میکانیکی نیوتن

پێشەکی

میکانیکی نیوتن بریتییە لە لقێکی سەرەکی فیزیا کە باس لە جووڵەی تەنەکان و هۆکارەکانی ئەو جووڵەیە دەکات. ئەم بوارە لەسەر بنەمای کارەکانی زانای بەناوبانگی ئینگلیزی ئیسحاق نیوتن دامەزراوە کە لە سەدەی حەڤدەهەمدا ژیاوە. میکانیکی نیوتن سێ یاسای سەرەکی جووڵە و یاسای کێشکردنی گشتی لەخۆدەگرێت کە بناغەی تێگەیشتنی ئێمەن لە جووڵەی تەنەکان لە ژینگەی ڕۆژانەماندا.

مێژووی میکانیکی نیوتن

میکانیکی نیوتن لە سەدەی حەڤدەهەمدا لەلایەن ئیسحاق نیوتن داهێنرا. نیوتن کاری لەسەر بیرۆکەکانی زانایانی پێش خۆی وەک گالیلۆ و کێپلەر کرد و توانی سیستەمێکی تەواو بۆ وەسفکردنی جووڵە دابمەزرێنێت. لە ساڵی ١٦٨٧دا، نیوتن کتێبی "بنەما ماتماتیکییەکانی فەلسەفەی سروشتی" بڵاوکردەوە کە تیایدا یاساکانی جووڵە و یاسای کێشکردنی گشتی خستەڕوو. ئەم کتێبە بووە بناغەی میکانیکی کلاسیکی و کاریگەریەکی گەورەی لەسەر پەرەسەندنی فیزیا و ئەندازیاری هەبوو.

بنەماکانی میکانیکی نیوتن

میکانیکی نیوتن لەسەر چەند چەمکێکی سەرەکی بنیات نراوە:

- کات و شوێن ڕەها: نیوتن پێی وابوو کات و شوێن بۆ هەموو بینەرێک وەک یەکن.

- تەنی خاڵی: زۆربەی شیکردنەوەکان لەسەر بنەمای تەنی خاڵی دەکرێن کە بریتییە لە تەنێک بە قەبارەیەکی زۆر بچووک.

- هێز: هۆکاری سەرەکی گۆڕانکاری لە خێرایی یان ئاڕاستەی جووڵەی تەنەکان.

- کتلە: پێوەری بەرگری تەنێک بەرامبەر بە گۆڕانکاری لە جووڵەکەیدا.

یاساکانی جووڵە

نیوتن سێ یاسای سەرەکی بۆ جووڵە داڕشت:

یاسای یەکەم (یاسای لەختی): تەنێک لە حاڵەتی وەستان یان جووڵەی ڕاستەهێڵی یەکنەواختدا دەمێنێتەوە مەگەر هێزێکی دەرەکی کاری تێبکات.

یاسای دووەم: گۆڕانکاری لە بڕی جووڵەی تەنێکدا یەکسانە بە کۆی هێزە دەرەکیەکانی کاریگەر لەسەر تەنەکە. ئەم یاسایە بە شێوەی هاوکێشەی F = ma دەردەبڕدرێت، کە F هێزە، m کتلەیە، و a خێراییە.

یاسای سێیەم: بۆ هەر کارلێکێک، کاردانەوەیەکی یەکسان و پێچەوانە هەیە.

کێشکردن و یاسای کێشکردنی گشتی

نیوتن یاسای کێشکردنی گشتی داڕشت کە دەڵێت هەموو دوو تەنێک یەکتر ڕادەکێشن بە هێزێک کە ڕاستەوانەی دووجای دووری نێوانیان و هاوڕێژەی کتلەکانیانە. ئەم یاسایە بە هاوکێشەی F = G(m1m2)/r² دەردەبڕدرێت، کە G نەگۆڕی کێشکردنی گشتییە.

جۆرەکانی هێز

میکانیکی نیوتن چەندین جۆری هێز لێکدەداتەوە، لەوانە:

- هێزی کێشکردن

- هێزی فڕێدان

- هێزی خشان

- هێزی کارۆموگناتیسی

- هێزی کێشکردنی کەشی زەوی

کار و وزە

چەمکەکانی کار و وزە ڕۆڵێکی گرنگ لە میکانیکی نیوتندا دەگێڕن:

- کار: بڕی وزەی گواستراوە کاتێک هێزێک جووڵە دروست دەکات.

- وزەی جووڵە: وزەی تەنێک بەهۆی جووڵەکەیەوە.

- وزەی پۆتێنشیاڵ: وزەی هەڵگیراو لە تەنێکدا بەهۆی شوێن یان شێوازەکەیەوە.

- پاراستنی وزە: لە سیستەمێکی داخراودا، کۆی وزە نەگۆڕە.

بڕی جووڵە و پاڵنەر

- بڕی جووڵە: کۆئەنجامی کتلە و خێرایی تەنێک.

- پاڵنەر: گۆڕانکاری لە بڕی جووڵەدا بە تێپەڕبوونی کات.

- پاراستنی بڕی جووڵە: لە سیستەمێکی داخراودا، کۆی بڕی جووڵە نەگۆڕە.

سیستەمی پارتیکڵەکان

میکانیکی نیوتن دەتوانرێت بۆ شیکردنەوەی سیستەمی چەند پارتیکڵی بەکاربهێنرێت، وەک:

- بزوێنەری سەنتەر

- خولانەوە

- جووڵەی هارمۆنی

بەکارهێنانەکانی میکانیکی نیوتن

میکانیکی نیوتن بەکارهێنانی فراوانی هەیە لە زۆر بواردا:

- ئەندازیاری: دیزاینی پرد، بیناسازی، و ئۆتۆمبێل.

- گەردوونناسی: لێکۆڵینەوە لە جووڵەی هەسارەکان و مانگە دەستکردەکان.

- فڕۆکەوانی: دیزاین و کۆنترۆڵی فڕۆکە و کەشتی ئاسمانی.

- وەرزش: شیکردنەوەی جووڵەی وەرزشوانان و کەلوپەلی وەرزشی.

- پزیشکی: تێگەیشتن لە جووڵەی جومگەکان و ماسولکەکان.

سنوورداریەکانی میکانیکی نیوتن

سەرەڕای سەرکەوتنە گەورەکانی، میکانیکی نیوتن هەندێک سنووردارێتی هەیە:

- ناتوانێت جووڵە لە خێراییە زۆر بەرزەکاندا (نزیک خێرایی ڕووناکی) ڕاڤە بکات.

- لە ئاستی گەردیلەییدا دەرەنجامە دروستەکان نادات.

- ناتوانێت هەندێک دیاردەی وەک ڕێژەیی گشتی و میکانیکی کوانتەم ڕوون بکاتەوە.

کۆتایی

میکانیکی نیوتن بەردی بناغەی فیزیای مۆدێرنە و کاریگەریەکی قووڵی لەسەر تێگەیشتنمان لە جیهانی فیزیکی هەیە. سەرەڕای سنووردارێتیەکانی لە هەندێک بواردا، هێشتا بەکارهێنانێکی بەرفراوانی هەیە لە زۆربەی بوارەکانی ژیانی ڕۆژانە و تەکنەلۆژیادا. تێگەیشتن لە بنەما و یاساکانی میکانیکی نیوتن گرنگە بۆ هەر کەسێک کە دەیەوێت لە چۆنیەتی کارکردنی جیهانی فیزیکی دەوروبەرمان تێبگات.