کۆسمۆلۆجی - گەردوونناسی

پێشەکی

لە سەرەتای مێژووەوە، مرۆڤ سەرسام بووە بە ئاسمانی شەو و ئەو نهێنییانەی کە لە پشتیەوە شاردراونەتەوە. ئەم سەرسامبوونە بووەتە هۆی دروستبوونی زانستی کۆسمۆلۆجی، کە هەوڵ دەدات وەڵامی پرسیارە هەرە گەورەکانی ژیان و گەردوون بدۆزێتەوە. لەم ڕاپۆرتەدا، ئێمە گەشتێک دەکەین بەناو جیهانی سەرنجڕاکێش و ئاڵۆزی کۆسمۆلۆجیدا، لە سەرەتای گەردوونەوە تا ئەو پرسیارانەی کە هێشتا چاوەڕێی وەڵامن.

پێناسەی کۆسمۆلۆجی

کۆسمۆلۆجی زانستی لێکۆڵینەوەیە لە سروشت و پەرەسەندنی گەردوون. ئەم بوارە هەوڵ دەدات وەڵامی پرسیارە گەورەکان بدۆزێتەوە وەک: گەردوون چۆن دروست بوو؟ چەند گەورەیە؟ چۆن گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە؟ چارەنووسی چی دەبێت؟

سەرەتای گەردوون و بیگ بانگ

گەردوون بە تەقینەوەیەکی گەورە دەستی پێکرد کە پێی دەوترێت "بیگ بانگ". ئەمە نزیکەی ١٣.٨ ملیار ساڵ لەمەوبەر ڕوویدا. لەو کاتەوە، گەردوون بەردەوام لە فراوانبوون و ساردبوونەوەدایە. 

لە سەرەتادا، گەردوون زۆر گەرم و چڕ بوو. بە تێپەڕبوونی کات، سارد بۆوە و ڕێگەی دا بۆ دروستبوونی گەردیلە، گاز، ئەستێرە و کەهکەشانەکان. ئێمە لە کەهکەشانێکدا دەژین کە پێی دەوترێت ڕێگای شیری، کە یەکێکە لە سەدان ملیار کەهکەشان لە گەردووندا.

پێکهاتەی گەردوون

زاناکان پێیان وایە گەردوون لە چوار جۆری سەرەکی ماددە و وزە پێکهاتووە:

ماددەی ئاسایی: ئەمە هەموو شتێکە کە دەتوانین ببینین و هەستی پێبکەین، وەک ئەستێرەکان و هەسارەکان.
ماددەی تاریک: جۆرێکی نەبینراوە لە ماددە کە کاریگەری کێشکردنی هەیە، بەڵام ناتوانین ڕاستەوخۆ ببینرێت.
وزەی تاریک: هێزێکی نەناسراوە کە وا لە گەردوون دەکات بە خێرایی فراوان ببێت.
تیشکی پاشماوە: تیشکی کۆنە کە لە سەرەتای گەردوونەوە ماوەتەوە.

پرەنسیپی گەردوونی

یەکێک لە بیرۆکە سەرەکییەکانی کۆسمۆلۆجی بریتییە لە "پرەنسیپی گەردوونی". ئەم بیرۆکەیە دەڵێت گەردوون لە هەموو شوێنێکدا وەک یەکە و هیچ شوێنێکی تایبەت نییە. ئەمە یارمەتیمان دەدات تێبگەین کە زەوی شوێنێکی تایبەت نییە لە گەردووندا.

تیۆرییەکانی چارەنووسی گەردوون

زاناکان چەندین تیۆریان هەیە دەربارەی چارەنووسی گەردوون. هەندێکیان پێیان وایە گەردوون بۆ هەتاهەتایە فراوان دەبێت. هەندێکی تر پێیان وایە ڕۆژێک دێت کە فراوانبوون ڕادەوەستێت و دەست دەکات بە کشانەوە. هەندێکیش باوەڕیان بە "گەردوونی هەمیشەیی" هەیە، کە تیایدا گەردوون بەردەوام لە دووبارەبوونەوەدایە.

فرە-گەردوون و بیرۆکەکانی تر

کۆسمۆلۆجی هەروەها لێکۆڵینەوە لە بوونی گەردوونە جیاوازەکان دەکات. بیرۆکەی "مۆلتیڤێرس" یان فرە-گەردوون پێشنیار دەکات کە گەردوونی ئێمە تەنها یەکێکە لە زۆر گەردوونی جیاواز.

ئامرازەکانی لێکۆڵینەوە لە گەردوون

زاناکان ئامێری پێشکەوتوو بەکاردێنن بۆ لێکۆڵینەوە لە گەردوون، وەک تەلەسکۆپە گەورەکان و خێراکەرە گەردیلەییەکان. ئەمانە یارمەتیان دەدەن بۆ تێگەیشتن لە دیاردە سەرسوڕهێنەرەکانی گەردوون وەک کونە ڕەشەکان، نۆترۆن ئەستێرەکان، و شەپۆلە کێشکردنەکان.

بەرەنگارییەکان و پرسیارە بێوەڵامەکان

هەرچەندە زاناکان زانیاری زۆریان کۆکردۆتەوە دەربارەی گەردوون، بەڵام هێشتا زۆر شت هەیە کە نەیزانین. بۆ نموونە، سروشتی ڕاستەقینەی ماددەی تاریک و وزەی تاریک هێشتا نەزانراوە. هەروەها، زاناکان هەوڵ دەدەن تیۆرییەکی یەکگرتوو بدۆزنەوە کە هەموو هێزە سروشتییەکان پێکەوە گرێبدات.

پەیوەندی کۆسمۆلۆجی بە بوارەکانی تر

کۆسمۆلۆجی تەنها زانست نییە، بەڵکو پەیوەندی بە فەلسەفە و ئایینیشەوە هەیە. لێکۆڵینەوە لە بنەڕەت و چارەنووسی گەردوون پرسیاری قووڵ دەوروژێنێت دەربارەی جێگەی مرۆڤ لە گەردووندا و مانای ژیان.

دەرەنجام

کۆسمۆلۆجی بەردەوام گەشە دەکات و دۆزینەوەی نوێ ڕوودەدەن. بۆ نموونە، دۆزینەوەی شەپۆلە کێشکردنەکان لە ساڵی ٢٠١٥ یارمەتی زاناکانی دا بۆ تێگەیشتنی باشتر لە ڕووداوە توندەکانی گەردوون.

ئەم بابەتە سەرنجڕاکێش و ئاڵۆزە بەردەوام سەرنجی زانا و خەڵکی ئاسایی ڕادەکێشێت، چونکە یارمەتیمان دەدات تێبگەین لەوەی کە ئێمە کێین و لە کوێوە هاتووین. هەر دۆزینەوەیەکی نوێ لە بواری کۆسمۆلۆجیدا دەتوانێت گۆڕانکاری گەورە لە تێگەیشتنمان بۆ جیهان و شوێنی خۆمان تیایدا دروست بکات.