ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
بۆلیڤیا، گەوهەرێکی فرەڕەنگ لە تاجە شاخاویەکەی ئەندێز، مێژوویەکی پڕ هەڵچوون و داچوونی تۆمار کردووە کە تابلۆیەکی زیندووی بەرکەوتنی کولتوورەکان، خەباتی سەروەری، و گەڕانێکی بێوچانە بۆ ناسنامە و دادپەروەری. ئەم وڵاتە، کە ناوی سیمۆن بۆلیڤاری ڕزگارکەری مەزنی ئەمریکای لاتینی هەڵگرتووە، لە قووڵایی شارستانیەتە دێرینەکانیەوە هەتا ئاڵۆزییەکانی جیهانی هاوچەرخ، گەواهیدەری گۆڕانکارییەکی قووڵ و بەردەوام بووە.
سەردەمی پێش کۆلۆنیالیزم
بەرلەوەی پێی داگیرکەری ئەوروپی بگاتە ئەم خاکە، بۆلیڤیا مەڵبەندی چەندین کولتووری پێشکەوتوو بوو. شارستانیەتی تیاهواناکۆ (نزیکەی ١٠٠ پێش زایین – ١٠٠٠ زایینی)، کە ناوەندەکەی لە بەرزاییەکانی نزیک دەریاچەی تیتیکاکا بوو، بە بیناسازییە بەردینە سەرسوڕهێنەرەکانی وەک "دەروازەی خۆر"، سیستمی کشتوکاڵی پێشکەوتوو ناسراوە دوای هەڵوەشانەوەی تیاهواناکۆ. ئیمپراتۆریەتی ئینکا دەسەڵاتی بەسەر ناوچەکەدا گرت، کە پایتەختەکەی لە کوسکۆ بوو، فراوانخوازییەکانی بەشی زۆری بۆلیڤیای ئەمڕۆی دەگرتەوە. ئینکانەکان سیستمی ڕێگاوبان، کشتوکاڵ و ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی خۆیان هێنایە ناوچەکەوە، بەڵام دەسەڵاتیان کورت بوو بەرلەوەی ڕووبەڕووی کارەساتێکی گەورەتر ببنەوە.
سەردەمی کۆلۆنیالیزم
هاتنی ئیسپانییەکان لە ساڵی ١٥٣٢، بە سەرکردایەتی فرانسیسکۆ پیزارۆ و دواتر دیێگۆ دێ ئالماگرۆ، سەرەتای سەردەمێکی تاریک و خوێناوی بوو بۆ دانیشتووانی ڕەسەنی ئەم خاکە. بۆلیڤیای ئێستا، کە بە "پیرۆی سەروو" (Alto Perú) ناودەبرا، بە خێرایی کەوتە ژێر دەسەڵاتی ئیسپانیا. دۆزینەوەی کانە زیوە زەبەلاحەکان لە ساڵی ١٥٤٥، چارەنووسی ناوچەکەی بۆ چەندین سەدە گۆڕی. ئەم ناوچەیە بووە یەکێک لە گەورەترین و دەوڵەمەندترین ناوچەکانی جیهان لەو سەردەمەدا، و زیوەکەی بووە خوێنی ژیانی ئابووری ئیمپراتۆریەتی ئیسپانیا و سیستمی سەرمایەداریی سەرەتایی ئەوروپا. ئەم سامانە بێشومارە لەسەر حیسابی چەوساندنەوەی دڕندانەی دانیشتووانە ڕەسەنەکان بەرهەم دەهات، کە لە ڕێگەی سیستمی کاری زۆرەملێی "میتا"وە ناچار دەکران لە بارودۆخێکی سەخت و مەرگهێنەردا لە کانەکاندا کار بکەن. مەزەندە دەکرێت ملیۆنان کەسی ڕەسەن لەم کانانەدا گیانیان لەدەست دابێت. هاوکات، سیاسەتی سڕینەوەی کولتووری و سەپاندنی ئایینی کاتۆلیکی بە چڕی بەڕێوە دەچوو، هەرچەندە کولتوور و باوەڕە ڕەسەنەکان بە شێوازی جۆراوجۆر و تێکەڵ بە ئایینی سەپێنراو، توانیان خۆیان ڕابگرن.
خەبات بۆ سەربەخۆیی
بیرۆکەکانی ڕۆشنگەری، و شۆڕشی فەرەنسی، و لاوازبوونی ئیسپانیا بەهۆی جەنگەکانی ناپلیۆنەوە(جەنگی ئیسپانیا-فەڕەنسا)، بوونە هۆی هڵگیرسانی ئاگری سەربەخۆیی لە سەرانسەری ئەمریکای لاتیندا. لە پیرۆی سەروو(بۆلڤیا)، یەکەمین بانگەوازی سەربەخۆیی لە ٢٥ی ئایاری ١٨٠٩ لە شاری چوکیساکا (ئێستا سوکرێ، پایتەختی بۆلیڤیا) و دواتر لە ١٦ی تەمموزی هەمان ساڵ لە لاپاز بەرزبووەوە. ئەم هەوڵانە، هەرچەندە سەرەتا سەرکوت کران، بەڵام تۆوی شۆڕشیان چاند. جەنگی سەربەخۆیی، کە نزیکەی ١٦ ساڵی خایاند (١٨٠٩-١٨٢٥)، جەنگێکی دڕندانە و پڕ لە قوربانی بوو. گروپە چەکدارە نیشتمانپەروەرەکان، کە بە "ڕیپۆبلیکێتاس" (کۆمارە بچووکەکان) ناسرابوون، لە ناوچە شاخاوییەکاندا شەڕی پارتیزانییان دژی سوپای شاهانەی ئیسپانیا دەکرد. سەرکردەکانی وەک خوانا ئازوردوی دێ پادیلا نموونەی قارەمانێتی ژنان بوون لەم خەباتەدا. دواجار، بە هاتنی سوپای ڕزگاریخواز بە سەرکردایەتی سیمۆن بۆلیڤار و ئەنتۆنیۆ خۆسێ دێ سوکرێ، و دوای سەرکەوتنە یەکلاکەرەوەکانی وەک شەڕی خونین و ئایاکوچۆ (١٨٢٤) لە پیرۆ، ڕێگە بۆ سەربەخۆیی بۆلیبیا خۆش بوو. لە ٦ی ئابی ١٨٢٥، سەربەخۆیی ڕاگەیاندرا و ناونرا کۆماری بۆلیڤیا ، وەک ڕێزێک بۆ سیمۆن بۆلیڤار.
سەدەی نۆزدەهەم
سەدەی نۆزدەهەم بۆ بۆلیڤیای تازە سەربەخۆ، سەردەمێکی پڕ لە ئاژاوە و ناسەقامگیری سیاسی بوو. وڵاتەکە لەلایەن "کاودیلۆ"کانەوە بەڕێوە دەبرا، کە بەردەوام لە ململانێی دەسەڵاتدا بوون. ئەمەش بووە هۆی زنجیرەیەک کودەتای سەربازی، شەڕی ناوخۆ، و لاوازی دامەزراوەکانی دەوڵەت.
کارەساتی هەرە گەورەی ئەم سەدەیە بۆ بۆلیڤیا، جەنگی زەریای هێمن بوو War of the Pacific (١٨٧٩-١٨٨٣). ئەم جەنگە، کە لە نێوان بۆلیڤیا و پیرۆ لە لایەک و چیلی لە لایەکی دیکەوە هەڵگیرسا، بەهۆی ناکۆکی لەسەر باج و کۆنترۆڵی کانەکانی نیترات لە پارێزگای لیتۆراڵی بۆلیڤیا ڕوویدا. سوپای چیلی، بە خێرایی ناوچە کەنارییەکانی بۆلیڤیای داگیرکرد. سەرەڕای بەرگرییەکی ئازایانە، بۆلیڤیا لەم جەنگەدا شکستی خوارد و بەپێی پەیماننامەی ئاشتی ١٩٠٤، بە فەرمی دەستبەرداری تەواوی پارێزگای لیتۆراڵ بوو، کە تاکە دەروازەی بوو بۆ زەریای هێمن. ئەم لەدەستدانە، کە بۆلیڤیای کردە وڵاتێکی بێ دەریا (landlocked)، گورزێکی کوشندە بوو لە ئابووری و شکۆی نەتەوەیی وڵاتەکە.
جگە لە جەنگی زەریای هێمن، بۆلیڤیا لەم سەدەیەدا بەهۆی ناکۆکی سنووری و جەنگ لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی دیکەشدا، وەک بەرازیل و ئەرجەنتین و پاراگوای لە جەنگی ئەیکرێ Acre، بەشێکی دیکەی خاکەکەی لەدەستدا.
سەدەی بیستەم
سەرەتای سەدەی بیستەم بە هەوڵەکان بۆ مۆدێرنیزەکردن و چاکسازی سیاسی دەستیپێکرد، بەڵام ناسەقامگیری هێشتا بەردەوام بوو. یەکێک لە ڕووداوە هەرە کاریگەرەکان جەنگی چاکۆ بوو (١٩٣٢-١٩٣٥) دژی پاراگوای. هۆکاری ئەم جەنگە ناکۆکی بوو لەسەر خاوەندارێتی ناوچەی چاکۆ بۆریاڵ، کە وا گومان دەکرا سامانی نەوتی تێدابێت. ئەم جەنگە خوێناوییە بووە هۆی کوژرانی دەیان هەزار سەربازی بۆلیڤی و لەدەستدانی بەشێکی زۆری خاکی چاکۆ. شکستی تاڵ لەم جەنگەدا بووە هۆی بێزارییەکی زۆر لەناو خەڵک و سوپادا و چینی سیاسی، ئەمەش زەمینەی بۆ گۆڕانکارییەکی قووڵتر خۆش کرد.
شۆڕشی ١٩٥٢
گرنگترین وەرچەرخانی سیاسی و کۆمەڵایەتی لە مێژووی هاوچەرخی بۆلیڤیادا شۆڕشی نیشتمانی ساڵی ١٩٥٢ بوو. ئەم شۆڕشە، بە سەرکردایەتی "بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی شۆڕشگێڕ MNRـەوە کرا، و بە پشتیوانی کرێکارانی کانەکان و جوتیاران سەریهەڵدا، چەندین گۆڕانکاری بنچینەیی هێنایە ئاراوە:
بەنیشتمانیکردنی کانە گەورەکان
چاکسازی کشتوکاڵی: دابەشکردنی زەوی بەسەر جوتیارە بێ زەوییەکان، بەتایبەتی دانیشتووانی ڕەسەن، و هەڵوەشاندنەوەی سیستمی فیۆداڵی.
مافی دەنگدانی گشتی: پێدانی مافی دەنگدان بە هەموو هاووڵاتیانی پێگەیشتوو، بە ژنان و دانیشتووانی ڕەسەنی نەخوێندەواریشەوە، کە پێشتر لێی بێبەش بوون.
هەوڵدان بۆ یەکخستنی دانیشتووانی ڕەسەن لەناو ژیانی نیشتمانیدا.
شۆڕشی ١٩٥٢ کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و سیاسی بۆلیڤیا دانا و بۆ ماوەیەک هیوای سەقامگیری و دادپەروەری کۆمەڵایەتی هێنایە ئاراوە. بەڵام، ململانێی ناوخۆیی لەناو MNR و فشارە دەرەکییەکان، بەتایبەتی لە سەردەمی جەنگی سارددا، جارێکی دیکە وڵاتیان بەرەو ناسەقامگیری برد.
کودەتای سەربازی
لە ساڵی ١٩٦٤، کودەتایەکی سەربازی بە سەرکردایەتی ژەنەڕاڵ ڕێنێ بارریێنتۆس کۆتایی بە دەسەڵاتی MNR هێنا و سەرەتای زنجیرەیەک حکومەتی سەربازی بوو کە تا سەرەتای هەشتاکانی خایاند. لەم ماوەیەدا، سەرکوتکردنی ئازادییە سیاسییەکان و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ بەربڵاو بوون. یەکێک لە دیکتاتۆرە هەرە ناسراوەکان ژەنەڕاڵ هۆگۆ بانزێر سوارێز بوو (١٩٧١-١٩٧٨)، کە حکومەتەکەی بە سەرکوتی توندی ئۆپۆزسیۆن و بەشداریکردن لە "ئۆپەراسیۆنی کۆندۆر" (هەماهەنگی نێوان دیکتاتۆریەتەکانی ئەمریکای باشوور بۆ لەناوبردنی دژبەرانیان) ناسراوە. هەروەها، لە ساڵی ١٩٦٧، شۆڕشگێڕ "چێ" گیڤارا، هەوڵیدا شۆڕشێکی چەکداری لە ناوچە گوندنشینەکانی بۆلیڤیا بەرپا بکات، بەڵام هەوڵەکەی بە پشتیوانی سوپای بۆلیڤیا و دەزگای هەواڵگری ئەمریکا (CIA) تێکشکێنرا و گیڤارا دەستگیرکرا و کوژرا.
لە ساڵی ١٩٨٢، دوای چەندین هەوڵی شکستخواردوو، بۆلیڤیا گەڕایەوە بۆ ڕژێمی دیموکراسی. بەڵام وڵاتەکە ڕووبەڕووی قەیرانێکی ئابووری وێرانکەر بووەوە، لە ناوەڕاستی هەشتاکاندا گەیشتە لوتکە. حکومەتە یەک لە دوای یەکەکان ناچار بوون سیاسەتی ئابووری نیۆلیبراڵی توند پەیڕەو بکەن (ناسراو بە "چارەسەری شۆک" یان فەرمانی باڵای ٢١٠٦٠ لە ١٩٨٥)، کە بریتی بوو لە کەمکردنەوەی خەرجییەکانی دەوڵەت، ئازادکردنی نرخەکان، و تایبەتکردنی کۆمپانیا دەوڵەتییەکان. ئەم سیاسەتانە، هەرچەندە توانیان هەڵاوسان کۆنترۆڵ بکەن، بەڵام بوونە هۆی زیادبوونی بێکاری و ناڕەزایەتییەکی.
سەدەی بیست و یەکەم
سەرەتای سەدەی بیست و یەکەم، شایەتحاڵی گەشەسەندنی بەرچاوی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان بوو، بەتایبەتی بزووتنەوەکانی دانیشتووانی ڕەسەن کە دژی سیاسەتە نیۆلیبراڵییەکان، تایبەتکردنی سەرچاوە سروشتییەکان، پەراوێزخستنی مێژوویی خۆیان وەستانەوە. "جەنگی ئاو" لە کۆچابامبا لە ساڵی ٢٠٠٠ (دژی تایبەتکردنی خزمەتگوزاری ئاو) و "جەنگی گاز" لە ساڵی ٢٠٠٣ (دژی هەناردەکردنی گاز بە نرخی هەرزان)، دوو وێستگەی گرنگی ئەم ناڕەزایەتییە جەماوەرییانە بوون کە بوونە هۆی ڕووخانی حکومەتەکان.
داڕشتنی دەستوورێکی نوێ: کە لە ساڵی ٢٠٠٩ لە ڕیفراندۆمێکدا پەسەند کرا و بۆلیڤیای وەک "دەوڵەتێکی فرەنەتەوەیی" (Estado Plurinacional) ناساند، دانینا بە مافی گەلانی ڕەسەن و فرەیی کولتووری وڵاتەکەدا.
دۆخی ئێستای ژیانی تاک لە بۆلیڤیا
دۆخی ژیانی تاک لە بۆلیڤیا تێکەڵەیەکە لە پێشکەوتن و ئاڵنگاری. لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا، بەتایبەتی بەهۆی داهاتی بەرزی کەرەستە خاوەکان و سیاسەتە کۆمەڵایەتییەکان، ڕێژەی هەژاری و هەژاریی سەخت کەمیکردووەتەوە و دەستڕاگەیشتن بە هەندێک خزمەتگوزاریی بنەڕەتی باشتر بووە. بەڵام، نایەکسانی ئابووری و کۆمەڵایەتی هێشتا بەرزە، بەتایبەتی لەنێوان ناوچە شاری و لادێییەکان، و لەنێوان دانیشتووانی ڕەسەن و ئەوانەی بە ڕەچەڵەک ئەوروپین. ئابووری وڵاتەکە هێشتا بە شێوەیەکی سەرەکی پشت بە هەناردەکردنی گاز و کانزاکان دەبەستێت، ئەمەش وایکردووە کە ناسەقامگیر بێت و بکەوێتە ژێر کاریگەری گۆڕانکارییەکانی نرخی جیهانی. گەندەڵی، لاوازی سیستمی دادوەری، و کێشەکانی پەیوەست بە بازرگانی ماددە هۆشبەرەکان ئاڵنگاریی گەورەن. دەستڕاگەیشتن بە پەروەردە و تەندروستی کوالێتی بەرز، بەتایبەتی لە ناوچە دوورەدەستەکان، هێشتا سنووردارە. سەرەڕای ئەمانە، فرەیی کولتووری، مێژووی دەوڵەمەند، و سروشتی جوان، بۆلیڤیای کردووەتە وڵاتێکی سەرنجڕاکێش. خۆڕاگری و ڕۆحیەتی خەباتگێڕانەی خەڵکەکەی هیوای داهاتوویەکی باشتر دەبەخشێت.
دەرئەنجام
مێژووی بۆلیڤیا، وەک زۆرێک لە وڵاتانی ئەمریکای لاتین، چیرۆکێکی درێژی چەوساندنەوە، بەرگری، و گەڕانە بەدوای چارەی خۆنووسیندا. لە قوربانییەکانی پۆتۆسییەوە بۆ شۆڕشی ١٩٥٢، لە کارەساتی جەنگی زەریای هێمن و جەنگی چاکۆوە بۆ سەرهەڵدانی بزووتنەوەی ڕەسەنەکان و دامەزراندنی کۆماری فرەنەتەوەیی، ئەم وڵاتە بەردەوام لە ململانێدا بووە بۆ بنیاتنانی کۆمەڵگایەکی دادپەروەرتر و گشتگیرتر. ئاڵنگارییەکان هێشتا زۆرن، بەڵام تێگەیشتن لەم ڕابردووە ئاڵۆزە کلیلی تێگەیشتنە لە ئاڕاستەکانی ئێستا و داهاتووی بۆلیڤیا.
سەرچاوەکان
10 بینین
