ناوه‌ڕۆك
سەید یاقوبی ماهیدەشتی
سەیید یاقوبی ماهیدەشتی ناسراو بە (سەی یاقۆ) یەکێکە لە شاعیرەکانی کورد و کە شعری بە زاراوەی کوردی لوڕی نووسیەوە و سەرەڕای ئەو شێوە زاراوەیەش، هۆنراوەی بە موکری و هەورامی داناوە. هەر چەندە ساڵ ڕۆژی لە دایکبوون و مردنی بە تەواوی ڕوون و ئاشکرا نییە، بەڵام زۆرترین سەرچاوە ئەدەبییەکان بۆ هەندێ دەچن کە ناوبراو لە ساڵی ١٢٢٩ی کۆچی کە دەکاتە بەرامبەر ساڵانی ١٨١٢-١٨١٣ی زایینی لە گوندی (قەمەشە)ی مایدەشدا لەدایکبووە و هەر لە منداڵیەوە خراوەتە بەر خوێندنی ئەو کاتە و سەرەتا هەردوو زمانی فارسی و عەرەبی فێربووە، ئینجا بۆ خوێندن ڕووی کردووەتە کرماشان، هەر بە مەبەستی خوێندن سەری لە گەلێک شوێن و دەڤەری دانوە و تا لە پاشان بووە بە (میرزا) و نووسەر لەی حەسەن خانی فەرمانڕەوای کەلهوڕ، لای دەمێنێتەوە تا لە ساڵی ١٢٩٢ی کۆچی کە دەکاتە ساڵانی ١٨٧٤-١٨٧٥ی زایینی، کۆچی دوایی دەکات و تەرمەکەی لە گوندی قەمەشە بە خاک دەسپێردرێ، دیوانەکەی نزیکەی (٢٠) هەزار دێرە هۆنراوە بووە و تیاچووە و نەماوە، ئەوەی ماوە و بە دەست گەیشتووە دەوری هەزار دێڕێکە.
ناوەڕۆکی هۆنراوەکانی
وەک زۆرینەی شاعیرە کلاسیکییەکانی ڕۆژهەڵات سیفەتە زاڵەکان بە سەر هۆنراوەکانی سەید یاقوبی ماهیدەشتی خۆیان لەم چەند تەوەرەیەدا دەبیننەوە:
هۆنراوەی دڵداری و خۆشەویستی
کە دیارە کاریگەرییەتی سەعدی شیرازی فارس و مەلا خدری نالی کورد بە سەریدا لەم بوارەی هۆنراوەدا تا ڕادەیەک زۆر دیارەو، ئەو دڵداریەی سەیید یاقۆ باسی لێوە دەکات زیاتر بە گۆشە و نیگای دڵدارییەکی ئاسمانی دەکەوێت بە لای تەسەوف و خواپەرستییەوە با دەداتەوە، بەشێکی زۆری ئەو هۆنراوانەی کە بە دەستمان گەشتوون و لە فەوتان ڕزگارییان بووە، هۆنراوەی دڵدارین، نموونەشیان ئەم چەند دێرەیە:
گا پەروانەی دەور شەم جەماڵانی گا هەمڕازی ڕاز کەمەر لالانی
گەهێ سکووتی گەهێ ناڵانی گا چون ئەوداڵان وێڵی ماڵانی
من هەر دەواکەم تۆ هەر زامەنی تو تاکەی نەفکر سەودای خامەنی
هۆنراوەی وەسفی دیمەنی سروشتی
تەوەرەیەکی دی ناوەڕۆکی هۆنراوەکانییەتی کە دیارە جوانی سروشت و دیمەنە جوانەکانی بەهار سەرچاوەی ئیلهام بەخشی شاعیر بووە لای ئەو، بۆیە کە دێتە سەرباسی بەهار و دیمەنی سروشتی وەستایانە باس لە جۆری گوڵ و گۆڵزاری بەهاری کوردستان دەکات و دەڵێت:
ئەرخەوان و نەرگس و نەسرین و یاسەمەن
سۆسەن و لاولاو و لیلو لالە هایی ئەحمەدی
کاج و شمشاد و سنەوبەر عەرعەرو سەرو وسەهی
سەر فرازان قەد کەشیدا تا وە چەرخ داوەری
فەسڵی عەیش و فەسڵی نۆش و دڵ بە جۆر و غەم خەمۆش
بادە نۆش و دەس نەدۆش و ماهڕوویانی پەری
فەسڵی گوڵ، فەسڵی رەیاحین، فەسڵی سنبول، فەسڵی عشق
ئەم بەهارە لالەزار و ئەم شەرابی کەوسەری
ئایینی
ئینجا تەوەرێکی تری هۆنراو لای سەیید یاقۆ، تەوەرەی هۆنراوەی ئایینیە، لەو جۆرە هۆنراوەیەشدا ئەسپی خۆی تاوداوە و شارەزایانە مەلەوانیی تیادا کردووە.
هەر لەم بوارەدا ئەگەر بە چاوێکی پسپۆڕانە هۆنراوەکانی سەیید یاقوب بخوێنینەوە دەبینین وەکو مرۆڤێکی شارەزا لە ئەدەبی فۆلکلۆری نەتەوەکەی زۆرجار پەنا دەباتە بەر بەرکارهێنان وسوود وەرگرتن لە پەندی پێشینان، بۆ ئەوەی هۆنراوەکانی پێ بڕازێنێتەوە و جۆرە پتەوییەک بە ناوەڕۆکی هۆنراوەکانی بدات. بەکار‌هێنانی پەندی پێشینان لە لایەن ئەم هۆنەرەوە نیشانەی پلە و پایەی شارەزاییەتی لە ئەدەبی فۆلکۆری کوردیدا. بۆ نموونە لەم دێرە هۆنراوەدا:
رای ڕوواو ئەنجیر کەردەنی وەپیش
باوە توو گورگی های نە چەڵدەمیش
ئاماژە بە پەندێکی پێشینانی کوردی دەکات کە بە شێوەی لوڕی بەم جۆرەیە:
( ڕووا دەمی وە دار ئەنجیر ناڕەس، ئۆشێت خراوە)،
واتە (رێوی دەمی بە دار هەنجیر ناگات دەڵێ خراپە)،
واتای دێرە هۆنراوەکەش ئەوەیە: ( تۆ ڕێی ڕێوی و هەنجیرت گرتۆتە پێش (کردووتە بە پیشە)، بابە تۆ گورگی بەڵام وای لە پێستی مەڕ دای).
ڕووخساری هۆنراوەکانی
لە پێشدا گوتمان کە سەیید یاقوب وەکو هەر هۆنەرێکی ئەو سەردەمانە، لە هۆنراوەکانیدا بێ ئەوەی پێ بزانێت رێچکەی ڕێبازی کلاسیزمی گرتۆتە بەر، تەنانەت ڕێبازی هۆنراوەکانی لەگەڵ ڕێبازە کلاسیزمەکەی ڕۆژهەڵاتدا دەگونجێت چونکە:
١. لە هۆنراوەکانیدا زمانێکی کوردی تێکەڵ بە وشەی عەرەبی و فارسی بەکار‌‌‌هێناوە، کە دیارە پێی وابووە ئەم کارە جۆرە ڕازانەوە و جوانییەک بە ڕووخسار و سیمای هۆنراوەکانی دەبەخشێت، بۆ نموونە:
٢. بەشێکی زۆری هۆنراوەکانی بە سەر كێشی (عەرووز) دانراون کە هۆنەرانی عەرەب و فارسیش بەکاریان هێناوە، زیاتریش بیر بۆ ئەوە دەچێت کە ئەمەی لە ژێر کاریگەرییەتی هۆنراوەکانی مەلا خدری نالیدا ١٨٠٠-١٨٧٣ی زاینیدا کردبێت، چونکە شەیدای هۆنراوەکانی ئەو بووە.
٣. هەر لە بەر ئەوەی کەوتووەتە ژێر کاریگەرییەتی هۆنراوەی هەورامی، بۆیە دەبینین ژمارەیەک لە هۆنراوەکانی بە کێشی (پەنجە- برگە) داناوە، جگە لەوەش هەتا لە جۆری داڕشتنی هۆنراوەکانیدا و لە جۆری ئەو پەیڤ و وشانەی بەکاری هێناوە بەلای شاعیری گۆران (هەورامی)دا دەچێت وەک:
زاهد حەرامەن، زاهد حەرامەن
زاهد زیندەگی وەتوو حەرامەن
نەشوورت وەسەر نەپات وە دامەن
نە هەرگز مەجڵس عەیشت مەقامەن
تەماشای ئەبرۆی خەم نەکردنی
ژەو خەم و قامەت چەم نەکردنی
٤.بە گشتی ئەگەر سەیری ڕووخساری هۆنراوەکانی بکەین و تیایاندا وردبینەوە دەبینین، بەشی هەرە زۆریان هۆنراوەی ناسکو پاراون، بە زمانێکی سادە و بێ گرێ، دایناون کە ئەمەش یەکێکە لە سیما دیارەکانی هۆنراوەی سەیید یاقوب، دیارە سەیید یاقوبیش، وەکو هەر هۆنەرێکی کورد لەو سەردەمەدا کەوتووەتە بەر کاریگەرییەتی چەند هۆکارێك کە ماوەیان بۆ ڕەخساندووە و بواریشیان بۆ خۆش کردووە تا ڕێچەکەی هۆنراوە دانان بگرێت و ببی بە هۆنەر، هەندێ لەو هۆکارانە هاوبەشن و کاریگەرییان بە سەر هەموو هۆنارانەوە هەبووە، هەندێکیشیان تایبەتن بە خۆی، بۆیە بە تێکرایی دەتوانین ئەو هۆکارانە لەم چەند خاڵەی خوارەوە کۆ بکەینەوە:
١. خوێندنەوەی شاکارەکانی شاعیری بەناوبانگی فارسی زمان (سەعدی) شیرازی ئەو شاکارانەش (گوڵستان) و (بووستان) بوون.
٢. کارتێکردنی هەندەک شاعیرەکانی کورد وەک (ئەڵماس خانی کەلهوڕ) و (خانای قوبادی) و (نالی) و (سالم)، تەنانەت ئەوەندە شەیدای هۆنراوەکانی (نالی) بووە هاتووە، ژمارەیەکی هۆنراوەکانی کەڵهوڕ و موکری وەرگرتووە.
٣.وەکو زۆبەی هۆنەر و شاعیرانی پێش خۆی و سەردەمی خۆشی، گیرۆدەی داوی دۆست و خۆشەویستەکەی بووە و ئەم هۆکارەش کانیاوی هۆنراوەیان لەلا تەقاندووەتەوە.
شیعر لە ژێر كاریگەری نالی
ئەمەش نموونەیەکە لەو هۆنراوانەی کە لە ژێر کاریگەرییەتی هۆنراوەی نالیدا دایناوە:
١.شوورێ وە سەرم کەوتییە لەم مەستیی چاوە
هیچ جێگە نەنیشم مەگەر ئەوجێ کە شەراوە
٢. ئەم زولف و روخی دلبەرە؟ یا لەیل و نەهارە؟
یا هەوری ڕەش و پەردەکەشی بانی هەتاوە
٣. ڕوخسار توو وەک مانگ و دوو زولفت وەکوو عەقرەو
هەر چەنن کە قەمەر عەقرەوە، ڕازیم بە قەزاوە
٤. سۆزی دڵمە باعسی تاو و کوڵی گریان
مەعلوومە کە ئاگر سەبەبی جۆششی ئاوە
واتەی شعرەکە
١. واتا شۆرێکی وان کەوتوتە سەر لە بەر مەستی ئەم چاوانە، هیچ جێ و شوێنێک نییە تیایدا دانیشم، تەنیا ئەو جێیە نەبێ کە وێنەی چاوی دۆستەکەمی تێدا کێشراوە و ئەوی تێدا هەیە.
٢. وایا ئەمە زوڵف و ڕووی خۆشەویستەکەمە؟ یان ئەمە شەوو ڕۆژە، لێرەدا زولفی لە ڕەشیدا بە شەوو ڕووی لە گەشاوەییدا بە ڕۆژ چواندووە یا ئەمە هەوەری تاری و ڕەشە لە وەکو پەردە خۆی بەسەر (هەتاو)ـدا داوە لێرەشدا زولفی بە هەوری ڕەش و ڕووی بە (هەتاو) چوواندووە.
٣. ڕووی تۆ لە جوانیدا وەک مانگە و هەردوو زوڵفەکەشت لەوەدا کە لاربووینەوە وەکو دووپشک وان، هەرچەندە کە مانگ بەدەست دووپشکەوە گیری خواردووە، بەڵام ئەم قەزایە و بووە و وا هاتووە.
٤. شۆڕش سوتانی دڵمە بووەتە هۆی ئەوە کە بارانی فرمێسکی گریانەکەم بە گەرمی دەرژێ، ئەمە شتێکی ڕاستە کە ئاگر هۆی کوڵان و جۆششی ئاوە، ئەگەر ئاگری عەشقی تۆ نەبێ فرمێشکم بەو جۆرە نارژێتە خوارەوە.
