ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
بزوێنەری جێت یەکێکە لە گرنگترین داهێنانە تەکنەلۆجییەکانی سەدەی بیستەم کە ڕۆڵێکی بنەڕەتی لە گەشەسەندنی بواری فڕۆکەوانی و گواستنەوەی ئاسمانیدا گێڕاوە. ئەم ڕاپۆرتە دەیەوێت ڕوانینێکی گشتگیر و تێروتەسەل لەسەر ئەم بەرهەمی تەکنۆلۆژیا پێشکەش بکات. لێرەدا هەوڵ دەدەین سەرەتا بە ناساندنی چەمکی بزوێنەری جێت دەست پێبکەین، پاشان مێژووی پەرەسەندنی، پرنسیپی کارکردن، جۆرەکانی، بەکارهێنانەکانی، و گرنگی ژینگەیی و ئایندەی ئەم تەکنۆلۆژیایە بخەینە ڕوو.
پێناسە
بزوێنەری جێت بریتییە لە جۆرێک بزوێنەر کە بە بنەمای پاڵنانی پێچەوانە کاردەکات، واتە بەپێی یاسای سێیەمی نیوتن کە دەڵێت هەر کاردانەوەیەک کاردانەوەیەکی یەکسان و پێچەوانەی هەیە. شێوەی کاری سەرەکی ئەم بزوێنەرە بریتییە لە هەڵمژینی هەوا، پەستانکردنی، تێکەڵکردنی لەگەڵ سوتەمەنی و سوتاندنی، پاشان دەرکردنی گازە گەرمەکان بە خێراییەکی زۆر بەرەو دواوە، کە ئەمە دەبێتە هۆی پاڵنانی بزوێنەرەکە و ئامێرەکە بەرەو پێشەوە. بزوێنەری جێت جیاوازە لە بزوێنەری پیستۆن یان سیلەندەر کە لە فڕۆکە کۆنەکاندا بەکاردەهات، چونکە تەنها یەک جووڵەی سووڕی سادە ئەنجام دەدات و خێرایی و توانایەکی زۆر زیاتر پێشکەش دەکات.
مێژووی دروستکردن و پەرەسەندن
بیرۆکەی سەرەتایی بزوێنەری جێت بۆ سەدەکانی ناوەڕاست دەگەڕێتەوە کاتێک زانایان و نووسەران توانیان ئامێرێک بە ناوی ئیئۆلیپیل دروست بکەن کە بە هەڵمی ئاو دەجووڵا. بەڵام بەرەوپێشچوونی ڕاستەقینەی ئەم تەکنۆلۆژیایە لە سەرەتای سەدەی بیستەم دەستی پێکرد.
لە ساڵی ١٩٣٠دا، زانای بەریتانی فرانک ویتڵ یەکەم پاتێنتی بزوێنەری جێتی تۆمار کرد و لە هەمان کاتدا، زانای ئەڵمانی هانس ڤۆن ئۆهاین بە شێوەیەکی سەربەخۆ لە ئەڵمانیا کاری لەسەر دیزاینێکی هاوشێوە دەکرد. ئەم دوو زانایە وەک باوکانی بزوێنەری جێت ناسراون. لە ساڵی ١٩٣٧دا، یەکەم تاقیکردنەوەی سەرکەوتوو لە ئینگلتەرا ئەنجام درا.
جەنگی جیهانی دووەم بووە هۆی خێراکردنی پەرەسەندنی ئەم تەکنۆلۆژیایە کاتێک هەردوو لایەنی جەنگەکە هەوڵیان دەدا فڕۆکەی خێراتر و کاریگەرتر دروست بکەن. یەکەم فڕۆکەی جێتی جەنگی، مێسەرشمیت ٢٦٢ی ئەڵمانی، لە ساڵی ١٩٤٤دا کەوتە خزمەتەوە.
دوای جەنگ، بزوێنەری جێت بە خێرایی کەوتە ناو بواری فڕۆکەوانی مەدەنی. لە ساڵی ١٩٥٢دا، یەکەم خزمەتگوزاری گەشتیاری بە فڕۆکەی جێت دەستی پێکرد و لە دوایدا، لە هەفتاکان و هەشتاکان، فڕۆکەی گەورەی وەک بۆینگ ٧٤٧ دروست کران کە توانیان سەدان گەشتیار بە خێرایی زۆر لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر بگوازنەوە.
پرنسیپی کارکردن و تەکنۆلۆجیای بزوێنەری جێت
شێوەی کارکردنی بزوێنەری جێت وەک سیستەمێکی تەواوکاری چەند قۆناغێکە کە بە شێوەیەکی سروشتی یەکیان گرتووە. سەرەتا هەوای دەرەوە لە پێشەوە هەڵدەمژرێت، ئەم هەوایە دەچێتە ناو کۆمپرێسەرەوە کە پێکهاتووە لە چەند خولگەیەک کە بە خێرایی دەسووڕێنەوە. ئەم کۆمپرێسەرە هەواکە پەستان دەکات و چڕتر و ئەستوورتری دەکات. کاتێک هەوا پەستان دەکرێت، پلەی گەرمیشی بەرز دەبێتەوە.
دوای پەستانکردن، هەواکە دەچێتە ناو ژووری سوتانەوە. لێرەدا سوتەمەنی (نەوتی جێت) دەپرژێنرێتە ناو ئەم هەوا پەستێنراوە و دەسوتێنرێت. ئەم سوتانە دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی گازی زۆر گەرم کە دەکرێ پلەی گەرمی بگاتە زیاتر لە ١٥٠٠ پلەی سیلیزی. ئەم گازە بە خێرایی بەرەو دەرەوەی بزوێنەرەکە دەڕوات.
گازە گەرمەکان پاشان لە ڕێگەی توربین یان چەند توربینێکەوە تێدەپەڕن. ئەم توربینانە بە هۆی گوشاری گازەکانەوە دەسووڕێنەوە و وزەیان لێ وەردەگیرێت بۆ سووڕاندنەوەی کۆمپرێسەرەکان. بەم شێوەیە، بزوێنەرەکە بەردەوام دەبێت لە کارکردن و پێویستی بە هێزێکی دەرەکی نابێت بۆ سووڕاندنەوەی کۆمپرێسەرەکان.
دوای تێپەڕبوون لە توربینەکان، گازەکان دەچنە ناو بەشی نۆزڵەوە. نۆزڵ بەشێکی کونەبوو و بەرتەسکە کە بە دیزاینێکی تایبەت دروستکراوە تا گازەکان بە خێراییەکی زۆر زیاترەوە بێنە دەرەوە کە زۆر لە خێرایی دەنگ زیاترە. کاتێک ئەم گازانە بەرەو دواوە دەردەچن، هێزی پاڵنان دروست دەکەن کە بزوێنەرەکە و فڕۆکەکە بەرەو پێشەوە دەجوڵێنێت.
جۆرەکانی بزوێنەری جێت
سەرەڕای ئەوەی کە هەموو بزوێنەرە جێتەکان بەپێی هەمان بنەما کاردەکەن، چەندین جۆر و مۆدێلی جیاواز هەن کە هەریەکەیان بۆ مەبەستێکی دیاریکراو داڕێژراون:
توربۆجێت سادەترین جۆری بزوێنەری جێتە کە پێکهاتووە لە کۆمپرێسەر، ژووری سوتان، توربین و نۆزڵ. ئەم جۆرە بۆ خێرایی زۆر کاریگەرە بەڵام لە خێرایی کەم و مامناوەنددا کەم کاریگەرە و دەنگێکی زۆری هەیە.
توربۆفان پێشکەوتووترین جۆری بزوێنەری جێتە کە لە زۆربەی فڕۆکە سڤیلەکاندا بەکاردێت. ئەم جۆرە لە توربۆجێت دەچێت بەڵام هەندێک هەوای هەڵمژراو بە دەوری ژووری سوتاندا دەڕوات و ڕاستەوخۆ ناچێتە ناوی. ئەمە دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی دەنگ، کەمکردنەوەی بەکاربردنی سوتەمەنی و زیادکردنی پاڵنان لە خێرایی کەمدا.
توربۆپرۆپ جۆرێکی تایبەتە کە تێکەڵەیەکە لە بزوێنەری جێت و پرۆپێلەر. لێرەدا توربینەکە زۆربەی وزەکەی بەکاردەهێنێت بۆ سووڕاندنەوەی پرۆپێلەرێکی گەورە کە لە دەرەوەیە. ئەم جۆرە لە خێرایی مامناوەند و کەمدا کاریگەرە و بۆ فڕۆکەی گەشتیاری کەم و مامناوەند بەکاردێت.
توربۆشافت جۆرێکە کە تەقریبەن هەموو وزەکەی بەکاردەهێنێت بۆ سووڕاندنەوەی شافتێک کە دەچێتە دەرەوەی بزوێنەرەکە، نەک بۆ دروستکردنی پاڵنان. ئەم جۆرە زیاتر لە هەلیکۆپتەر و هەندێک بەکارهێنانی تایبەتی وەک وێستگەی کارەبادا بەکاردێت.
ڕامجێت و سکرامجێت دوو جۆری پێشکەوتوون کە بەشی کۆمپرێسەر و توربینیان نییە. لە جیاتی ئەوە، خێرایی زۆری فڕۆکەکە خۆی دەبێتە هۆی پەستانکردنی هەوا کاتێک دەچێتە ناو بزوێنەرەکەوە. ئەم جۆرە تەنیا لە خێرایی زۆر بەرزدا (چەند جار خێراتر لە دەنگ) کاردەکات و بۆ فڕۆکەی سەربازی و مووشەک بەکاردێت.
سوتەمەنی و هێزی بزوێنەرەکان
زۆربەی بزوێنەرە جێتەکان جۆرێکی تایبەتی سوتەمەنی بەکاردەهێنن کە بە نەوتی جێت یان کیرۆسین ناسراوە. ئەم سوتەمەنییە لە نەوت(نەوتی سپی ماڵان) دروست دەکرێت و جۆرێکی تایبەتە کە دەتوانێت لە پلەی گەرمی کەمدا شلەمەنی بمێنێتەوە و خاوەن ورزەیەکی گەرمی بەرزە. چەند جۆرێک هەن، بە ناوبانگترینیان جێت-ئەی١ بۆ فڕۆکەی سڤیل و جێت پی-٨ بۆ فڕۆکەی سەربازی.
هەندێک لە تاقیکردنەوەکان لەسەر بەکارهێنانی سوتەمەنی جێگرەوە ئەنجام دراون، وەک بایۆجێت کە لە ڕووەک و زبڵی خۆراک دروست دەکرێت، هەروەها هایدرۆجین وەک سوتەمەنییەکی پاک کە تەنیا ئاو وەک پاشماوە بەرهەم دەهێنێت. بەڵام ئەم جێگرەوانە هێشتا لە قۆناغی پەرەسەندندان و بەرفراوان نین.
هێز و توانای بزوێنەرەکان بە کیلۆنیوتن دەپێورێت، واتە ئەو پاڵەی کە بزوێنەرەکە بەرهەمی دەهێنێت. بزوێنەری بچووکی فڕۆکەی تاکەکەسی تەنیا چەند کیلۆنیوتنێک بەرهەم دەهێنێت، لە کاتێکدا بزوێنەری فڕۆکەی گەورەی گەشتیاری وەک بۆینگ ٧٧٧ دەتوانێت زیاتر لە ٤٠٠ کیلۆنیوتن پاڵنان دروست بکات. زۆر لە بزوێنەرە جێتە گەورەکان لە دوو جارەوە تا پێنج جار خێراتر لە دەنگ کاردەکەن و گەرماییەکی زۆر بەرهەم دەهێنن.
بەکارهێنانەکان
بزوێنەری جێت ڕۆڵێکی بنەڕەتی لە جیهانی ئەمڕۆدا دەگێڕێت و لە چەندین بواردا بەکاردێت:
فڕۆکەی مەدەنی و گواستنەوەی گەشتیاران گەورەترین بەکارهێنانی بزوێنەری جێتە. بە ملیارەها گەشتیار سالانە لە فڕۆکەی جێت سوود وەردەگرن بۆ گەشت کردن بە جیهاندا. ئەم تەکنۆلۆژیایە لە ماوەی چەند دەیەدا توانیویەتی کاتی گەشتکردن لە چەند هەفتەوە بۆ چەند کاتژمێرێک کەم بکاتەوە، کە ئەمە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر ئابووری جیهانی هەبووە.
فڕۆکەی سەربازی و جەنگی یەکێکی ترە لە بەکارهێنانە سەرەکییەکانی ئەم تەکنۆلۆژیایە. جگە لە خێرایی و توانای جووڵەی زۆر، بزوێنەری جێت توانای فڕین لە بەرزاییەکی زۆر و کەمکردنەوەی مەترسی هەیە.
کەشتی ئاسمانی و مووشەک بەکارهێنانێک گرنگی ترن. مووشەکەکانی گواستنەوەی کەشتی ئاسمانی و سەتەلایت و هەندێک لە ڕاکێتە میلیتارییەکان لەسەر بنەمای تەکنۆلۆژیای جێت دروستکراون.
کەشتی دەریایی، بەتایبەت کەشتی جەنگی، بزوێنەری جێت بەکاردەهێنن بۆ بەدەستهێنانی خێرایی و وزەی زیاتر.
وێستگەی کارەبا هەندێک لە وێستگەکانی بەرهەمهێنانی کارەبا لە توربینی گازی پیشەسازی کەڵک وەردەگرن کە بنەماکەی لە بزوێنەری جێتەوە وەرگیراوە. ئەم وێستگانە بە خێرایی داگیرساو و کوژاندنەوەیان ئاسانە و دەتوانن لە کاتی پێویستیدا وزەی زیاتر بەرهەم بهێنن.
کاریگەرییە ژینگەییەکان
هەرچەندە بزوێنەری جێت شۆڕشێکی گەورەی لە گواستنەوەدا دروست کردووە، بەڵام چەند کێشەیەکی ژینگەیی گرنگیشی هەیە کە دەبێ ئاماژەی پێ بکرێت:
بڵاوکردنەوەی گازی کاربۆن دای ئۆکساید: بزوێنەری جێت بڕێکی زۆر لەم گازە بڵاو دەکاتەوە کە دەبێتە هۆی گەرمبوونی جیهانی. ڕێژەی بڵاوکردنەوەی کاربۆن لە فڕۆکەواندا نزیکەی ٢-٣٪ی کۆی بڵاوکردنەوەی کاربۆن لە جیهاندایە، بەڵام سالانە بەردەوامە لە زیادبوون.
دەنگ و ژاوەژاو: بزوێنەری جێت دەنگێکی زۆری هەیە، بەتایبەت لە کاتی هەڵگەڕان و نیشتنەوەدا. ئەمە دەبێتە هۆی ژاوەژاو کە دەتوانێت کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی مرۆڤەکانی نزیک فڕۆکەخانەکان هەبێت.
پیسبوونی هەوا لە ناوچەکانی نزیک فڕۆکەخانە: جگە لە کاربۆن دای ئۆکساید، بزوێنەری جێت چەندین گازی تری وەک ئۆکسیدەکانی نایترۆجین و کەرتە بچووکەکان دەردەدات کە دەتوانن کاریگەری خراپیان لەسەر کوالیتی هەوا و تەندروستی مرۆڤ هەبێت.
دروستکەرانی بزوێنەری جێت لە هەوڵدان بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشانە لە ڕێگەی پەرەپێدانی بزوێنەری کاریگەرتر، کەمکردنەوەی بەکاربردنی سوتەمەنی، کەمکردنەوەی دەنگ، و تاقیکردنەوەی سوتەمەنی جێگرەوە وەک بایۆجێت و هایدرۆجین.
کۆتایی
بزوێنەری جێت یەکێکە لە گرنگترین داهێنانە تەکنۆلۆژییەکان کە شێوازی گەشتکردن و گواستنەوەی لە جیهاندا گۆڕی. لە ماوەی کەمتر لە سەد ساڵدا، ئەم تەکنۆلۆژیایە لە بیرۆکەیەکی تیۆری سادەوە بووە بە سیستەمێکی ئاڵۆز و کاریگەر کە توانیویەتی کاتی گەشتکردن لە هەفتەوە بکاتە کاتژمێر و جیهانی بکات بە گوندێکی بچووک. هەرچەندە ئەم تەکنۆلۆژیایە هەندێک کێشەی ژینگەیی هەیە، بەڵام بەردەوام لە پێشکەوتندایە بەرەو بزوێنەری کاریگەرتر و پاکتر. بەم شێوەیە، بزوێنەری جێت بەردەوام دەبێت لە رۆڵ گێڕان لە داهاتووی گواستنەوەی ئاسمانیدا.
سەرچاوەکان
19 بینین
