فیزیای مۆدێرن

پێشەکی

فیزیای مۆدێرن ئاماژەیە بۆ ئەو لقەی فیزیا کە لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە گەشەی کردووە و بەردەوامە تا ئێستا. ئەم لقە جیاوازە لە فیزیای کلاسیکی و زۆر جار دەرەنجامەکانی دژی ئەزموون و چاوەڕوانییە ئاساییەکانی ئێمەن. فیزیای مۆدێرن ڕوانینی ئێمەی بۆ جیهان و سروشتی ماددە و وزە بە شێوەیەکی بنەڕەتی گۆڕیوە.

سەرەتای فیزیای مۆدێرن

فیزیای مۆدێرن لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا دەستی پێکرد، کاتێک زانایان تێبینی کردن کە هەندێک دیاردە هەن کە ناتوانرێت بە تیۆرە کلاسیکییەکان ڕوون بکرێنەوە. دوو گەشەسەندنی سەرەکی بوونە هۆی سەرهەڵدانی فیزیای مۆدێرن:

١. تیۆری ڕێژەیی ئاینشتاین (١٩٠٥ و ١٩١٥)
٢. سەرهەڵدانی فیزیای کوانتەم (١٩٠٠-١٩٢٧)

بەشە سەرەکییەکانی فیزیای مۆدێرن

١. فیزیای کوانتەم: لێکۆڵینەوە لە ڕەفتاری ماددە و وزە لە ئاستی ئەتۆمی و ژێر ئەتۆمیدا.
٢. تیۆری ڕێژەیی: لێکۆڵینەوە لە پەیوەندی نێوان کات، شوێن، و کێشکردن.
٣. فیزیای گەردیلە: لێکۆڵینەوە لە پێکهاتە بنەڕەتییەکانی ماددە.
٤. فیزیای گەردوون: لێکۆڵینەوە لە سەرەتا، پێکهاتە و چارەنووسی گەردوون.
٥. فیزیای چڕی: لێکۆڵینەوە لە خاسیەتە ماکرۆسکۆپییەکانی ماددە.

تیۆرە گرنگەکان

١. تیۆری ڕێژەیی تایبەت: پەیوەندی نێوان کات و شوێن، و یەکسانی ماددە و وزە.
٢. تیۆری ڕێژەیی گشتی: ڕوونکردنەوەی کێشکردن وەک چەماندنی کات-شوێن.
٣. میکانیکی کوانتەم: وەسفکردنی ڕەفتاری ماددە و وزە لە ئاستی ئەتۆمیدا.
٤. مۆدێلی ستاندارد: تیۆرێکی یەکگرتوو بۆ سێ لە چوار هێزە بنەڕەتییەکەی سروشت.
٥. تیۆری زەبەلاح (Big Bang Theory): ڕوونکردنەوەی سەرەتا و پەرەسەندنی گەردوون.

دۆزینەوە و پێشکەوتنە گرنگەکان

١. دۆزینەوەی گەردیلە نوێیەکان (وەک نیوترۆن، کوارک، بۆسۆنی هیگز).
٢. پێشبینی و دۆزینەوەی شەپۆلەکانی کێشکردن.
٣. تێگەیشتن لە پرۆسە ناوەکییەکان (فیژن و فیوژن).
٤. دۆزینەوەی وزەی تاریک و ماددەی تاریک.
٥. پێشکەوتن لە تێگەیشتن لە سەرەتا و پەرەسەندنی گەردوون.

کاریگەری لەسەر تەکنەلۆژیا و کۆمەڵگا

١. پەرەپێدانی وزەی ناوەکی.
٢. داهێنانی لەیزەر و کاربردەکانی.
٣. پێشکەوتن لە تەکنەلۆژیای نیوەگەیەنەرەکان و کۆمپیوتەر.
٤. پێشکەوتن لە تەکنەلۆژیای پزیشکی (وەک MRI و PET سکان).
٥. گەشەپێدانی تەکنەلۆژیای GPS.
٦. پێشکەوتن لە نانۆتەکنەلۆژیا.

مشتومڕ و پرسیارە کراوەکان

١. یەکخستنی کێشکردنی کوانتەمی: چۆن دەکرێت تیۆری ڕێژەیی گشتی و میکانیکی کوانتەم یەک بخرێن؟
٢. سروشتی ماددەی تاریک و وزەی تاریک.
٣. پرسی نادیاری لە میکانیکی کوانتەمدا: ئایا جیهان بە بنەڕەت ڕێکەوتییە؟
٤. چارەنووسی کۆتایی گەردوون.
٥. بوونی گەردوونە پارالێلەکان و تیۆری مەلتیڤێرس.

ئاراستەکانی داهاتوو

١. کۆمپیوتەری کوانتەمی: پەرەپێدانی کۆمپیوتەرە کوانتەمییەکان بۆ چارەسەرکردنی کێشە ئاڵۆزەکان.
٢. نانۆتەکنەلۆژیا: بەکارهێنانی تیۆرە کوانتەمییەکان بۆ دروستکردنی ئامێری زۆر بچووک.
٣. تیۆری هەموو شتێک (Theory of Everything): هەوڵدان بۆ یەکخستنی هەموو هێزە فیزیکییە بنەڕەتییەکان.
٤. لێکۆڵینەوە لە وزەی تاریک و ماددەی تاریک.
٥. تاقیکردنەوەی زیاتری تیۆرە فیزیکییەکان لە ڕێگەی ئامێرە پێشکەوتووەکانەوە (وەک LHC).

کۆتایی

فیزیای مۆدێرن بەردەوام لە گۆڕان و پەرەسەندندایە. هەر دۆزینەوەیەکی نوێ دەرگا بۆ پرسیار و لێکۆڵینەوەی نوێ دەکاتەوە. ئەم لقەی زانست نەک تەنها تێگەیشتنی ئێمەی بۆ جیهانی فیزیکی گۆڕیوە، بەڵکو کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر تەکنەلۆژیا و ژیانی ڕۆژانەمان هەبووە. لەگەڵ پێشکەوتنی بەردەوامی ئامێرەکان و تیۆرە فیزیکییەکان، چاوەڕوان دەکرێت فیزیای مۆدێرن لە داهاتوودا دۆزینەوە و پێشکەوتنی زیاتری بەدواوە بێت و ڕوانینی ئێمە بۆ جیهان و گەردوون بەردەوام بگۆڕێت.