ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
ئەسترۆفیزیک یەکێکە لە گرنگترین و سەرنجڕاکێشترین لقەکانی زانست کە تێگەیشتنی مرۆڤی لە گەردوون و سروشتی بوون قووڵتر کردووەتەوە. ئەم زانستە کۆمەڵێک بابەتی جیاواز لەخۆدەگرێت کە هەموویان پەیوەندییان بە لێکۆڵینەوە لە دیاردە گەردوونییەکان و پێکهاتەی تەنە ئاسمانییەکانەوە هەیە.
پێناسە و مێژوو
ئەسترۆفیزیک بریتییە لە لقێکی زانستی کە فیزیا و ئەستێرەناسی پێکەوە گرێ دەدات. ئەم زانستە یاسا فیزیکییەکان بەکاردەهێنێت بۆ تێگەیشتن لە سروشت، پێکهاتە و گەشەسەندنی تەنە ئاسمانییەکان وەک ئەستێرەکان، گەلاکسییەکان و گەردوون بە گشتی.
مێژووی ئەسترۆفیزیک دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی نۆزدەیەم، کاتێک زانایان دەستیان کرد بە بەکارهێنانی تەکنیکە فیزیکییەکان بۆ شیکردنەوەی زانیارییە ئەستێرەناسییەکان. یەکێک لە یەکەم هەنگاوە گرنگەکان لەم بوارەدا کاتێک بوو کە زانایان توانیان شیکاری تیشکی (سپێکترۆسکۆپی) بەکاربهێنن بۆ دیاریکردنی پێکهاتەی کیمیایی ئەستێرەکان. لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، بە گەشەسەندنی تیۆری ڕێژەیی ئاینشتاین و میکانیکی کوانتەم، ئەسترۆفیزیک گەشەیەکی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی.
بوارەکانی توێژینەوە
ا. ئەستێرەناسی فیزیکی: لێکۆڵینەوە لە پێکهاتە، گەشەسەندن و مردنی ئەستێرەکان دەکات.
ب. کۆسمۆلۆجی: توێژینەوە لە سەرەتا، پێکهاتە و چارەنووسی گەردوون دەکات.
ج. ئەستێرەناسی ڕادیۆیی: بەکارهێنانی شەپۆلە ڕادیۆییەکان بۆ لێکۆڵینەوە لە دیاردە گەردوونییەکان.
د. ئەستێرەناسی تیشکی ئێکس و گاما: لێکۆڵینەوە لە سەرچاوە پڕوزەکانی گەردوون دەکات.
هـ. پلانێتناسی: توێژینەوە لە دروستبوون و گەشەسەندنی هەسارەکان دەکات.
و. فیزیکی پلازما: لێکۆڵینەوە لە ڕەفتاری پلازما لە ژینگە گەردوونییەکاندا دەکات.
میتۆد و تەکنیکەکان
ئەسترۆفیزیکزانان کۆمەڵێک میتۆد و تەکنیکی جیاواز بەکاردەهێنن بۆ کۆکردنەوە و شیکردنەوەی زانیارییەکان:
ا. چاودێریکردن: بەکارهێنانی تەلەسکۆپە زەوی و ئاسمانییەکان بۆ کۆکردنەوەی داتا.
ب. شیکاری تیشکی: شیکردنەوەی تیشکی دەرچوو لە تەنە ئاسمانییەکان بۆ دیاریکردنی پێکهاتە و تایبەتمەندییەکانیان.
ج. مۆدێلسازی کۆمپیوتەری: دروستکردنی مۆدێلی ئاڵۆزی کۆمپیوتەری بۆ لێکۆڵینەوە لە دیاردە گەردوونییەکان.
د. شیکردنەوەی داتا: بەکارهێنانی تەکنیکە ئاماری و داتا ساینسییەکان بۆ شیکردنەوەی زانیارییە کۆکراوەکان.
هـ. تاقیکردنەوەی تیۆرییەکان: بەراوردکردنی پێشبینییە تیۆرییەکان لەگەڵ زانیارییە چاودێریکراوەکان.
گرنگی و کاریگەری
ئەسترۆفیزیک کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر تێگەیشتنی مرۆڤ لە گەردوون و شوێنی خۆی تێیدا هەبووە:
ا. تێگەیشتن لە سەرەتاکانی گەردوون: یارمەتی داوە لە گەشەپێدانی تیۆری تەقینەوە گەورەکە و تێگەیشتن لە چۆنیەتی دروستبوونی گەردوون.
ب. دۆزینەوەی هەسارەی دەرەوەی کۆمەڵەی خۆر: ڕێگەی خۆشکردووە بۆ دۆزینەوەی سەدان هەسارە لە دەرەوەی کۆمەڵەی خۆرماندا.
ج. تێگەیشتن لە ماددە و وزەی تاریک: یارمەتی داوە لە ناسینی ئەم دوو پێکهاتە نەناسراوەی گەردوون.
د. پێشکەوتن لە تەکنەلۆجیادا: زۆرێک لە داهێنانە تەکنەلۆجییەکان سەرچاوەیان لە توێژینەوە ئەسترۆفیزیکییەکانەوە گرتووە.
هـ. ئیلهامبەخشین بە مرۆڤایەتی: ئەسترۆفیزیک بووەتە سەرچاوەی ئیلهام بۆ هونەر، ئەدەبیات و فەلسەفە.
ئاستەنگەکان و داهاتوو
سەرەڕای پێشکەوتنە گەورەکان، ئەسترۆفیزیک ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگ دەبێتەوە:
ا. سنوورداری تەکنەلۆجیا: پێویستی بە ئامێری زۆر پێشکەوتوو هەیە بۆ چاودێریکردنی دیاردە دوورەکان.
ب. ئاڵۆزی دیاردەکان: زۆرێک لە دیاردە گەردوونییەکان زۆر ئاڵۆزن و پێویستیان بە تیۆری نوێ هەیە بۆ ڕوونکردنەوەیان.
ج. کێشەی ماددە و وزەی تاریک: تا ئێستا ناسنامەی ڕاستەقینەی ئەم دوو پێکهاتەیە نەزانراوە.
د. یەکخستنی تیۆرییەکان: هەوڵدان بۆ یەکخستنی تیۆری ڕێژەیی گشتی و میکانیکی کوانتەم.
لە داهاتوودا، چاوەڕوان دەکرێت ئەسترۆفیزیک گەشەی زیاتر بکات لەڕێگەی:
ا. بەکارهێنانی هۆش دەستکرد بۆ شیکردنەوەی داتا گەورەکان.
ب. دروستکردنی تەلەسکۆپی گەورەتر و بەهێزتر.
ج. پێشکەوتن لە بواری فیزیکی تیۆری بۆ ڕوونکردنەوەی دیاردە نەناسراوەکان.
د. گەشەپێدانی تەکنەلۆجیای گەشتی ئاسمانی بۆ لێکۆڵینەوەی ڕاستەوخۆ.
دەرەنجام
ئەسترۆفیزیک وەک لقێکی زانستی گرنگ و کاریگەر، ڕۆڵێکی سەرەکی لە گۆڕینی تێگەیشتنی مرۆڤ لە گەردوون و یاسا بنەڕەتییەکانی سروشتدا گێڕاوە. ئەم زانستە بەردەوام لە گەشەسەندندایە و چاوەڕوان دەکرێت لە داهاتوودا وەڵامی زۆرێک لە پرسیارە هەرە گرنگەکانی مرۆڤایەتی سەبارەت بە سەرەتا و چارەنووسی گەردوون بداتەوە. هەروەها، ئەسترۆفیزیک کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر پێشکەوتنی تەکنەلۆجی و گۆڕینی ڕوانینی مرۆڤ بۆ شوێنی خۆی لە گەردووندا هەبووە و هەیە.
