ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
گێڕانەوە باو و سەرەتاییەکانی جەنگی ناوخۆی ئەمریکا (١٨٦١-١٨٦٥) زۆرجار وێنەی ململانێیەکیان دەکێشا کە تێیدا پیاوانی سپیپێستی باکوور لەپێناو پاراستنی یەکێتی وڵاتدا دژی پیاوانی سپیپێستی باشوور دەجەنگان کە داوای مافی جیابوونەوەیان دەکرد. لەم دیدگایەدا، چوار ملیۆن کۆیلەی ئەفریقی-ئەمریکی تەنها وەک بابەتێکی لاوەکی و قوربانییەکی بێدەنگی ململانێکە سەیر دەکران کە لە کۆتاییدا ئازادییان پێ بەخشرا. بەڵام خوێندنەوەیەکی قووڵتر و ڕەخنەگرانەی مێژوو وێنەیەکی تەواو جیاواز و ئاڵۆزترمان نیشان دەدات. لە ڕاستیدا، ئەفریقی-ئەمریکییەکان نەک هەر هۆکاری سەرەکیی هەڵگیرسانی جەنگەکە بوون، بەڵکو وەک ئەکتەرێکی چالاک و کاریگەر، ڕۆڵێکی چارەنووسسازیان لە گۆڕینی ئاراستە و دەرەنجامەکانیدا گێڕا. ئەوان بە هەڵاتن و بەرەنگاربوونەوەیان، سیاسەتی جەنگیان گۆڕی و بە چەک هەڵگرتنیشیان، هاوکێشەی هێزیان بە قازانجی یەکێتی شکاندەوە. ئەم ڕاپۆرتە شیکاری بۆ ئەو ڕۆڵە فرەلایەنە دەکات و دەیسەلمێنێت کە ڕەشپێستەکان تەنها ئازادنەکران، بەڵکو بە خوێن و خەباتی خۆیان، ئازادیی خۆیان کڕی و ناسنامەی نەتەوەی ئەمریکایان بۆ هەمیشە گۆڕی.
بەشی یەکەم: ئەفریقی-ئەمریکییەکان وەک کڕۆکی ململانێکە
بۆ تێگەیشتن لە ڕۆڵی ڕەشپێستەکان، دەبێت سەرەتا لەوە تێبگەین کە بوونی ئەوان و سیستەمی کۆیلایەتی، خودی ئەو پرسە بوو کە نەتەوەی ئەمریکای کردبوو بە دوو بەرەوە. ئابووریی ویلایەتەکانی باشوور بە شێوەیەکی بنەڕەتی لەسەر بناغەی کار و ڕەنجی ملیۆنان کۆیلەی ئەفریقی-ئەمریکی دامەزرابوو لە کیڵگەکانی لۆکە، کە سەرچاوەی سەرەکیی داهاتی باشوور و هەناردەی ئەمریکا بوو، بەبێ کاری زۆرەملێی کۆیلەکان هیچ بەهایەکی نەدەبوو. ئەمە تەنها پرسێکی ئابووری نەبوو، بەڵکو کۆیلایەتی پایەی سەرەکیی پێکهاتەی کۆمەڵایەتی، سیاسی و کولتووریی باشووریش بوو؛ شێوازی ژیانی چینی خاوەن کێڵگەکان و هەستی باڵادەستیی ڕەگەزیی سپیپێستەکان، بەند بوو بە بەردەوامیی ئەم سیستەمەوە. بۆیە کاتێک پارتی کۆماری بە ڕابەرایەتیی ئەبراهام لینکۆڵن، کە دژی فراوانبوونی کۆیلایەتی بوو بۆ ویلایەتە نوێیەکان، لە هەڵبژاردنی ١٨٦٠دا سەرکەوت، چینی دەسەڵاتداری باشوور ئەمەیان وەک هەڕەشەیەکی مەرگهێن بۆ سەر تەواوی سیستەمەکەیان بینی. ترسی ئەوان لەدەستدانی ئەو سەرمایە مرۆییە بوو کە بە بزوێنەری ئابووری و کۆمەڵگەکەیان دادەنرا. لەم نێوەندەدا، دەنگە یاخیبووەکانی ڕەشپێستەکانیش ڕۆڵێکی کاریگەریان هەبوو لە هەڵگیرسانی ئاگری جەنگەکەدا. کەسایەتییەکانی وەک فرێدریک دۆگلاس، کۆیلەیەکی پێشووی هەڵاتوو کە بووە وتاربێژ و نووسەرێکی بەتوانا، بەردەوام فشاریان لەسەر ویژدانی ئەمریکا دەکرد. وتارە ئاگرینەکانی دۆگلاس و چالاکییە نهێنییەکانی کەسێکی وەک هاریەت تابمەن لە ڕێگەی "هێڵی ئاسنی ژێرزەمینی" (Underground Railroad) بۆ ڕزگارکردنی کۆیلەکان، پرسی کۆیلایەتییان لە بابەتێکی سیاسییەوە گۆڕی بۆ قەیرانێکی ئەخلاقیی نیشتمانی. ئەوان بەردەوام ئەو پەیامەیان دووپات دەکردەوە کە ئەمریکا ناتوانێت بۆ هەمیشە "نیوەی کۆیلە و نیوەی ئازاد" بێت. کەواتە، پێش ئەوەی یەک فیشەک بتەقێنرێت، خودی بوون و خەباتی ئەفریقی-ئەمریکییەکان، زەمینەی ململانێ و هۆکاری سەرەکیی دابەشبوونی وڵات بوو.
بۆ زیاتر تێگەشتن لە هۆکارەکانی ئەم جەنگە کلیک لێرە بکە: هۆکارەکانی جەنگی ناوخۆ
بەشی دووەم: خۆئازادکردن وەک ستراتیجیەتێکی جەنگی
لەگەڵ دەستپێکردنی جەنگ، حکومەتی لینکۆڵن جەختی لەوە دەکردەوە کە ئامانجی سەرەکیی جەنگەکە پاراستنی یەکێتیی وڵاتە، نەک هەڵوەشاندنەوەی کۆیلایەتی. ئەمە هەڵوێستێکی سیاسیی وریاگانە بوو بۆ ڕاگرتنی دڵی ویلایەتە سنوورییە کۆیلەدارەکانی لایەنگری یەکێتی. بەڵام ئەفریقی-ئەمریکییەکان خۆیان بڕیارێکی تریان دابوو. ئەوان جەنگیان وەک دەرفەتێکی زێڕین بۆ بەدەستهێنانی ئازادیی خۆیان دەبینی و چاوەڕێی بڕیاری سپیپێستەکان نەکردن. بە هەزاران کۆیلە لە کێڵگەکانی باشوور هەڵاتن و خۆیان گەیاندە سەنگەرەکانی سوپای یەکێتی. ئەم لێشاوە گەورەیە، حکومەتی باکووری خستە بەردەم قەیرانێکی سیاسی و سەربازییەوە. بەپێی یاسا، دەبوو ئەم "موڵکە هەڵاتووانە" بگەڕێندرێنەوە بۆ خاوەنەکانیان، بەڵام ئەمە بە واتای یارمەتیدانی دوژمن دەهات. لێرەدا ژەنەڕاڵ بێنجامین بەتلەر بیرۆکەیەکی شۆڕشگێڕانەی داهێنا و ئەم هەڵاتووانەی وەک "دەستکەوتی جەنگی" (Contrabands of War) ناساند. بەم کارە، یەکێتی دەیتوانی بە شێوەیەکی یاسایی دەست بەسەر ئەم "موڵکە مرۆییە"ی دوژمندا بگرێت و ئازادیان بکات. ئەم کردەی "خۆئازادکردنە" لەلایەن خودی کۆیلەکانەوە، گورزێکی ستراتیژیی کوشندە بوو بۆ باشوور. هەر کۆیلەیەک کە هەڵدەهات، هێزێکی کاری لە ئابووریی جەنگی کۆنفیدراسیۆن کەم دەکردەوە و بونیادی کۆمەڵایەتیی ئەوانی لەژێرەوە دەخست. لە بەرامبەردا، ئەم هەڵاتووانە بوونە سەرمایەیەکی گەورە بۆ سوپای یەکێتی؛ وەک کرێکار، قەڵایان دروست دەکرد، هێڵی ئاسنیان چاک دەکردەوە، و کاری لۆجستییان ئەنجام دەدا. گرنگتر لەوەش، ئەوان سەرچاوەیەکی بێهاوتای زانیاریی هەواڵگری بوون. بەهۆی شارەزاییان لە جوگرافیای باشوور و ناسینیانی سوپای کۆنفیدراسیۆن، زانیاریی وردیان لەبارەی شوێن و جموجۆڵی هێزەکانی دوژمنەوە دەدا بە فەرماندەکانی یەکێتی. بەم شێوەیە، ئەفریقی-ئەمریکییەکان بە کردەوە و پێش دەرچوونی هەر یاسایەک، جەنگەکەیان لە ململانێیەکی سیاسییەوە گۆڕی بۆ شەڕێکی ڕزگاریخوازانە و سیاسەتی باکووریان ناچار کرد دان بەوەدا بنێت کە سەرکەوتن لە جەنگدا بەبێ کۆتاییهێنان بە کۆیلایەتی مەحاڵە.
بەشی سێیەم: چەک هەڵگرتن و شۆڕشی سەربازی
خاڵی وەرچەرخانی گەورە لە ١ی کانوونی دووەمی ١٨٦٣دا هات، کاتێک لینکۆڵن "ڕاگەیاندنی ئازادی" (Emancipation Proclamation) دەرکرد. ئەم بڕیارە نەک هەر ئامانجی جەنگەکەی بە فەرمی کردە ڕزگارکردنی کۆیلەکان، بەڵکو دەرگای بۆ قۆناغێکی نوێی خەباتی ڕەشپێستەکان کردەوە: چەک هەڵگرتنی فەرمی لە ڕیزەکانی سوپای یەکێتیدا. ئەمە شۆڕشێک بوو لە بیرکردنەوەی سەربازی و کۆمەڵایەتیی ئەمریکادا. تا ئەو کاتە، سپیپێستەکان بە گومانەوە سەیری بیرۆکەی پێدانی چەکیان بە ڕەشپێستەکان دەکرد، چونکە لەلایەک دانیان بە مرۆڤایەتیی تەواوی ئەواندا نەدەنا و لەلایەکی دیکەشەوە لە ئازایەتی و توانای جەنگییان دڵنیا نەبوون. سەرەڕای ئەمەش، نزیکەی ١٨٠ هەزار پیاوی ئەفریقی-ئەمریکی خۆیان ناونووس کرد و یەکە سەربازییەکانی تایبەت بە خۆیان پێکهێنا کە بە "سەربازە ڕەنگدارەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکان" (United States Colored Troops - USCT) ناسران. ئەوان نزیکەی ١٠٪ی کۆی هێزی سوپای یەکێتییان پێکدەهێنا. ئەم سەربازانە ڕووبەڕووی جیاکارییەکی سیستماتیک دەبوونەوە؛ مووچەیان کەمتر بوو لە سەربازە سپیپێستەکان، ئەفسەرەکانیان سپیپێست بوون، و مەترسیی ئەوەیان لەسەر بوو کە ئەگەر بە دیل بگیرێن، لەلایەن سوپای کۆنفیدراسیۆنەوە بکوژرێن یان بفرۆشرێنەوە وەک کۆیلە. سەرەڕای هەموو ئەم ستەم و مەترسییانە، سەربازە ڕەشپێستەکان لە مەیدانی جەنگدا ئازایەتییەکی ئەفسانەیییان نیشان دا. هێرشی قارەمانانەی کەتیبەی 54ی ماساچوسێتس، کە یەکەم یەکەی ڕەشپێست بوو لە باکوور پێکبهێنرێت، بۆ سەر قەڵای واگنەر لە کارۆلینای باشوور، بووە هێمایەک بۆ ئیرادە و قوربانیدانیان. هەرچەندە هێرشەکە لە ڕووی سەربازییەوە سەرکەوتوو نەبوو و قوربانییەکی زۆری لێکەوتەوە، بەڵام ئازایەتیی بێوێنەی سەربازەکان، بۆچوونی زۆرێک لە سپیپێستەکانی گۆڕی و سەلماندی کە پیاوی ڕەشپێست دەتوانێت وەک هەر پیاوێکی تر بە ئازایەتییەوە بجەنگێت و بمرێت. کاریگەریی دەروونیی بینینی کۆیلەکانی دوێنێ بە چەکی سوپای یەکێتییەوە، گورزێکی کوشندە بوو بۆ ورەی باشوورییەکان و ئەو ترسە قووڵەی ئەوانی هێنایە دی. ئەم سەربازانە نەک هەر لە ڕووی ژمارەوە هاوکێشەی هێزیان گۆڕی، بەڵکو بە خوێنی خۆیان مافی هاووڵاتیبوون و شایستەیی ئازادییان سەلماند.
دەرئەنجام و میراتی درێژخایەن
بە کۆتاییهاتنی جەنگ لە ساڵی ١٨٦٥، ڕۆڵ و قوربانیدانی ئەفریقی-ئەمریکییەکان ئەنجامێکی ڕاستەوخۆ و بەرچاوی لێکەوتەوە. بەشداریی سەربازییان بەهێزترین پاساو و فشاری سیاسی بوو بۆ دەرکردنی هەموارە دەستوورییە مێژووییەکان. هەمواری سێزدەهەم (١٨٦٥) کۆتایی بە کۆیلایەتی هێنا، هەمواری چواردەهەم (١٨٦٨) مافی هاووڵاتیبوون و پاراستنی یاسایی یەکسانی پێ بەخشین، و هەمواری پازدەهەمیش (١٨٧٠) مافی دەنگدانی بە پیاوانی ڕەشپێست بەخشی (هەرچەندە ئەم مافە دواتر بۆ ماوەیەکی درێژ لە باشوور زەوتکرا). لینکۆڵن خۆی دانی بەوەدا نا کە "بەبێ یارمەتیی سەربازە ڕەشپێستەکان، نەماندەتوانی جەنگەکە ببەینەوە." ئەمە دانپێدانانێکی ڕوون بوو بە کاریگەریی ستراتیژیی ئەو هێزە نوێیە. کەواتە، ناتوانرێت چیرۆکی سەرکەوتنی یەکێتی لە چیرۆکی خەباتی ڕەشپێستەکان جیابکرێتەوە. ئەوان تەنها سوودمەندێکی لاوەکیی جەنگەکە نەبوون؛ بەڵکو ئەندازیاری سەرەکیی سەرکەوتن و ئازادی بوون. هەرچەندە سەرکەوتنەکەیان ناتەواو بوو و شکستی سەردەمی "نوێژەنکردنەوە" (Reconstruction) و سەرهەڵدانی یاساکانی جیاکاریی ڕەگەزیی "جیم کرۆ" سەدەیەک لە ستەمی نوێی بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام ئەو بناغەیەی کە لە جەنگی ناوخۆدا دایانڕشت، بووە بنەمایەک بۆ بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکانی سەدەی بیستەم. ئەوان بە کردەوە سەلماندیان کە ئازادی بەدیاری نادرێت، بەڵکو بەدەست دەهێنرێت؛ و لەم پرۆسەیەدا، نەک هەر چارەنووسی خۆیان، بەڵکو ڕێڕەوی مێژووی ئەمریکایان بۆ هەمیشە گۆڕی و مانایەکی نوێ و قووڵتریان بە وشەی "ئازادی" لەم نیشتمانەدا بەخشی.
سەرچاوەکان
7 بینین
