ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە گەردوونی فراواندا، چەندین هێزی نادیار و بنەڕەتی بوونیان هەیە کە شێوەی واقیع و کارلێکی نێوان تەنەکان دیاری دەکەن. یەکێک لە سەرنجڕاکێشترین و لە هەمان کاتدا بەربڵاوترین ئەم هێزانە، ئەو هێزەیە کە لە نێوان بارگە کارەباییەکاندا بوونی هەیە. زانستی ئیلیکترۆستاتیک، یان ئەوەی بە زمانی سادە پێی دەوترێت کارەبای وەستاو، ئەو لقەی فیزیایە کە خۆی تەرخان دەکات بۆ لێکۆڵینەوە و تێگەیشتن لەم هێزە کاتێک بارگەکان لە دۆخی وەستاندان. ئەم دیاردەیە هەرچەندە لەوانەیە وەک پڕیشکێکی بێ زیانی نێوان پەنجەمان و دەسکی دەرگایەک یان هەستانی قژمان لە ڕۆژێکی وشکدا دەرکەوێت، بەڵام لە ڕاستیدا بنەمایەکی زانستیی قووڵی لە پشتەوەیە کە دەرگای بۆ شۆڕشی تەکنەلۆژی و پیشەسازی کردووەتەوە. لە کۆپیکردنی بەڵگەنامەیەکەوە بگرە تا ڕەنگکردنی وردی ئۆتۆمبێل و پاککردنەوەی هەوای ژینگە لە پیسی، هەمووی پشتیان بە هەمان ئەو بنەمایە بەستووە کە وا دەکات باڵۆنێک بە دیوارەوە بنوسێت. ئەم ڕاپۆرتە هەوڵ دەدات بە زمانێکی سادە و زانستی، پەردە لەسەر سروشتی ئەم دیاردەیە لابدات، بنەماکانی شی بکاتەوە، جیاوازییەکانی لەگەڵ کارەبای ئاسایی ڕوون بکاتەوە، و گرنگییە کردارییەکانی لە ژیانی هاوچەرخدا بخاتە ڕوو. تێگەیشتن لە کارەبای وەستاو تەنها تێگەیشتن نییە لە دیاردەیەکی فیزیایی، بەڵکو تێگەیشتنە لە یەکێک لە بنەما سەرەکییەکانی کارکردنی ئەو جیهانەی تێیدا دەژین.
پێناسەی ئیلیکترۆستاتیک
ئیلیکترۆستاتیک لقێکی زانستی فیزیایە کە لە دیاردە و کارلێکەکانی نێوان بارگە کارەباییە نەجوڵاوەکان یان خاوجوڵەکان دەکۆڵێتەوە. وشەی "ئیلیکترۆستاتیک" خۆی لە دوو بەشی سەرەکی پێکدێت: "ئیلیکترۆ" کە ئاماژەیە بۆ بارگەی کارەبایی (ئەلکترۆن)، و "ستاتیک" کە وشەیەکی یۆنانییە و بە واتای وەستان یان جێگیری دێت. کەواتە، ناوی بابەتەکە خۆی ناوەڕۆکەکەی ئاشکرا دەکات؛ ئەو بەشەی زانستی کارەبایە کە سەرنجی لەسەر ئەو بارگانەیە کە کۆبوونەتەوە و لە شوێنێکدا گیری خواردووە، نەک بە شێوەیەکی بەردەوام بەناو ڕێڕەوێکدا دەڕۆن. لە بنەڕەتدا، هەموو ماددەیەک لە گەردیلە پێکدێت کە بە شێوەیەکی ئاسایی لە دۆخی هاوسەنگیدایە، واتە ژمارەی بارگە ئەرێنییەکان (پڕۆتۆن لە ناوکی گەردیلەدا) و بارگە نەرێنییەکان (ئەلکترۆن لە خولگەکانی دەوری ناوک) یەکسانن، ئەمەش وا دەکات تەنەکە لە ڕووی کارەباییەوە "بێلایەن" بێت. کارەبای وەستاو ئەو کاتە دروست دەبێت کە ئەم هاوسەنگییە وردە تێکدەچێت. کاتێک بە هۆکارێکی دەرەکی، وەک لێکخشاندن، ئەلکترۆنەکان لە تەنێکەوە دەگوازرێنەوە بۆ تەنێکی تر، ئەو تەنەی ئەلکترۆنی لەدەستداوە بارگەیەکی ئەرێنی زیادە پەیدا دەکات، و ئەوەی ئەلکترۆنی وەرگرتووە بارگەیەکی نەرێنی زیادەی دەبێت. ئەم "نایەکسانی" یان "نائارامییە" لە دابەشبوونی بارگەکاندا، دۆخێکی نوێ دەخوڵقێنێت کە تێیدا ئەو تەنە بارگەداربووە هێزێکی نادیار لە دەوری خۆی دروست دەکات، کە پێی دەوترێت "بواری کارەبایی". ئەم بوارە دەتوانێت کار لە تەنەکانی تری دەوروبەری بکات، جا بە ڕاکێشان بێت یان پاڵپێوەنان. کەواتە کارەبای وەستاو، چیرۆکی ئەو وزە شاراوەیەیە کە لە ئەنجامی کۆبوونەوەی بارگەکان لە شوێنێک و تێکچوونی هاوسەنگیی سروشتییانەوە دروست دەبێت.
بنەماکانی کارەبای وەستاو
دروستبوونی کارەبای وەستاو بەندە لەسەر جوڵەی ئەو تەنۆلکە بچووکانەی کە پێیان دەوترێت ئەلکترۆن. لەنێو گەردیلەدا، پڕۆتۆنەکان بەهۆی هێزی ناوکیی بەهێزەوە لەناو ناوکدا قەتیس کراون و جوڵەیان زۆر سنووردارە، بەڵام ئەلکترۆنەکان لە خولگەکانی دەرەوەدا ئازادیی زیاتریان هەیە و دەتوانرێت بە ئاسانی لە گەردیلەیەکەوە بگوازرێنەوە بۆ یەکێکی تر. یەکێک لە باوترین ڕێگاکان بۆ دروستکردنی ئەم نایەکسانییە بریتییە لە لێکخشاندن، کە لە زانستدا بە "کاریگەریی ترایبۆئێلکتریک" ناسراوە. کاتێک دوو ماددەی جیاواز بەیەکدا دەخشێنرێن، بەپێی سروشتی کیمیاییان، یەکێکیان مەیلی زیاترە بۆ لەدەستدانی ئەلکترۆن و ئەوی تریان مەیلی زیاترە بۆ وەرگرتنیان. نموونەی میزەلدان(دەبدەبە) و قژ ئەمە بە جوانی ڕوون دەکاتەوە. قژی مرۆڤ لەو ماددانەیە کە بە ئاسانی ئەلکترۆن لەدەست دەدات، لە کاتێکدا لاستیکی باڵۆن حەزی لە وەرگرتنی ئەلکترۆنە. کاتێک باڵۆنەکە بە قژتدا دەخشێنیت، ژمارەیەکی زۆر ئەلکترۆن لە تاڵە قژەکانتەوە باز دەدەن و دەچنە سەر ڕووی باڵۆنەکە. لە ئەنجامدا، قژت بەهۆی لەدەستدانی ئەلکترۆنەوە بارگەیەکی ئەرێنی پەیدا دەکات و باڵۆنەکەش بارگەیەکی نەرێنی وەردەگرێت. ئەم دوو بارگە جیاوازە یەکتری ڕادەکێشن، بۆیە دەبینیت تاڵە قژەکانت بەرەو باڵۆنەکە هەڵدەستن. هەمان دیاردە کاتێک ڕوودەدات کە بە پێی پەتی و بەسەر فەرشێکدا دەڕۆیت، بەتایبەت لە ڕۆژێکی زستانەی وشکدا. پێڵاوەکانت ئەلکترۆن لە فەرشەکە وەردەگرن و هەموو لەشت بارگەدار دەکەن. ئەو بڕە زۆرەی بارگە لەسەر لەشت وەستاوە و چاوەڕێی دەرفەتێکە تا بەتاڵ بێتەوە. کاتێک پەنجەت نزیک دەکەیتەوە لە تەنێکی گەیەنەری وەک دەسکی دەرگایەکی کانزایی، ئەو هەموو ئەلکترۆنە کۆبووەوەیە لە یەک ساتدا باز دەدەن و ئەو پڕیشکە دروست دەکەن کە هەستی پێدەکەیت. نموونەکان زۆرن؛ کرتەکرتی جلەکانمان لە کاتی داکەندندا یان ئەو تۆزەی کە بە شێوەیەکی سەیر لە شاشەی تەلەفزیۆنە کۆنەکان نزیک دەبێتەوە، هەموویان دەرکەوتەی هەمان بنەمای فیزیکین.
جیاوازیی نێوان کارەبای وەستاو و تەزووی کارەبایی
بۆ تێگەیشتنێکی وردتر، پێویستە جیاکارییەکی ڕوون لە نێوان کارەبای وەستاو و کارەبای ئاسایی (تەزووی کارەبایی) بکەین، کە هەردووکیان پەیوەستن بە بارگەی کارەباییەوە بەڵام لە دوو دۆخی جیاوازدا. ئەگەر کارەbای وەستاو وەک ئاوێکی کۆبووەوە و وەستاو لە پشتی بەنداوێک ببینین کە وزەیەکی شاراوەی هەیە، ئەوا تەزووی کارەbایی وەک ئەو ڕووبارە بەخوڕەیە کە لە کردنەوەی دەرگای بەنداوەکەوە دروست دەبێت و ئاوەکەی بە شێوەیەکی بەردەوام دەجوڵێت. جیاوازیی یەکەم لە سروشتی بارگەکانەوە دەست پێدەکات. لە کارەbای وەستاودا، بارگە زیادەکان لەسەر ڕووی تەنێک کۆبوونەتەوە و بە شێوەیەکی گشتی لە شوێنی خۆیاندا وەستاون، زۆرجاریش ئەمە لەسەر تەنە نەگەیەنەرەکان (insulators) ڕوودەدات کە ڕێگە نادەن ئەلکترۆنەکان بە ئاسانی بجوڵێن. بە پێچەوانەوە، تەزووی کارەبایی بریتییە لە ڕۆیشتن و جووڵەیەکی بەردەوام و ڕێکخراوی بارگەکان بەناو ڕێڕەوێکی دیاریکراودا، کە زۆربەی کات گەیەنەرێکی باشە وەک وایەری مس. جیاوازیی دووەم لە پێداویستییەکانیاندایە. کارەbای وەستاو پێویستی بە سووڕێکی داخراو نییە؛ تەنها تێکچوونی هاوسەنگیی بارگەکان بەسە. بەڵام تەزووی کارەbایی پێویستی بە سووڕێکی کارەbایی تەواو و داخراو هەیە، لەگەڵ سەرچاوەیەکی وزە (وەک پاتری یان وێستگەی کارەبا) کە پاڵەپەستۆیەکی بەردەوام (ڤۆڵتیە) دابین بکات بۆ پاڵنانی ئەلکترۆنەکان. جیاوازیی سێیەم لە کاریگەری و ماوەی دیاردەکەدایە. کاریگەریی کارەبای وەستاو زۆرجار لەناکاو و کورتخایەنە، وەک زەپەیەکی خێرا کە وزەکەی لە یەک ساتدا بەتاڵ دەکاتەوە و تەواو دەbێت. لە بەرامبەردا، کاریگەریی تەزووی کارەبایی بەردەوامە. تا کاتێک ئامێرێک بە سەرچاوەی کارەباوە بەسترابێت، ڕۆیشتنی ئەلکترۆنەکان ناوەستێت، ئەمەش وا دەکات بتوانێت وزە بە شێوەیەکی بەردەوام بگوازێتەوە بۆ داگیرساندنی گڵۆپێک، کارپێکردنی مۆتۆرێک یان گەرمکردنی هیتەرێک. کەواتە، جەوهەری جیاوازییەکە لەم دوو وشەیەدا کورت دەبێتەوە: "وەستان" بەرامبەر "جووڵە".
بۆچی زەپەیەکی هەزاران ڤۆڵتی کارەبای وەستاو بکوژ نییە؟
یەکێک لە پرسیارە لۆژیکی و سەرنجڕاکێشەکان ئەوەیە: ئەگەر ئەو پڕیشکەی کارەبای وەستاو دەتوانێت هەزاران ڤۆڵتی هەبێت، کە زۆر زیاترە لە ڤۆڵتیەی کارەبای ماڵان، ئەی بۆچی کوشندە نییە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە تێگەیشتنی جیاوازیی نێوان دوو چەمکی سەرەکی لە زانستی کارەbادایە: ڤۆڵتیە (Voltage) و تەزوو (Current/Amperage). ڤۆڵتیە بریتییە لە هێزی پاڵنەر یان پاڵەپەستۆی کارەbایی؛ ئەو هێزەیە کە ئەلکترۆنەکان پاڵ دەنێت بۆ جووڵە. کارەbای وەستاو، بەهۆی ئەو نایەکسانییە زۆرەی بارگەکانەوە، دەتوانێت ڤۆڵتیەیەکی یەکجار بەرز دروست بکات، لەنێوان سێ هەزار بۆ زیاتر لە سی هەزار ڤۆڵت. ئەمەش هۆکاری ئەوەیە کە دەتوانێت بەناو هەوادا باز بدات و پڕیشک دروست بکات. بەڵام، ئەو فاکتەرەی کە زیانی سەرەکی بە لەشی مرۆڤ و زیندەوەران دەگەیەنێت، ڤۆڵتیە نییە بە تەنها، بەڵکو تەزووە. تەزوو بریتییە لە بڕ یان ڕێژەی ڕۆیشتنی بارگەکان لە چرکەیەکدا. کاتێک زەپەیەکی کارەبای وەستاو ڕوودەدات، سەرەڕای ڤۆڵتیە زۆر بەرزەکەی، بڕی ئەو ئەلکترۆنانەی کە لەو ماوە کورتەدا دەگوازرێنەوە یەکجار کەمە، زۆرجار لە ئاستی مایکرۆئەمپێردایە (یەک لە ملیۆنی ئەمپێرێک). جگە لەوەش، ماوەی ئەم گواستنەوەیە لە چەند بەشێکی بچووکی چرکەیەکدا تەواو دەبێت. بۆیە کۆی ئەو وزەیەی کە دەگاتە لەش زۆر کەمە و تەنها بەسە بۆ وروژاندنی کاتیی دەمارەکانی سەر پێست، بێ ئەوەی زیانێکی قووڵ بگەیەنێت. لە بەرامبەردا، کارەbای ئاسایی ماڵان ڤۆڵتیەکەی نزمترە (بۆ نموونە ٢٢٠ ڤۆڵت)، بەڵام دەتوانێت تەزوویەکی زۆر بەرز دابین بکات کە بە چەندین ئەمپێر دەپێورێت. گرنگتر لەوەش، ئەم تەزووە بە شێوەیەکی بەردەوام دەڕوات. ئەم تەزووە بەرز و بەردەوامەیە کە کوشندەیە، چونکە دەتوانێت کار لە سیستمی کارەبایی دڵ بکات و بیوەستێنێت (fibrillation)، ماسولکەکان گرژ بکات و بەهۆی گەرمییەوە شانەکانی لەش بسوتێنێت. کەواتە دەتوانین بڵێین کارەbای وەستاو وەک گوللـەیەکی بچووکی یەکجار خێرایە، لە کاتێکدا کارەبای ئاسایی وەک لافاوێکی بەردەوام و بەخوڕ وایە.
گرنگی و بەکارهێنانە کردارییەکانی ئیلیکترۆستاتیک
هەرچەندە کارەبای وەستاو لە ژیانی ڕۆژانەدا زیاتر وەک دیاردەیەکی کەم بایەخ و هەندێکجار بێزارکەر دێتە بەرچاو، بەڵام بنەما زانستییەکانی بوونەتە هێزێکی بزوێنەری گرنگ لە پشتی چەندین تەکنەلۆژیای پێشکەوتووەوە. یەکێک لە دیارترین بەکارهێنانە پیشەسازییەکانی بریتییە لە "فلتەری ئیلیکترۆستاتیکی". ئەم ئامێرانە لە دووکەڵکێشی کارگە گەورەکان و وێستگەکانی بەرهەمهێنانی وزەدا بەکاردێن بۆ کەمکردنەوەی پیسبوونی ژینگە. گەردیلە وردەکانی تۆز و دووکەڵ کاتێک بەناو بوارێکی کارەبایی بەهێزدا تێدەپەڕن، بارگەدار دەکرێن، پاشان کاتێک بەلای پلێتە کانزاییەکاندا دەڕۆن کە بارگەی دژیان هەیە، بەهۆی هێزی ڕاکێشانەوە بە پلێتەکانەوە دەنوسێن و ناهێڵن بچنە ناو هەواوە. بواری ڕەنگکردنیش سوودێکی زۆری لەم زانستە وەرگرتووە، بەتایبەت لە پیشەسازیی ئۆتۆمبێلدا. لە ڕەنگکردنی پرژاندنی ئیلیکترۆستاتیکیدا، دڵۆپە وردەکانی ڕەنگ لەکاتی هاتنە دەرەوەیان لە دەمانچەی ڕەنگپڕژێنەکە بارگەدار دەکرێن. ئەو تەنەی کە ڕەنگ دەکرێت (بۆ نموونە، بۆدی ئۆتۆمبێل) بە بارگەیەکی دژەوە دەبەسترێتەوە. ئەمە وا دەکات دڵۆپەکان بە شێوەیەکی موگناتیسی بەرەو ڕووی تەنەکە ڕابکێشرێن، بە یەکسانی بەسەریدا دابەش بن و کەمترین ڕەنگ بەفیڕۆ بچێت. لە ژیانی ئۆفیس و خوێندندا، ئامێری فۆتۆکۆپی و پرینتەری لەیزەری دوو داهێنانی گرنگن کە بە تەواوی پشت بە ئیلیکترۆستاتیک دەبەستن. ئەم ئامێرانە درەمێکی بارگەدار بەکاردەهێنن کە ڕووناکی وێنە ئەسڵییەکە دەبێتە هۆی بەتاڵکردنەوەی بارگەی هەندێک شوێنی و پاشان پاودەری ڕەنگی بارگەدار (تۆنەر) تەنها بەو شوێنانەوە دەنوسێت کە بارگەکەیان ماوەتەوە و دواجار وێنەکە دەگوازرێتەوە سەر کاغەز. ئەمە و جگە لەوەی کە خودی دیاردەی بروسکە (lightning)، کە یەکێکە لە نمایشە ترسناک و جوانەکانی سروشت، گەورەترین و بەهێزترین نموونەی بەتاڵبوونەوەی کارەbای وەستاوە لە نێوان هەورەکان و زەویدا.
پوختە و دەرئەنجام
لە کۆتاییدا، دەتوانین بڵێین کە کارەبای وەستاو یان ئیلیکترۆستاتیک زانستی لێکۆڵینەوەیە لەو جیهانە شاراوە و بێدەنگەی کە لە نایەکسانیی بارگە کارەbاییە وەستاوەکانەوە سەرچاوە دەگرێت. هەرچەندە لە ڕواڵەتدا دیاردەیەکی سادە و کاتییە، بەڵام بنەماکانی بە قووڵی لە پێکهاتەی ماددە و یاساکانی فیزیکدا ڕەگیان داکوتاوە. تێگەیشتین کە جەوهەری دیاردەکە بریتییە لە تێکچوونی هاوسەنگیی نێوان پڕۆتۆن و ئەلکترۆن. جیاوازیی سەرەکیی نێوان ئەم جۆرە کارەبایە و تەزووی کارەbایی، لە دۆخی وەستان و جووڵەی بارگەکاندا خۆی دەبینێتەوە؛ یەکەمیان وزەیەکی شاراوەی کۆکراوەیە و دووەمیان وزەیەکی بەردەوامی جوڵاوە. هەروەها زانیمان کە لاوازیی کاریگەریی کارەبای وەستاو لەسەر مرۆڤ ناگەڕێتەوە بۆ کەمیی هێزی پاڵنەرەکەی (ڤۆڵتیە)، بەڵکو بۆ کەمیی ڕێژەی ڕۆیشتن (تەزوو) و کورتخایەنیی ماوەکەی. ئەم زانستە تەنها بریتی نییە لە زەپەیەکی بچووک و هەستانی قژ، بەڵکو بزوێنەری سەرەکیی چەندین تەکنەلۆژیای گرنگ و ئاڵۆزە کە خزمەت بە مرۆڤایەتی دەکەن. لە بروسکەی ئاسمانەوە تا شاشەی لەمسی مۆبایلەکانمان، ئیلیکترۆستاتیک بەردەوام لە دەوروبەرمانە و وەک هێزێکی بنەڕەتی کار دەکات کە جیهانی فیزیکی و تەکنەلۆژیی ئێمەی پێکەوە گرێداوە.
سەرچاوەکان
12 بینین
