ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە قۆناغێکی مێژووی مرۆڤایەتیدا، ناوی "دوورگەی شەیتان" بووبووە هاوتایەک بۆ دۆزەخ لەسەر زەوی؛ شوێنێک کە هیوا تێیدا دەمرێت و مرۆڤەکان تەنها بۆ ئازارچەشتن و مردنێکی لەسەرخۆ دەنێردران. ئەم ناوە ترسناکە، هەرچەندە لە بنەڕەتدا ئاماژە بوو بۆ دوورگەیەکی بچووک، بەڵام بووە هێمایەکی گشتگیر بۆ سیستەمێکی سزادانی دڕندانە و فراوانتر کە بە ناوی فەرمی کۆلۆنی سزادانی کاین ناسرابوو. ئەم کۆلۆنییە کە بۆ ماوەی نزیکەی سەدەیەک لە گویانای فەڕەنسی کاری دەکرد، تەنها زیندانێک نەبوو، بەڵکو ئامرازێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی بوو بۆ پاککردنەوەی کۆمەڵگەی فەڕەنسی لەو کەسانەی کە بە "نەخوازراو" دادەنران، و لە هەمان کاتدا هەوڵێکی شکستخواردوو بوو بۆ کۆلۆنیالیزەکردنی خاکێکی دوورەدەست و سەخت.
ناساندن
کۆلۆنی سزادانی کاین چی بوو؟
کۆلۆنی سزادانی کاین سیستەمێکی بەرفراوانی زیندان و کەمپی کاری زۆرەملێ بوو کە لەلایەن حکومەتی فەڕەنساوە لە ساڵی ١٨٥٢ دامەزرا و تا ساڵی ١٩٥٣ بەردەوام بوو. ئەم سیستەمە لە چەندین شوێنی جیاواز لە سەرانسەری گویانای فەڕەنسی لە باکووری ڕۆژهەڵاتی کیشوەری ئەمریکای باشوور پێک هاتبوو. ناوەندە سەرەکییەکەی کەمپی گواستنەوە و بەڕێوەبردن بوو لە شاری سانت لۆران دوو مارۆنی، بەڵام بەدناوترین بەشەکانی بریتی بوون لە سێ دوورگەی نزیک لە کەناراوەکان کە بە "دوورگەکانی ڕزگاربوون" (Îles du Salut) ناسرابوون: دوورگەی ڕۆیاڵ، دوورگەی سانت جۆزێف، و بچووکترین و دوورەدەستترینیان، دوورگەی شەیتان. ئامانجی ئەم کۆلۆنییە لە ڕواڵەتدا سزادانی تاوانباران بوو، بەڵام لە ناوەڕۆکدا "گیۆتینێکی وشک" بوو؛ سیستەمێک کە دیزاین کرابوو بۆ ئەوەی زیندانییەکان بەهۆی نەخۆشی، کاری تاقەتپڕوکێن و مامەڵەی نامرۆڤانەوە لەناو بچن و هەرگیز نەگەڕێنەوە بۆ فەڕەنسا.
پێشینەی مێژوویی و هۆکارەکانی دامەزراندن
لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا، فەڕەنسا ڕووبەڕووی کێشەی زیادبوونی تاوان و قەرەباڵغی زیندانەکان و هەروەها ناسەقامگیری سیاسی بووەوە. ئیمپراتۆر ناپلیۆنی سێیەم، کە بە کودەتایەک دەسەڵاتی گرتبووە دەست، بەدوای ڕێگەچارەیەکدا دەگەڕا بۆ ئەوەی هەم لە نەیارە سیاسییەکانی ڕزگاری بێت و هەمیش تاوانبارە سەرسەختەکان لە کۆمەڵگە دووربخاتەوە. لێرەوە بیرۆکەی دامەزراندنی کۆلۆنییەکی سزادان لە گویانای فەڕەنسی سەریهەڵدا. ئامانجەکان دوو لایەنە بوون: یەکەم، پاککردنەوەی کۆمەڵگەی فەڕەنسی لە ڕێگەی ناردنی تاوانباران، دووبارە تاوان ئەنجامدەرەوان و زیندانیانی سیاسی بۆ شوێنێک کە گەڕانەوە لێی نزیک بێت لە مەحاڵ. دووەم، بەکارهێنانی هێزی کاری ئەم زیندانیانە بۆ پەرەپێدان و ئاوەدانکردنەوەی گویانای فەڕەنسی، کە خاکێکی بەپیت بەڵام پڕ لە نەخۆشی و کەشوهەوایەکی سەخت بوو و هەوڵەکانی پێشووتری فەڕەنسا بۆ نیشتەجێکردنی شکستی هێنابوو. بەم شێوەیە، لە ساڵی ١٨٥٢ بە فەرمی بڕیاری دامەزراندنی کۆلۆنییەکە درا.
گەشتێک بەرەو دۆزەخ
گەشتی زیندانییەکان بۆ کاین خۆی لە خۆیدا سەرەتای ئازار بوو. ئەوان بە هەزاران کەس لە کەشتییە هەڵمییەکاندا کە پێیان دەوترا "زبڵدانی جووڵاو"، کۆدەکرانەوە. لەم گەشتە چەند هەفتەییەدا، لە بارودۆخێکی زۆر قەرەباڵغ و ناتەندروستدا دەژیان، کە نەخۆشییە درمەکان بە خێرایی تێیاندا بڵاودەبوونەوە. دوای گەیشتنیان بە کەمپی سانت لۆران، ژیانی ڕاستەقینەی ناو دۆزەخ دەستی پێدەکرد. زیندانییەکان بەپێی جۆری تاوان و باری تەندروستییان پۆلێن دەکران و ڕەوانەی کەمپە جیاوازەکان دەکران. ژیانی ڕۆژانە تێکەڵەیەک بوو لە کاری زۆرەملێی تاقەتپڕوکێن لە ژێر تیشکی خۆری گەرم و شێی بەرزدا. کاری سەرەکییان بڕینەوەی دارەکانی دارستانە چڕەکان، دروستکردنی ڕێگاوبان، و کشتوکاڵ بوو. ئەوان بە بەردەوامی ڕووبەڕووی مەترسییەکانی وەک مار و جاڵجاڵۆکەی ژەهراوی، مێشوولەی هەڵگری مالاریا و تای زەرد، و برسێتی دەبوونەوە. سیستمی خۆراک زۆر خراپ بوو و تەنها بۆ بە زیندوو هێشتنەوەیان بەشی دەکرد. سزاکان بۆ بچووکترین سەرپێچی زۆر دڕندانە بوون؛ لێدانی بەردەوام، کەمکردنەوەی خۆراک، و ترسناکترینیان زیندانی تاکەکەسی بوو لە دوورگەی سانت جۆزێف کە بە "مەنهۆڵ" یان "مرۆڤخۆر" ناسرابوو، کە تێیدا زیندانییەکان بۆ مانگانێک لە تاریکی و بێدەنگی تەواودا دەهێڵرانەوە، ئەمەش زۆرجار دەبووە هۆی شێتبوون یان مردنیان.
یاسای دووبارەبوونەوە سزایەک لەدوای سزایەک
یەکێک لە دڕندانەترین لایەنەکانی ئەم سیستەمە، یاسایەک بوو بە ناوی "Doublage". بەپێی ئەم یاسایە، هەر زیندانییەک کە سزاکەی هەشت ساڵ یان زیاتری کاری قورس بووایە، دوای تەواوکردنی ماوەی سزاکەی، دەبوو بۆ هەتاهەتایە لە گویانای فەڕەنسی بمێنێتەوە. ئەوانەشی کە سزاکەیان کەمتر بوو، دەبوو بۆ ماوەیەکی یەکسان بە ماوەی سزاکەیان لەوێ بمێننەوە. ئەم یاسایە بە کردەوە وای دەکرد کە ئازادبوون هیچ مانایەکی نەمێنێت. زیندانییە ئازادکراوەکان، کە پێیان دەوترا "libérés"، بەبێ هیچ پارە و کار و پشتیوانییەک لە کۆمەڵگەیەکی دوژمنکارانەدا بەجێ دەهێڵران. زۆربەیان لەبەر نەبوونی و برسێتی، ناچار دەبوون بگەڕێنەوە بۆ تاوان و دواجار دووبارە دەکەوتنەوە زیندان یان لە پەراوێزی کۆمەڵگەدا دەمردن. ئەم یاسایە گەرەنتی ئەوەی دەکرد کە کۆلۆنییەکە ببێتە گۆڕستانێکی هەمیشەیی بۆ زۆربەی ئەوانەی پێی دەگەیشتن.
هەوڵەکانی هەڵهاتن و داخستنی کۆلۆنییەکە
سەرەڕای مەحاڵ بوونی، خەونی هەڵهاتن هەمیشە لە مێشکی زیندانییەکاندا بوو. بەڵام هەڵهاتن کارێکی زۆر سەخت بوو؛ لە لایەکەوە دارستانە چڕ و پڕ لە مەترسییەکان و لە لایەکی دیکەشەوە دەریای پڕ لە قرش و شەپۆلی بەهێز ڕێگر بوون. هەروەها دانیشتووانی ناوچەکە و هۆزە ڕەسەنەکان زۆرجار لە بەرامبەر پاداشتدا زیندانییە هەڵاتووەکانیان ڕادەست دەکردەوە. بەڵام ناوبانگی جیهانیی کۆلۆنییەکە و چیرۆکی هەڵهاتنەکان، بەتایبەتی لە ڕێگەی یاداشتنامەکەی هێنری "پاپیلۆن" شاریێرەوە، سەرنجی جیهانی بۆ لای ئەم دڕندەییە ڕاکێشا.
لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە، دەنگۆی خراپیی بارودۆخی کۆلۆنییەکە دەستی بە بڵاوبوونەوە کرد. "دۆسیەی دریفوس" کە تێیدا ئەفسەرێکی جولەکەی سوپای فەڕەنسا بە ناوی ئەلفرێد دریفوس بە ناحەق تۆمەتبار کرا و بۆ دوورگەی شەیتان دوورخرایەوە، یەکەم زەنگی ئاگادارکەرەوە بوو کە سەرنجی ڕای گشتی بۆ ئەم شوێنە ڕاکێشا. دواتر، لە ساڵانی ١٩٢٠دا، ڕۆژنامەنووسێکی بوێر بە ناوی ئەلبێرت لۆندرس (Albert Londres) زنجیرە ڕاپۆرتێکی شۆکهێنەری لەسەر بارودۆخی کۆلۆنییەکە بڵاوکردەوە و ناوی لێنا "زیندانخانە، نەک مرۆڤایەتی". ئەم ڕاپۆرتانە شەپۆلێکی گەورەی ناڕەزایەتییان لە فەڕەنسا دروست کرد. فشاری ڕای گشتی، چالاکیی ڕێکخراوە مرۆییەکان وەک "سوپای ڕزگاری" (The Salvation Army)، و تێچووی زۆری بەڕێوەبردنی کۆلۆنییەکە، حکومەتی فەڕەنسای ناچار کرد کە وردە وردە بەرەو داخستنی هەنگاو بنێت. لە ساڵی ١٩٣٨دا، بڕیاری وەستاندنی ناردنی زیندانیی نوێ درا. دواجار لە ساڵی ١٩٤٦ کۆلۆنییەکە بە فەرمی هەڵوەشێنرایەوە و تا ساڵی ١٩٥٣ دواین زیندانییەکان گەڕێنرانەوە بۆ فەڕەنسا.
کۆتایی
کۆلۆنی سزادانی کاین لاپەڕەیەکی ڕەشی لە مێژووی فەڕەنسا و مرۆڤایەتیدا تۆمار کرد. لە ماوەی نزیکەی ١٠١ ساڵی تەمەنیدا، نزیکەی ٨٠،٠٠٠ زیندانی بۆ نێردرا، کە مەزەندە دەکرێت زیاتر لە ٥٠،٠٠٠ کەسیان هەرگیز نەگەڕاونەتەوە. ئەمڕۆ، پاشماوەی بینای زیندانەکان لە گویانای فەڕەنسی بوونەتە شوێنێکی گەشتیاری و شاهیدێکی بێدەنگن لەسەر ئەو ئازار و چەوسانەوەیەی کە لەوێ ڕوویداوە. کۆلۆنی کاین بووەتە وانەیەکی تاڵ لە مێژوودا، کە پیشانمان دەدات چۆن سیستەمەکان دەتوانن مرۆڤایەتی لە مرۆڤەکان بسەننەوە، بەڵام لە هەمان کاتدا بووەتە هێمایەک بۆ ورەی خۆڕاگری مرۆڤ لە بەرامبەر دڕندەییدا و ئەو هیوا نەمرەی کە تەنانەت لە تاریکترین شوێنەکانیشدا بۆ ئازادی دەگەشێتەوە.
پەراوێز: گویانای فەڕەنسی
گویانای فەڕەنسی: خاکێکە لە کەناری باکووری ڕۆژهەڵاتی ئەمریکای باشوور، بەڵام لە ڕووی سیاسییەوە بەشێکی تەواوی کۆماری فەڕەنسایە.
مێژوو: لە سەدەی ١٧دا فەڕەنسا بە شێوەیەکی هەمیشەیی دەستی بەسەردا گرت، ئەمەش دوای کێبڕکێی لەگەڵ هۆڵەندی و ئیسپانییەکاندا. پێش ئەوروپییەکانیش، ئەم خاکە شوێنی نیشتەجێبوونی چەندین هۆزی ڕەسەنی ئەمریکی بوو.
پێگەی ئێستا: لە ساڵی ١٩٤٦ەوە، پێگەی لە کۆلۆنییەوە گۆڕدرا بۆ بەشێکی فەرمی (Overseas Department) لە فەڕەنسا. ئەمەش واتای ئەوەیە هاووڵاتیانی هاوشێوەی فەڕەنسییەکانن، دراوەکەیان یۆرۆیە و بەشێکن لە یەکێتی ئەوروپا.
سەرچاوەکان
13 بینین
