ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
مێژووی ئەم وڵاتە دابەش دەبێت بۆ سێ قۆناغی سەرەکی:
مێژووی وڵاتی کۆریا بەشی یەکەم
مێژووی وڵاتی کۆریا بەشی یەکەم
مێژووی وڵاتی کۆریا بەشی سێیەم
لێرەدا لە بەشی سێیەم دەدوێین:
کۆتاییهاتنی شانشینی جۆسۆن و لکاندنی فەرمیی کۆریا بە ئیمپراتۆریەتی ژاپۆنەوە لە ساڵی ١٩١٠، وەرچەرخانێکی کارەساتبار بوو لە مێژووی نیمچەدوورگەی کۆریادا و سەرەتای قۆناغێکی تاریک و پڕ لە ئازار بوو کە بۆ ماوەی ٣٥ ساڵ درێژەی کێشا. ئەم سەردەمە، کە بە داگیرکاریی ژاپۆن ناسراوە، شوێنەوارێکی قووڵی لەسەر ناسنامە، کولتوور، ئابووری، و چارەنووسی سیاسیی کۆریا جێهێشت و زەمینەی بۆ ڕووداوە گەورەکانی دواتری وەک دابەشبوون و جەنگی ناوخۆیی خۆشکرد.
سەردەمی داگیرکاریی ژاپۆن
سەردەمی داگیرکاریی ژاپۆن (١٩١٠-١٩٤٥) بە سیاسەتێکی توندی سەرکوتکردن و تواندنەوەی کولتووریی کۆری دەستیپێکرد. ژاپۆن هەوڵیدا ناسنامەی نەتەوەیی کۆریا بسڕێتەوە و بیکاتە بەشێکی یەکگرتوو لە ئیمپراتۆریەتەکەیدا. زمانی کۆری لە قوتابخانە و دامودەزگا فەرمییەکاندا قەدەغە کرا و زمانی ژاپۆنی وەک زمانی فەرمی سەپێنرا. ناوی کۆرییەکان ناچارکران بگۆڕدرێن بۆ ناوی ژاپۆنی و تەنانەت پەرستنی شینتۆیزمی ژاپۆنیش هاندەدرا. لە ڕووی ئابوورییەوە، ژاپۆن سەرچاوە سروشتی و مرۆییەکانی کۆریای بۆ بەرژەوەندیی خۆی بەکاردەهێنا. زەوی و زاری جوتیارانی کۆری زۆرجار دەستی بەسەردا دەگیرا و دەدرا بە نیشتەجێبووە ژاپۆنییەکان. کرێکارانی کۆری بە کرێیەکی کەم و لە بارودۆخێکی سەختدا کاریان دەکرد، چ لەناو کۆریا و چ لە کارگە و کانەکانی ژاپۆن. لە کاتی جەنگی جیهانی دووەمدا، ژمارەیەکی زۆری پیاوانی کۆری بە زۆرەملێ کرانە سەرباز لە سوپای ژاپۆندا یان وەک کرێکاری زۆرەملێ ڕەوانەی ناوچە جیاجیاکانی ژێر دەسەڵاتی ژاپۆن کران. هەروەها، ژمارەیەکی زۆری ژنانی کۆری، کە بە "ژنانی دڵنەوایی" (comfort women) ناسراون، بە زۆرەملێ کرانە کۆیلەی سێکسی بۆ سەربازانی ژاپۆنی، کە ئەمەش تاوانێکی جەنگی و مرۆیی بوو و تا ئێستاش برینێکی ساڕێژنەبووە لە ویژدانی نەتەوەیی کۆریادا. سەرەڕای ئەم سەرکوتکارییە دڕندانەیە، ڕۆحی بەرخۆدانی کۆری هەرگیز دانەمرکا. بزووتنەوەی یەکی مارس لە ساڵی ١٩١٩، کە خۆپیشاندانێکی سەرتاسەریی ئاشتیخوازانە بوو دژی داگیرکاریی ژاپۆن، نیشانەی بەرچاوی ئەم بەرخۆدانە بوو، هەرچەندە بە توندی لەلایەن ژاپۆنییەکانەوە سەرکوتکرا. حکومەتی کۆری لە تاراوگە لە شاری شانگهای چین دامەزرا و هەوڵیدا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دۆزی کۆریا بجوڵێنێت و خەباتی چەکداری دژی ژاپۆن ڕێکبخات.
پاش جەنگی جیهانی دووەم
بە دۆڕانی ژاپۆن لە جەنگی جیهانیی دووەم لە ئابی ١٩٤٥دا، ٣٥ ساڵ داگیرکاریی ژاپۆن بەسەر کۆریادا کۆتایی هات. گەلی کۆریا بە خۆشی و ئاهەنگەوە پێشوازییان لەم ڕزگارییە کرد، بەڵام خۆشییەکە زۆری نەخایاند. وەک بەشێک لە ڕێککەوتنەکانی نێوان زلهێزە براوەکانی جەنگ، نیمچەدوورگەی کۆریا بە شێوەیەکی کاتی بە درێژایی هێڵی پانی ٣٨ پلە دابەشکرا. باکووری هێڵەکە کەوتە ژێر چاودێریی سەربازیی یەکێتی سۆڤیەتەوە و باشووریش کەوتە ژێر چاودێریی سەربازیی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە. بڕیار بوو ئەم دابەشکردنە کاتی بێت و دواتر هەڵبژاردنێکی سەرتاسەری بۆ دامەزراندنی حکومەتێکی یەکگرتوو ئەنجام بدرێت. بەڵام بە خێرایی، جیاوازییە ئایدیۆلۆژییەکانی نێوان ئەمریکا و سۆڤیەت (سەرەتای جەنگی سارد) بووە هۆی ئەوەی کە ئەم دابەشکردنە کاتییە ببێتە هەمیشەیی. لە باکوور، کیم ئیل سونگ، کە سەرکردەیەکی پێشووی گەریلای دژە ژاپۆنی بوو و لەلایەن سۆڤیەتەوە پشتیوانی دەکرا، دەسەڵاتی گرتە دەست و سیستمێکی کۆمۆنیستی دامەزراند. لە باشووریش، سینگمان ڕی، کە ناسیۆنالیستێکی دێرین بوو و لەلایەن ئەمریکاوە پشتیوانی دەکرا، بووە سەرۆک. لە ساڵی ١٩٤٨، دوو دەوڵەتی جیاواز بە فەرمی ڕاگەیەندران:
١. کۆماری دیموکراتی گەلی کۆریا (DPRK) لە باکوور
٢. کۆماری کۆریا (ROK) لە باشوور
هەردوو دەوڵەتەکە ئیدیعای شەرعیەتی نوێنەرایەتیکردنی تەواوی نیمچەدوورگەکەیان دەکرد و گرژی و ئاڵۆزی لەنێوانیاندا ڕۆژ بە ڕۆژ زیاتر دەبوو.
جەنگی دوو کۆریاکە
گرژییەکانی نێوان باکوور و باشوور گەیشتە لوتکە کاتێک لە ٢٥ی حوزەیرانی ١٩٥٠، هێزەکانی کۆریای باکوور، بە پشتیوانیی سۆڤیەت و چین، هێرشێکی کتوپڕ و بەرفراوانیان کردە سەر کۆریای باشوور بە مەبەستی یەکخستنەوەی نیمچەدوورگەکە لەژێر دەسەڵاتی کۆمۆنیستیدا. ئەمەش سەرەتای جەنگی کۆریا بوو، کە سێ ساڵی خایاند (١٩٥٠-١٩٥٣) و بووە یەکێک لە خوێناویترین جەنگەکانی سەردەمی جەنگی سارد. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، لەژێر چەتری نەتەوە یەکگرتووەکاندا، هێزێکی گەورەی نارد بۆ بەرگریکردن لە کۆریای باشوور، لە کاتێکدا چین هێزێکی گەورەی "خۆبەخش"ی نارد بۆ پشتیوانیکردنی کۆریای باکوور. جەنگەکە بووە هۆی وێرانکارییەکی زۆر لە هەردوو بەشی نیمچەدوورگەکەدا، کوژرانی ملیۆنان کەس (سەرباز و هاوڵاتی مەدەنی)، و ئاوارەبوونی ملیۆنانی تر. هێڵی بەرەکانی جەنگ چەندین جار گۆڕانکاریی بەسەردا هات، بەڵام لە کۆتاییدا، دوای وتووێژێکی درێژ و ئاڵۆز، ئاگربەستێک لە ٢٧ی تەمموزی ١٩٥٣ لە پانمونجۆم واژۆ کرا. ئەم ئاگربەستە کۆتایی بە شەڕەکە هێنا، بەڵام هەرگیز ڕێککەوتننامەیەکی ئاشتیی فەرمی واژۆ نەکرا، ئەمەش وایکردووە کە لە ڕووی تەکنیکییەوە هەردوو کۆریاکە تا ئێستاش لە دۆخی جەنگدا بن. ناوچەیەکی بێچەک بە درێژایی هێڵی پانی ٣٨ی پێشوو دامەزرا، کە بووە یەکێک لە سنوورە هەرە سەربازییکراو و گرژەکانی جیهان.
کۆریای باشوور لە پاش جەنگ
دوای جەنگ، چارەنووسی هەردوو کۆریاکە ڕێچکەیەکی زۆر جیاوازی گرتەبەر. کۆریای باشوور، سەرەڕای وێرانکارییەکانی جەنگ، توانی لە ماوەی چەند دەیەیەکدا گەشەسەندنێکی ئابووریی سەرسوڕهێنەر بەخۆیەوە ببینێت، بە پشتیوانیی ئەمریکا و سیاسەتی ئابووریی و گرنگیدان بە پیشەسازیی قورس و دواتر تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو، کۆریای باشوور لە وڵاتێکی هەژار و وێرانەوە گۆڕا بۆ یەکێک لە زلهێزە ئابوورییەکانی جیهان. کۆمپانیا گەورەکانی وەک سامسۆنگ، هیۆندای، و ئێڵ جی بوونە براندی جیهانی. لە ڕووی سیاسییەوە، کۆریای باشوور چەندین قۆناغی حوکمی دیکتاتۆریی سەربازیی بەخۆیەوە بینی، بەڵام لە کۆتاییەکانی دەیەی ١٩٨٠ و سەرەتای دەیەی ١٩٩٠دا، بەهۆی خەباتی جەماوەرییەوە، گۆڕا بۆ دیموکراسییەکی فرەحیزبی. لە ڕووی کوالێتی ژیانەوە، هاوڵاتیانی کۆریای باشوور بە گشتی ئاستێکی بەرزی ژیانیان هەیە، بە دەستڕاگەیشتن بە پەروەردە و تەندروستیی باش و ئازادییە مەدەنی و سیاسییەکان. کولتووری پۆپی کۆری (K-Pop، K-Drama، فیلمی کۆری) لەم ساڵانەی دواییدا جیهانی گرتووەتەوە و بووەتە هێزێکی نەرمی گرنگی ئەم وڵاتە. لە ڕووی سەربازییەوە، کۆریای باشوور سوپایەکی زۆر بەهێز و مۆدێرنی هەیە، کە ٧ـەم بەهێزترین سووپای جیهانە و خۆی زۆربەی کەرەستە جەنگییەکانی درووست دەکات وەک فڕۆکەی جەمگی و سیتەمی بەرگری، هەروەها هاوپەیمانێکی ستراتیژیی ئەمریکایە.
کۆریای باکوور لە پاش جەنگ
لە بەرامبەردا، کۆریای باکوور لەژێر دەسەڵاتی بنەماڵەی کیم (کیم ئیل سونگ، دواتر کوڕەکەی کیم جۆنگ ئیل، و پاشان نەوەکەی کیم جۆنگ ئون) ماوەتەوە و بووەتە یەکێک لە وڵاتە هەرە تاکڕەو و گۆشەگیرەکانی جیهان. ئایدیۆلۆژیای فەرمی وڵات "جوچێ"یە، کە جەخت لەسەر خۆبژێوی و سەربەخۆیی تەواو دەکاتەوە. ئابووریی کۆریای باکوور بە شێوەیەکی ناوەندی پلان بۆ داڕێژراوە و بە توندی لەلایەن دەوڵەتەوە کۆنترۆڵکراوە. سەرەڕای هەندێک سەرکەوتنی سەرەتایی لە دوای جەنگ، بەتایبەتی بە یارمەتیی بلۆکی سۆڤیەت، ئابووریی کۆریای باکوور لە دەیەکانی دواتردا، بەتایبەتی دوای ڕووخانی یەکێتی سۆڤیەت و لەدەستدانی پشتیوانییە ئابوورییەکانی، ڕووبەڕووی قەیرانی قووڵ بووەوە. برسێتیی گەورەی دەیەی ١٩٩٠ بووە هۆی مردنی سەدان هەزار (یان تەنانەت ملیۆنان) کەس. لە ڕووی کوالێتی ژیانەوە، هاوڵاتیانی کۆریای باکوور لە بارودۆخێکی زۆر سەختدا دەژین؛ کەمیی خۆراک، سنوورداربوونی دەستڕاگەیشتن بە خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەکان، و سەرکوتی سیاسیی توند تایبەتمەندیی ژیانی ڕۆژانەیانە. مافەکانی مرۆڤ بە شێوەیەکی سیستماتیک پێشێل دەکرێن و هیچ ئازادییەکی ڕادەربڕین و کۆبوونەوە و ئایین بوونی نییە. کۆریای باکوور بەشێکی زۆری داهاتی وڵاتی بۆ پەرەپێدانی بەرنامەی ئەتۆمی و مووشەکی بالیستی تەرخان کردووە، کە ئەمەش بووەتە هۆی سەپاندنی سزای توندی نێودەوڵەتی بەسەریدا و زیادبوونی گرژییەکان لە ناوچەکە و جیهاندا. لە ڕووی سەربازییەوە، کۆریای باکوور خاوەنی یەکێک لە گەورەترین سوپاکانی جیهانە (لە ڕووی ژمارەی سەربازەوە) و چەکی ئەتۆمی بەرهەمهێناوە، کە ئەمەش وەک هۆکارێکی سەرەکی بۆ مانەوەی ڕژێمەکەی دادەنرێت.
کۆتایی
هەڵسەنگاندنی هەردوو کۆریاکە لە ڕووی سەربازی و کوالێتی ژیانەوە جیاوازییەکی زۆر گەورە نیشان دەدات. کۆریای باشوور وڵاتێکی دیموکرات، پێشکەوتووی ئابووری، و خاوەن کۆمەڵگەیەکی کراوە و دینامیکە، لە کاتێکدا کۆریای باکوور وڵاتێکی تاکڕەو، گۆشەگیر، و خاوەن ئابوورییەکی داڕماو و کۆمەڵگەیەکی سەرکوتکراوە. لە ڕووی سەربازییەوە، هەردوو وڵات سوپایەکی گەورەیان هەیە، بەڵام کۆریای باشوور پشت بە تەکنەلۆژیای پێشکەوتوو و هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمریکا دەبەستێت، لە کاتێکدا کۆریای باکوور جەخت لەسەر ژمارەی زۆری سەرباز و چەکی ئەتۆمی دەکاتەوە وەک هۆکارێکی ڕێگریکردن. ئاسۆی یەکگرتنەوەی دوو کۆریاکە، سەرەڕای خواست و هەوڵی هەردوولا لە قۆناغە جیاجیاکاندا، هێشتا دوور دیارە بەهۆی جیاوازییە قووڵە سیاسی، ئابووری، و کۆمەڵایەتییەکانی نێوانیانەوە. گرژییەکان لە نیمچەدوورگەی کۆریا بەردەوامن و چارەنووسی ئەم ناوچەیە هێشتا یەکێکە لە پرسە هەرە هەستیارەکانی جیهانی ئەمڕۆ.
سەرچاوەکان
16 بینین
