشاییدا دروست بووە. تیۆرییەکی تر "مۆدێلی هارتڵ-هۆکینگ"ـە، کە هەوڵ دەدات فەنکشنی شەپۆلی گەردوون وەسف بکات. هەروەها "تیۆری ژێی کوانتەمی" هەوڵ دەدات هەموو هێزە سروشتییەکان لە یەک چوارچێوەدا یەک بخات. ئەم تیۆرییانە هەوڵ دەدەن وەڵامی پرسیارە قووڵەکان لەسەر سەرەتا و چارەنووسی گەردوون بدەنەوە.
بەڵگە و پێشبینییەکان
هەرچەندە کۆسمۆلۆژیای کوانتەم زۆرتر تیۆرییە، بەڵام هەندێک پێشبینی دەکات کە دەکرێت بە شێوەیەکی ئەزموونی تاقی بکرێنەوە. بۆ نموونە، هەندێک مۆدێل پێشبینی دەکەن کە دەبێت شوێنەواری کاریگەری کوانتەمی لە تیشکی پاشماوەی گەورە (تیشکی مایکرۆوەیڤی پاشینە) ببینرێت. هەروەها، هەندێک تیۆری پێشبینی بوونی گەردوونی پارالێل دەکەن، کە ئەگەرچی ڕاستەوخۆ ناتوانرێت ببینرێن، بەڵام دەکرێت کاریگەرییان لەسەر گەردوونی ئێمە هەبێت.
ئاستەنگەکان و پرسیارە کراوەکان
کۆسمۆلۆژیای کوانتەم بە چەندین ئاستەنگدا تێدەپەڕێت. یەکێک لە گەورەترین ئاستەنگەکان ئەوەیە کە زۆربەی پێشبینییەکانی ئەم بوارە زۆر ئەستەمە بە شێوەیەکی ئەزموونی تاقی بکرێنەوە. هەروەها، هێشتا پرسیاری کراوەی زۆر هەن، وەک چۆنیەتی یەکخستنی میکانیکی کوانتەم و ڕێژەیی گشتی. پرسیارێکی تری گرنگ ئەوەیە کە ئایا کات و شوێن لە ئاستی کوانتەمیدا بەردەوامن یان پچڕپچڕن.
کاریگەری لەسەر تێگەیشتنمان لە گەردوون
کۆسمۆلۆژیای کوانتەم کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر تێگەیشتنمان لە گەردوون هەیە. ئەم بوارە هەوڵ دەدات وەڵامی پرسیارە هەرە بنەڕەتییەکان بداتەوە، وەک بۆچی گەردوون هەیە و چۆن دەستی پێکردووە. هەروەها، کۆسمۆلۆژیای کوانتەم دەتوانێت ڕوونکردنەوە بۆ هەندێک لە تایبەتمەندییە سەیرەکانی گەردوون بدات، وەک بۆچی گەردوون ئەوەندە تەخت و یەکگرتووە. ئەم بوارە هەروەها کاریگەری لەسەر تێگەیشتنمان لە چەمکەکانی کات و شوێن هەیە.
دەرەنجام
کۆسمۆلۆژیای کوانتەم بوارێکی زۆر گرنگ و سەرنجڕاکێشە کە هەوڵ دەدات قووڵترین نهێنییەکانی گەردوون ئاشکرا بکات. ئەم بوارە، سەرەڕای ئاستەنگە زۆرەکانی، بەڵێنی تێگەیشتنێکی قووڵتر لە سروشتی واقیع و چۆنیەتی کارکردنی گەردوون دەدات. هەرچەندە زۆربەی تیۆرییەکانی کۆسمۆلۆژیای کوانتەم هێشتا لە قۆناغی گەشەکردندان و پێویستیان بە پشتڕاستکردنەوەی ئەزموونی هەیە، بەڵام ئەم بوارە بەردەوام سنوورەکانی زانستمان بەرەو پێش دەبات و تێگەیشتنمان لە جیهانی دەوروبەرمان قووڵتر دەکات.
