فیزیای کلاسیکی

پێشەکی

فیزیای کلاسیکی ئەو بەشەیە لە زانستی فیزیا کە باس لە دیاردە فیزیاییەکانی دنیای ئاسایی دەکات، واتە ئەو دنیایەی کە بە چاو دەبینرێت و بە هەستەکانمان هەستی پێدەکەین. ئەم لقەی فیزیا لە سەدەی حەڤدەهەمەوە گەشەی کرد و تا سەرەتای سەدەی بیستەم بە تەنیا تیۆری سەرەکی فیزیا بوو. فیزیای کلاسیکی لەسەر بنەمای تێڕوانینەکانی نیوتن، گالیلیۆ، و زانایانی تر دامەزراوە و توانیویەتی زۆربەی دیاردە فیزیاییەکانی دەوروبەرمان ڕوون بکاتەوە.

بنەماکانی فیزیای کلاسیکی

فیزیای کلاسیکی لەسەر چەند بنەمایەکی سەرەکی دامەزراوە:
١. دیاریکراوی (Determinism): بەپێی ئەم بنەمایە، ئەگەر دۆخی سەرەتایی سیستەمێک و هەموو هێزە کاریگەرەکان بزانین، دەتوانین دۆخی داهاتووی سیستەمەکە بە وردی پێشبینی بکەین.

٢. بەردەوامی (Continuity): لە فیزیای کلاسیکیدا، زۆربەی گۆڕاوەکان وەک شوێن، کات، و وزە بە شێوەیەکی بەردەوام دەگۆڕێن، نەک بە بازدان.

٣. ڕێژەیی گالیلیۆ (Galilean Relativity): ئەم بنەمایە دەڵێت یاساکانی فیزیا بۆ هەموو بینەرێک کە بە خێراییەکی جێگیر دەجووڵێتەوە وەک یەکن.

٤. جیاکردنەوەی بینەر لە سیستەم: لە فیزیای کلاسیکیدا، بینەر کاریگەری لەسەر سیستەمی ژێر لێکۆڵینەوە نییە.

لقە سەرەکییەکانی فیزیای کلاسیکی

فیزیای کلاسیکی چەند لقێکی سەرەکی لەخۆ دەگرێت
١. میکانیکی کلاسیکی: باس لە جووڵە و هۆکارەکانی جووڵە دەکات.

٢. تیۆری هێزی کێشکردن: باس لە هێزی کێشکردن لە نێوان تەنەکاندا دەکات.

٣. تیرمۆداینەمیک: باس لە گەرمی و پەیوەندی نێوان گەرمی و شێوەکانی تری وزە دەکات.

٤. ئەلیکترۆماگناتیزم: باس لە دیاردە کارەبایی و موگناتیسییەکان و پەیوەندییان دەکات.

٥. ئۆپتیک: باس لە ڕووناکی و چۆنیەتی هەڵسوکەوتی دەکات.

یاسا گرنگەکانی فیزیای کلاسیکی

فیزیای کلاسیکی کۆمەڵێک یاسای گرنگی لەخۆ گرتووە:
١. یاساکانی جووڵەی نیوتن: سێ یاسای سەرەکی کە باس لە پەیوەندی نێوان هێز و جووڵە دەکەن.

٢. یاسای پاراستنی وزە: دەڵێت لە سیستەمێکی داخراودا کۆی وزە هەمیشە جێگیرە.

٣. یاسای پاراستنی گوڕ: دەڵێت لە کارلێکی نێوان تەنەکاندا، کۆی گوڕ پێش و دوای کارلێکەکە وەک یەکە.

٤. یاساکانی تیرمۆداینەمیک: باس لە پەیوەندی نێوان گەرمی، کار، و وزە دەکەن.

٥. یاساکانی ماکسوێل: کۆمەڵێک یاسان کە دیاردە کارەبایی و موگناتیسییەکان پێکەوە دەبەستنەوە.

کاریگەری و بەکارهێنانەکانی فیزیای کلاسیکی

فیزیای کلاسیکی کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ژیانی ڕۆژانە و پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا هەبووە. بۆ نموونە:
١. لە بواری ئەندازیاریدا بۆ دیزاینکردنی بینا، پرد، و ئامێرەکان بەکار دێت.

٢. لە بواری گواستنەوەدا بۆ دروستکردنی ئۆتۆمبێل، فڕۆکە، و کەشتی بەکار هاتووە.

٣. لە بواری وزەدا بۆ دروستکردنی وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا و ئامێرە کارەباییەکان بەکار دێت.

٤. لە بواری پەیوەندیکردندا بۆ دروستکردنی ئامێرەکانی پەیوەندی وەک ڕادیۆ و تەلەفزیۆن بەکار هاتووە.

٥. لە بواری پزیشکیدا بۆ دروستکردنی ئامێرە پزیشکییەکان وەک ئێکس-ڕەی بەکار دێت.

سنوورەکانی فیزیای کلاسیکی

سەرەڕای سەرکەوتنە گەورەکانی، فیزیای کلاسیکی سنووری خۆی هەیە:
١. لە دنیای زۆر بچووکدا (دنیای گەردیلەکان) ناتوانێت هەندێک دیاردە ڕوون بکاتەوە. لێرەدا فیزیای کوانتەم دێتە پێشەوە.

٢. لە خێراییە زۆر گەورەکاندا (نزیک خێرایی ڕووناکی) ناتوانێت هەندێک دیاردە ڕوون بکاتەوە. لێرەدا تیۆری ڕێژەیی تایبەت دێتە پێشەوە.

٣. لە مەودا زۆر گەورەکاندا (ئاستی گەردوونی) ناتوانێت هەندێک دیاردە ڕوون بکاتەوە. لێرەدا تیۆری ڕێژەیی گشتی دێتە پێشەوە.

٤. ناتوانێت هەندێک دیاردەی تایبەت وەک تیشکدانی ڕەشەتەن یان کاریگەری فۆتۆئەلیکتریک بە تەواوی ڕوون بکاتەوە.

بە کورتی، فیزیای کلاسیکی بناغەی تێگەیشتنی ئێمەیە بۆ دنیای فیزیایی دەوروبەرمان و سەرەڕای سنوورەکانی، هێشتا بەکارهێنانی زۆرە لە ژیانی ڕۆژانە و زۆربەی بوارەکانی تەکنەلۆژیادا. هەرچەندە فیزیای نوێ (کوانتەم و ڕێژەیی) هاتۆتە پێشەوە، بەڵام فیزیای کلاسیکی هێشتا بەشێکی گرنگ و بنەڕەتییە لە خوێندن و پراکتیزەکردنی زانستی فیزیادا.