ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
چەرخی کاربۆن یەکێکە لە گرنگترین پرۆسە سروشتییەکان لەسەر زەوی کە ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە پاراستنی ژیان و دروستکردنی هاوسەنگی لە ژینگەدا.
چەرخی کاربۆن چییە؟
چەرخی کاربۆن پرۆسەیەکی بایۆجیۆکیمیاییە کە تیایدا ئەتۆمەکانی کاربۆن بە بەردەوامی لە نێوان ئەتمۆسفێر، زەوی، زیندەوەران، و زەریاکاندا دەسووڕێنەوە. ئەم چەرخە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە پاراستنی هاوسەنگی ژینگەیی و دابینکردنی کاربۆن بۆ هەموو فۆرمەکانی ژیان لەسەر زەوی. کاربۆن بەردێکی بنەڕەتییە بۆ دروستکردنی مۆلیکیولە ئۆرگانیکییەکان، وەک پرۆتین و کاربۆهایدرەیت، کە بۆ ژیان پێویستن.
بەشەکانی چەرخی کاربۆن
چەرخی کاربۆن لە چوار بەشی سەرەکی پێکهاتووە کە پێیان دەوترێت کۆگاکانی کاربۆن. ئەم بەشانە بریتین لە:
ئەتمۆسفێر
ئەتمۆسفێر بەشێکی گرنگە لە چەرخی کاربۆندا. کاربۆن لە ئەتمۆسفێردا بە شێوەی گازی دووانۆکسیدی کاربۆن (CO2) هەیە. ئەم گازە ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە پرۆسەی فۆتۆسینتێزدا (ڕۆشنەپێکهاتن) کە ڕووەکەکان ئەنجامی دەدەن. هەروەها، CO2 گازێکی گرنگی گەرمخانەییە کە یارمەتی پاراستنی پلەی گەرمی زەوی دەدات.
بایۆسفێر
بایۆسفێر هەموو زیندەوەرانی سەر زەوی لەخۆدەگرێت، لە ڕووەک و ئاژەڵەوە بگرە تا میکرۆئۆرگانیزمەکان. زیندەوەران کاربۆن لە ڕێگەی خواردن، هەناسەدان و پرۆسە بایۆلۆژییەکانی دیکەوە بەکاردەهێنن و دەگۆڕن. ڕووەکەکان ڕۆڵێکی تایبەتیان هەیە لە گواستنەوەی کاربۆن لە ئەتمۆسفێرەوە بۆ زەوی لە ڕێگەی فۆتۆسینتێزەوە.
هایدرۆسفێر
هایدرۆسفێر ئاوی سەر زەوی لەخۆدەگرێت، بە زەریاکان، دەریاچەکان، ڕووبارەکان و ئاوە ژێرزەوییەکانەوە. زەریاکان گەورەترین کۆگای کاربۆنن لەسەر زەوی. کاربۆن لە ئاودا بە شێوەی دووانۆکسیدی کاربۆنی تواوە، کاربۆناتەکان و بایکاربۆناتەکان هەیە. زیندەوەرە دەریاییەکان، وەک پلانکتۆنەکان، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە سووڕانەوەی کاربۆن لە هایدرۆسفێردا.
لیتۆسفێر
لیتۆسفێر توێکڵی ڕەقی زەوی و مانتڵی سەرەوەیە. کاربۆن لە لیتۆسفێردا بە شێوەی بەردە کاربۆناتییەکان (وەک کالسیۆم کاربۆنات) و سووتەمەنییە فۆسیلییەکان (وەک نەوت، گاز و خەڵووز) هەیە. ئەم کۆگایانە کاربۆن بۆ ماوەیەکی زۆر درێژ هەڵدەگرن.
پرۆسە سەرەکییەکانی چەرخی کاربۆن
چەندین پرۆسەی سروشتی و مرۆیی هەن کە ڕۆڵ دەگێڕن لە جووڵاندن و گۆڕینی کاربۆن لە نێوان کۆگا جیاوازەکاندا. لێرەدا چەند پرۆسەیەکی سەرەکی باس دەکەین:
فۆتۆسینتێز
فۆتۆسینتێز پرۆسەیەکە کە ڕووەکەکان و هەندێک میکرۆئۆرگانیزم ئەنجامی دەدەن. لەم پرۆسەیەدا، ڕووەکەکان دووانۆکسیدی کاربۆن لە ئەتمۆسفێرەوە وەردەگرن و بە بەکارهێنانی وزەی خۆر دەیگۆڕن بۆ گلوکۆز و ئۆکسجین. ئەم پرۆسەیە ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە کەمکردنەوەی بڕی CO2 لە ئەتمۆسفێردا و دابینکردنی خۆراک بۆ زیندەوەرانی دیکە.
هەناسەدان
هەناسەدان پرۆسەیەکە کە تیایدا زیندەوەران ئۆکسجین بەکاردەهێنن بۆ شکاندنی گلوکۆز و بەرهەمهێنانی وزە. لەم پرۆسەیەدا، CO2 دەردەدرێت و دەگەڕێتەوە بۆ ئەتمۆسفێر. هەموو زیندەوەران، لەوانە ڕووەکەکان، ئاژەڵەکان و میکرۆئۆرگانیزمەکان هەناسەدان ئەنجام دەدەن.
پووکانەوە و بەرهەمهێنانەوە
کاتێک زیندەوەرێک دەمرێت، پرۆسەی پووکانەوە دەست پێدەکات. میکرۆئۆرگانیزمەکان ماددە ئۆرگانیکییەکانی لەشی زیندەوەرە مردووەکە دەشکێنن و کاربۆنەکەی دەگۆڕن بۆ CO2 کە دەگەڕێتەوە بۆ ئەتمۆسفێر. هەندێک جار، لە ژێر هەلومەرجی تایبەتدا، پاشماوەی زیندەوەران دەبن بە سووتەمەنی فۆسیلی.
سووتانی سووتەمەنی فۆسیلی
ئەمە پرۆسەیەکی مرۆییە کە تیایدا سووتەمەنی فۆسیلی وەک نەوت، گاز و خەڵووز دەسووتێنرێن بۆ بەرهەمهێنانی وزە. لەم پرۆسەیەدا، کاربۆنی هەڵگیراو لە ماوەیەکی زۆر درێژدا لە شێوەی CO2 دەردەدرێتەوە بۆ ئەتمۆسفێر.
گرنگی چەرخی کاربۆن بۆ ژینگە
چەرخی کاربۆن ڕۆڵێکی بنەڕەتی هەیە لە پاراستنی هاوسەنگی ژینگەیی لەسەر زەوی. ئەم چەرخە یارمەتی ڕێکخستنی پلەی گەرمی زەوی دەدات لە ڕێگەی کۆنترۆڵکردنی بڕی گازە گەرمخانەییەکان لە ئەتمۆسفێردا. هەروەها، چەرخی کاربۆن دڵنیایی دەدات لەوەی کە کاربۆنی پێویست بۆ ژیان بەردەستە بۆ هەموو زیندەوەران.
کاریگەری مرۆڤ لەسەر چەرخی کاربۆن
چالاکییەکانی مرۆڤ کاریگەرییەکی بەرچاویان هەبووە لەسەر چەرخی کاربۆن. سووتانی سووتەمەنی فۆسیلی، لەناوبردنی دارستانەکان، و گۆڕینی بەکارهێنانی زەوی بوونەتە هۆی زیادبوونەتە هۆی زیادبوونی خێرای بڕی CO2 لە ئەتمۆسفێردا. ئەمەش بووەتە هۆی گۆڕانکاری کەشوهەوا و گەرمبوونی جیهانی. لەناوبردنی دارستانەکان کاریگەرییەکی دووقات هەیە: لەلایەکەوە توانای سروشت بۆ هەڵمژینی CO2 کەم دەکاتەوە، لەلایەکی دیکەوە کاربۆنی هەڵگیراو لە دارەکاندا دەردەدات بۆ ئەتمۆسفێر.
کشتوکاڵی چڕ و بەرفراوان و بەکارهێنانی پەینی کیمیایی کاریگەری لەسەر چەرخی کاربۆن هەیە. ئەم کردارانە دەبنە هۆی دەرچوونی زیاتری CO2 و گازە گەرمخانەییەکانی دیکە وەک میسان. هەروەها، پیشەسازی و گواستنەوە دوو سەرچاوەی سەرەکی دەرچوونی CO2ن لە ئەنجامی سووتاندنی سووتەمەنی فۆسیلییەوە.
ئەنجام
چەرخی کاربۆن پرۆسەیەکی ئاڵۆز و گرنگە کە ڕۆڵێکی بنەڕەتی هەیە لە پاراستنی ژیان و هاوسەنگی ژینگەیی لەسەر زەوی. تێگەیشتن لەم چەرخە و کاریگەرییەکانی چالاکییەکانی مرۆڤ لەسەری زۆر گرنگە بۆ دۆزینەوەی ڕێگاچارە بۆ کێشە ژینگەییەکانی وەک گۆڕانی کەشوهەوا.
