زانستی فیزیا

پێشەکی

فیزیا یەکێکە لە زانستە بنەڕەتییەکان کە لێکۆڵینەوە لە سروشت و ڕەفتاری ماددە و وزە دەکات. ئەم زانستە هەوڵ دەدات تێگەیشتنێکی قووڵ بۆ یاسا بنەڕەتییەکانی گەردوون پەرە پێبدات، لە بچووکترین پارچە ناوەکییەکانەوە تا گەورەترین پێکهاتەکانی گەردوون. فیزیا پشت دەبەستێت بە بیرکاری و ئەزموون بۆ دۆزینەوە و پشتڕاستکردنەوەی یاسا سروشتییەکان.

مێژووی فیزیا

فیزیا وەک زانستێکی سیستماتیک مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە کە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی یۆنانی کۆن، بەڵام ڕەگی لە سەرەتای شارستانیەتی مرۆڤایەتیدایە.

سەردەمی کۆن

- یۆنانییە کۆنەکان: فەیلەسووفانی وەک تالیس، ئەرستۆ و ئەرخیمیدس بنەمای زۆرێک لە چەمکە فیزیاییەکانیان داناوە.
- ئەریستۆ (384-322 پ.ز): تیۆری جووڵەی داناوە کە بۆ ماوەیەکی زۆر کاریگەر بوو.
- ئەرخیمیدس (287-212 پ.ز): پرەنسیپەکانی هایدرۆستاتیکی دۆزیوەتەوە.

سەردەمی ناوەڕاست

- زانایانی ئیسلامی: کەسانی وەک ئیبن ئەلهەیسەم (965-1040) لە بواری ئۆپتیک و ئیبن سینا (980-1037) لە بواری میکانیک کاری گرنگیان کردووە.
- زانکۆکانی ئەوروپا: لە سەدەکانی 13 و 14، زانکۆکانی وەک ئۆکسفۆرد و پاریس بوونە ناوەندی لێکۆڵینەوەی زانستی.

سەردەمی ڕێنیسانس و شۆڕشی زانستی

- گالیلیۆ گالیلی (1564-1642): ڕێگای زانستی مۆدێرنی داهێنا و یەکەم تیۆری سەربەخۆی جووڵەی داڕشت.
- نیوتن (1643-1727): یاساکانی جووڵە و کێشکردنی گشتی داڕشت، کە بنەمای فیزیای کلاسیکی دانا.

سەردەمی ڕۆشنگەری و شۆڕشی پیشەسازی

- جەیمس کلارک ماکسوێڵ (1831-1879): تیۆری ئەلێکترۆماگناتیزمی یەکخست.
- لۆرد کێڵڤن (1824-1907): کاری گرنگی لە بواری تەرمۆداینامیک ئەنجامدا.

سەدەی بیستەم - سەردەمی فیزیای مۆدێرن

- ئەلبێرت ئاینشتاین (1879-1955): تیۆری ڕێژەیی تایبەت و گشتی داڕشت.
- نیلز بۆر(نیلس بۆر) (1885-1962): مۆدێلی ئەتۆمی بۆر و بنەمای میکانیکی کوانتەمی دانا.
- ڤێرنەر هایزنبێرگ (1901-1976): پرەنسیپی نادڵنیایی داڕشت.

نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم تا ئێستا

- ستیڤن هۆکینگ (1942-2018): کاری گرنگی لەسەر کونە ڕەشەکان و کۆسمۆلۆجی ئەنجامدا.
- پیتەر هیگز (1929-): تیۆری بۆسۆنی هیگزی پێشنیار کرد کە لە ساڵی 2012 دۆزرایەوە.

لقەکانی فیزیا

فیزیا بەسەر چەندین لقی سەرەکیدا دابەش دەبێت، کە هەر یەکەیان لایەنێکی دیاریکراوی سروشت لێکدەداتەوە:

میکانیک

- پێناسە: لێکۆڵینەوە لە جووڵە و هۆکارەکانی جووڵەی تەنەکان دەکات.
- بەشەکان:
  -میکانیکی کلاسیکی: جووڵەی تەنە گەورەکان لێکدەداتەوە.
  -میکانیکی شلەمەنی: ڕەفتاری شلەمەنی و گازەکان دەخوێنێت.
  -میکانیکی ئاسمانی: جووڵەی تەنە ئاسمانییەکان شیدەکاتەوە.

تەرمۆداینامیک ( تێرمۆداینامیک )

- پێناسە: لێکۆڵینەوە لە گەرمی و پەیوەندی نێوان گەرمی و جۆرەکانی تری وزە دەکات.
- بابەتە سەرەکییەکان:
  * یاساکانی تەرمۆداینامیک
  * ئینترۆپی و پرۆسە گەرمییەکان
  * سیستەمە تەرمۆداینامیکییەکان

ئەلێکترۆماگناتیزم ( کارۆموگناتیسی )

- پێناسە: لێکۆڵینەوە لە دیاردە کارەبایی و موگناتیسییەکان و پەیوەندی نێوانیان دەکات.
- بابەتە سەرەکییەکان:
  * یاساکانی ئەلێکترۆستاتیک (کارەبای جێگیر یان وەستاو)
  * بوارە موگناتیسییەکان
  * شەپۆلە ئەلێکترۆماگناتیسییەکان ( Electromagnetic waves )

ئۆپتیک

- پێناسە: لێکۆڵینەوە لە ڕووناکی و خاسیەتەکانی دەکات.
- بەشەکان:
  * ئۆپتیکی جیۆمەتری: ڕەفتاری ڕووناکی لە ئاوێنە و لێنزەکان دەخوێنێت.
  * ئۆپتیکی فیزیایی: دیاردەکانی فرێزنێڵ و تێهەڵکێشان لێکدەداتەوە.
  * ئۆپتیکی کوانتەمی: کارلێکی نێوان ڕووناکی و ماددە لەسەر ئاستی ئەتۆمی دەخوێنێت.

فیزیای مۆدێرن

-تیۆری ڕێژەیی:
- پێناسە: لێکۆڵینەوە لە کات-شوێن و کێشکردن دەکات.
- بەشەکان:
  * ڕێژەیی تایبەت: کات و شوێن لە خێراییە زۆرەکان لێکدەداتەوە.
  * ڕێژەیی گشتی: کێشکردن وەک چەماندنەوەی کات-شوێن لێکدەداتەوە.

میکانیکی کوانتەم
- پێناسە: ڕەفتاری ماددە و وزە لەسەر ئاستی زۆر بچووک (ئەتۆمی و ژێر-ئەتۆمی) لێکدەداتەوە.
- بابەتە سەرەکییەکان:
  * شەپۆل-پارچە دوانەیی
  * پرەنسیپی نادڵنیایی هایزنبێرگ
  * سوپەرپۆزیشن (Superposition) و ئینتانگڵمێنت ( Entanglement )

فیزیای پارچە بنەڕەتییەکان

- پێناسە: لێکۆڵینەوە لە پارچە بنەڕەتییەکانی ماددە و کارلێکە بنەڕەتییەکان دەکات.
- بابەتە سەرەکییەکان:
  * مۆدێلی ستاندارد
  * کوارکەکان و لێپتۆنەکان
  * بۆسۆنی هیگز

فیزیای گەردوونی

- پێناسە: لێکۆڵینەوە لە سەرەتا، پەرەسەندن و پێکهاتەی گەردوون دەکات.
- بابەتە سەرەکییەکان:
  * تیۆری بیگ بانگ
  * ماددەی تاریک و وزەی تاریک
  * کونە ڕەشەکان و تیشکدانەوەی گەردوونی پاشماوە

گرنگترین یاسا و تیۆرییەکانی فیزیا

یاساکانی نیوتن بۆ جووڵە

- یاسای یەکەم: تەنێک لە حاڵەتی وەستان یان جووڵەی ڕاستەهێڵی یەکنەواخت دەمێنێتەوە تا هێزێکی دەرەکی کاری تێنەکات.
- یاسای دووەم: هێز یەکسانە بە بارستە جاران خێراییلێدان (F = ma).
- یاسای سێیەم: بۆ هەر کاردانەوەیەک، کاردانەوەیەکی یەکسان و پێچەوانە هەیە.

یاسای کێشکردنی گشتی نیوتن

- هێزی کێشکردن لە نێوان دوو تەندا ڕاستەوانەی بارستەکانیان و پێچەوانەی دووجای دووری نێوانیانە.

یاساکانی تێرمۆداینامیک (تەرمۆداینامیک)

- یاسای یەکەم: وزە ناتوانرێت دروست بکرێت یان لەناوببرێت، تەنها دەگۆڕێت لە شێوەیەکەوە بۆ شێوەیەکی تر.
- یاسای دووەم: ئینترۆپی (پەرشوبڵاوی) سیستەمێکی داخراو هەمیشە زیاد دەکات.

یاساکانی ماکسوێڵ بۆ ئەلێکترۆماگناتیزم ( کارۆموگناتیس )

- چوار یاسا کە پەیوەندی نێوان بوارە ئەلێکتریکی و موگناتیسییەکان دەخەنەڕوو.

تیۆری ڕێژەیی تایبەتی ئاینشتاین

- خێرایی ڕووناکی جێگیرە بۆ هەموو چاودێرێک.
- کات و شوێن پەیوەستن بە یەکترییەوە و دەگۆڕێن بەپێی خێرایی.
- هاوکێشەی E = mc² کە پەیوەندی نێوان بارستە و وزە دەردەخات.

 تیۆری ڕێژەیی گشتی ئاینشتاین

- کێشکردن وەک چەماندنەوەی کات-شوێن لێکدەداتەوە.
- هاوکێشەکانی مەیدانی ئاینشتاین پەیوەندی نێوان ماددە/وزە و جیۆمەتری کات-شوێن دەردەخەن.

میکانیکی کوانتەم

- هاوکێشەی شرۆدینگەر: شەپۆلی پێناسەکەری حاڵەتی سیستەمێکی کوانتەمی دەردەخات.
- پرەنسیپی نادڵنیایی هایزنبێرگ: ناتوانرێت شوێن و خێرایی پارچەیەک بە وردی تەواو بپێورێت لە هەمان کاتدا.

مۆدێلی ستاندارد

- تیۆرییەک کە پارچە بنەڕەتییەکان و سێ لە چوار کارلێکە بنەڕەتییەکان (بەهێز، لاواز، و ئەلێکترۆماگناتیسی) پێناسە دەکات.

تیۆری بیگ بانگ

- گەردوون لە تەقینەوەیەکی گەورەوە دەستی پێکردووە و بەردەوام لە پەرەسەندن و فراوانبووندایە.

 تیۆری سترینگ

- هەوڵێکە بۆ یەکخستنی میکانیکی کوانتەم و ڕێژەیی گشتی، کە پێشنیار دەکات هەموو پارچە بنەڕەتییەکان لە ڕاستیدا سترینگی لەرزۆکی زۆر بچووکن.

کاریگەری فیزیا لەسەر ژیانی ڕۆژانە و تەکنەلۆجیا

 پەیوەندیکردن

- تەلەفۆنی مۆبایل: بنەماکانی ئەلێکترۆماگناتیزم بەکاردێن بۆ ناردن و وەرگرتنی شەپۆلەکانی ڕادیۆ.
- ئینتەرنێت: فایبەری نووری بنەماکانی ئۆپتیک بەکاردێنێت بۆ گواستنەوەی زانیاری.

 ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان

- کۆمپیوتەر و سمارت فۆن: بنەماکانی نیمچەگەیەنەرەکان و فیزیای دۆخی ڕەق بەکاردێن.
- شاشەکان (LCD, LED): فیزیای کریستاڵی شل و نیمچەگەیەنەرەکان بەکاردێن.

 وزە

- وێستگەکانی وزە: تەرمۆداینامیک و کارۆموگناتیسی بەکاردێن بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا.
- وزەی نوێبووەوە: فیزیای نیمچەگەیەنەرەکان لە پانێڵە خۆرییەکاندا بەکاردێت.

 گواستنەوە

- ئۆتۆمبێل: یاساکانی نیوتن، تەرمۆداینامیک و میکانیک بەکاردێن.
- فڕۆکە: یاساکانی ئیرۆداینامیک و میکانیکی شلەمەنی بەکاردێن.

پزیشکی

- وێنەگرتنی MRI: فیزیای ناوکی و ئەلێکترۆماگناتیزم بەکاردێن.
- CT Scan: تیشکی ئێکس و فیزیای ناوکی بەکاردێن.
- چارەسەری شێرپەنجە بە تیشک: فیزیای ناوکی بەکاردێت.

تەکنەلۆجیای نوێ

- کۆمپیوتەری کوانتەمی: بنەماکانی میکانیکی کوانتەم بەکاردێن.
- نانۆتەکنەلۆجیا: فیزیای دۆخی ڕەق و میکانیکی کوانتەم بەکاردێن.

ژینگە و کەشناسی

- لێکۆڵینەوە لە گۆڕانی کەش و هەوا: تەرمۆداینامیک و فیزیای ئەتمۆسفیر بەکاردێن.
- پێشبینی کەش و هەوا: مۆدێلە فیزیاییەکان بەکاردێن.

گەشتی ئاسمانی

- مانگە دەستکردەکان: میکانیکی کلاسیکی و یاسای کێشکردنی گشتی بەکاردێن.
- گەشتی ئاسمانی: فیزیای ڕێژەیی و میکانیکی کلاسیکی بەکاردێن.

تەکنەلۆجیای سەربازی

- ڕادار: شەپۆلەکانی ئەلێکترۆماگناتیسی بەکاردێن.
- سیستەمەکانی ناوبەری: یاساکانی نیوتن و سیستەمی GPS بەکاردێن.

وەرزش

- ئامێرەکانی وەرزش: میکانیک و ئیرۆداینامیک بەکاردێن بۆ باشترکردنی کارایی.
- شیکردنەوەی جووڵە: یاساکانی نیوتن بەکاردێن بۆ باشترکردنی تەکنیکەکان.

٦. ئاستەنگەکانی بەردەم فیزیای هاوچەرخ

 یەکخستنی ڕێژەیی گشتی و میکانیکی کوانتەم
- دۆزینەوەی تیۆرییەکی یەکگرتوو کە هەردوو تیۆرییەکە لەخۆبگرێت هێشتا ئاستەنگێکی گەورەیە.

 سروشتی ماددەی تاریک و وزەی تاریک
- زانایان هێشتا لە هەوڵی تێگەیشتن لە سروشتی ئەم دوو پێکهاتە نەناسراوەی گەردووندان.

 ئاسۆی پلانک
- لێکۆڵینەوە لە دیاردەکان لە کەمترین قەبارەی مومکین (پێوانەی پلانک) هێشتا ئاستەنگێکی گەورەیە.

ناسینەوەی شەپۆلەکانی کێشکردن
- پێویستی بە ئامێری زۆر وردە و هێشتا بوارێکی نوێیە لە لێکۆڵینەوەدا.

داهاتووی فیزیا

 کۆمپیوتەری کوانتەمی
- چاوەڕوان دەکرێت شۆڕشێک لە بواری ژمێریاری و کۆدشکاندن دروست بکات.

تەکنەلۆجیای نانۆ
- دەتوانێت شۆڕش لە بواری پزیشکی، بەرهەمهێنان و تەکنەلۆجیا دروست بکات.

 وزەی ناوکی پاک (فیوژن)
- دەتوانێت سەرچاوەیەکی پاک و بێکۆتایی وزە دابین بکات.

 گەشتی ئاسمانی دوور
- پێشکەوتن لە فیزیا دەتوانێت ڕێگا بۆ گەشتی مرۆڤ بۆ هەسارەکانی تر خۆش بکات.

 تیۆری هەموو شتێک
- زانایان بەردەوامن لە هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی تیۆرییەکی یەکگرتوو کە هەموو یاسا فیزیاییەکان لەخۆبگرێت.

کۆتا وتە

- فیزیا تەنها زانستێک نییە بۆ لێکۆڵینەوە لە یاسا سروشتییەکان، بەڵکو ئامرازێکە بۆ تێگەیشتن لە جیهانی دەوروبەرمان و دۆزینەوەی ڕێگاچارە بۆ کێشەکانی مرۆڤایەتی.
- وەک زانستێکی بەردەوام لە گەشەکردن، فیزیا هەمیشە دەرگا بۆ دۆزینەوە و داهێنانی نوێ دەکاتەوە، کە دەتوانن ژیانمان باشتر بکەن و تێگەیشتنمان لە گەردوون قووڵتر بکەن