ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
ناکۆکیی درێژخایەنی نێوان کەمبۆدیا و تایلەند، بە تایبەتی لەسەر خاوەندارێتیی پەرستگای دێرینی "پریا ڤیهیار" و ناوچەکانی دەوروبەری، یەکێکە لە ئاڵۆزترین و هەستیارترین کێشە سنوورییەکانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. ئەم ململانێیە تەنها ناکۆکییەکی جوگرافی نییە لەسەر چەند کیلۆمەتر چوارگۆشەیەک خاک، بەڵکو پێکدادانێکی قووڵی دوو گێڕانەوەی نەتەوەییە؛ یەکێکیان پشت بە بنەچەی مێژوویی و شانازیی شارستانیەتی کۆن دەبەستێت، و ئەوی تریان پشت بە بنەماکانی جوگرافیای سروشتی و دەسەڵاتی کرداری (de facto) پێش سەردەمی کۆلۆنیالیزم دەبەستێت. بانگەشەی کەمبۆدیا لەسەر ئەو بنەمایەیە کە ئەم پەرستگایانە میراتی دانەبڕاوی ئیمپراتۆریەتی خمێرن و لەسەر خاکی ئەوان دروستکراون، هەروەها ئەو نەخشە و پەیماننامانەی کە لە سەردەمی پاراستنی فەڕەنسیدا کێشراون، ئەم ڕاستییە دەسەلمێنن. لە بەرامبەردا، تایلەند بانگەشەی ئەوە دەکات کە سنووری ڕاستەقینە دەبێت هێڵی دابەشبوونی ئاو (watershed) بێت، کە بەپێی ئەم بنەمایە پەرستگاکە دەکەوێتە لای ئەوانەوە، و بانگەشەی ئەوەش دەکات کە بۆ ماوەی چەندین سەدە پێش هاتنی فەڕەنسا، دەسەڵاتی کردارییان بەسەر ناوچەکەدا هەبووە. ئەم ناکۆکییە لە ماوەی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمدا چەندین جار بووەتە هۆی گرژیی دیپلۆماسی، وروژاندنی هەستی ناسیۆنالیستی و پێکدادانی سەربازیی خوێناوی، کە دادگای دادی نێودەوڵەتیشی ناچار بە دەستێوەردان کردووە.
ڕەگ و ڕیشەی مێژوویی
بۆ تێگەیشتن لە بنچینەی ناکۆکییەکە، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی زێڕینی ئیمپراتۆریەتی خمێر (کەمبۆدیا) کە لە نێوان سەدەی نۆیەم و پازدەهەمدا حوکمڕانیی بەشێکی زۆری باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیای دەکرد. لەم قۆناغەدا، پاشاکانی خمێر، وەک سوریاڤارمانی یەکەم و جایاڤارمانی حەوتەم، چەندین شاری گەورە و پەرستگای شکۆمەندیان دروست کرد کە نەک هەر وەک ناوەندی ئایینی، بەڵکو وەک بنکەی کارگێڕی و سەربازیی ستراتیژی خزمەتیان دەکرد. پەرستگای "پریا ڤیهیار"، کە لە سەدەی یازدەهەمدا لەسەر لوتکە چیای دانگرێک دروستکرا، یەکێکە لەم شاکارانە. شوێنە ستراتیژییەکەی وایکردبوو کە ببێتە چاودێر بەسەر دەشتەکانی ژێرەوەی و وەک دەروازەیەک پایتەختی ئیمپراتۆریەت (ئەنگکۆر)ی بە ناوچەکانی باکوورەوە ببەستایەوە. هەروەها، کۆمەڵگە پەرستگاکانی "تا موان" و "تا کرابێی" لەسەر یەکێک لە ڕێگا سەرەکییەکانی ئیمپراتۆریەت دروست کران و وەک بنکەی لۆجستی و پزیشکی و ئایینی، بە تەواوی بەشێک بوون لە ژێرخانی شارستانییەتی خمێر. بۆیە لە ڕووی مێژوویی و شوێنەوارییەوە، هیچ گومانێک لە ناسنامەی خمێریی(کەمبۆدیایی) ئەم ناوچانەدا نییە، واتە لە سەرەتادا کەمبۆدییەکان دەسەلاتیان لەم جێگایەدا هەبووە و خاکی ئەوان بووە.
بەڵام مێژوو بە جێگیری نامێنێتەوە. لە دوای سەدەی سێزدەهەمەوە، ئیمپراتۆریەتی خمێر وردە وردە بەرەو لاوازی و پوکانەوە چوو. لە بەرامبەردا، شانشینی سیامی ئایوتایا ( تایلەند) لە ڕۆژئاواوە بەهێز بوو و دەستی بە فراوانخوازی کرد. لە سەدەی پازدەهەمدا، هێرشەکانی سیام بووە هۆی ڕووخانی پایتەخت ئەنگکۆر و بەدیلگرتنی هەزاران خمێر. لەمەوە تا هاتنی فەڕەنسا لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا، کەمبۆدیا بووە دەوڵەتێکی لاواز و باجدەر کە لەژێر ڕکێفی هەردوو دراوسێ بەهێزەکەیدا بوو: سیام لە ڕۆژئاوا و ڤێتنام لە ڕۆژهەڵات. لەم سەردەمە درێژەدا، سیام دەسەڵاتی کرداری بەسەر پارێزگا ڕۆژئاواییەکانی کەمبۆدیادا سەپاند، لەنێویاندا ئەو ناوچە شاخاویانەی کە پەرستگا دێرینەکانی لێ بوو. بەم شێوەیە، هەرچەندە پەرستگاکان لە بنەڕەتدا خمێری بوون، بەڵام بۆ ماوەیەکی زۆر کەوتنە ژێر دەسەڵاتی سیامەوە(تایلەند) تاکوو هاتنی فەڕەنسا هاوکێشەکە گۆڕا
سەردەمی فەڕەنسا و کێشانەوەی هێڵی ناکۆکی
لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمدا، شا نۆرۆدۆمی کەمبۆدیا، لە ترسی ئەوەی وڵاتەکەی بە تەواوی لە نێوان سیام و ڤێتنامدا دابەش بکرێت و لەناو بچێت، لە ساڵی ١٨٦٣ پەیماننامەیەکی واژۆ کرد و وڵاتەکەی خستە ژێر "پاراستن"ی فەڕەنسا. فەڕەنسا وەک هێزێکی کۆلۆنیالیست دەستی بە دیاریکردنی سنوورەکانی ناوچەی ژێردەسەڵاتی خۆی کرد. لە چوارچێوەی زنجیرەیەک پەیماننامەدا، بە تایبەتی پەیماننامەی ساڵانی ١٩٠٤ و ١٩٠٧ لەگەڵ سیام، لیژنەیەکی هاوبەش بۆ دیاریکردنی سنووری نێوان کەمبودیای فەڕەنسی و سیام پێکهێنرا. بڕیار بوو سنوورەکە بەپێی بنەمای هێڵی دابەشبوونی ئاوی زنجیرەچیاکانی دانگرێک دیاری بکرێت. بەڵام دواتر لیژنەی فەڕەنسی نەخشەیەکی وردی کێشا (کە بە نەخشەی "ئەنێکس یەک" ناسراوە) و چەندین دانەی لێ دا بە حکومەتی سیام. لەم نەخشەیەدا، هێڵەکە بە شێوەیەک کێشرابوو کە پەرستگای پریا ڤیهیار دەکەوتە ناو خاکی کەمبۆدیاوە، کە ئەمە کەمێک لە بنەما سروشتییەکەی دابەشبوونی ئاو لای دابوو. هەرچەندە سیام لەو کاتەدا بە فەرمی ناڕەزایەتی بەرامبەر نەخشەکە دەرنەبڕی، بەڵام دواتر ئەم نەخشەیە بووە چەقی ناکۆکییە مۆدێرنەکە و بنچینەی یاسایی سکاڵاکەی کەمبۆدیا.
ڕونکردنەوەی پێویست
سەبارەت بە دۆخی ناوچە کێشە لەسەرەکان لە کاتی دەستێوەردانی فەڕەنسادا، لەو ساتەدا کە فەڕەنسا لە ساڵی ١٨٦٣ کەمبۆدیای خستە ژێر پاراستنی خۆی، ئەو ناوچانە بە کرداری لەژێر دەسەڵاتی شانشینی سیام (تایلەند)دا بوون. بەڵام، فەڕەنسا بە نوێنەرایەتیی کەمبۆدیا و لە پێناو گێڕانەوەی ئەو خاکانەی کە بە مێژوویی خمێری دەزانی، فشاری دیپلۆماسی و سەربازیی خستە سەر سیام. ئەم فشارانە لە ڕێگەی پەیماننامە گرنگەکانی ساڵانی ١٩٠٤ و ١٩٠٧ گەیشتە ئەنجام، کە بەهۆیانەوە سیام بە فەرمی دەستبەرداری ئەو ناوچانە و پارێزگا ڕۆژئاواییەکان بوو و گەڕێنرانەوە بۆ ژێر ئیدارەی کەمبۆدیای ژێردەستی فەڕەنسا.
بانگەشەکان، پێکدادانەکان و حوکمی دادگا
دوای ئەوەی کەمبۆدیا لە ساڵی ١٩٥٣ سەربەخۆیی وەرگرت و فەڕەنسییەکان ڕۆیشتن، ناکۆکییەکان سەریان هەڵدایەوە. لە ساڵی ١٩٥٤، تایلەند هێزی سەربازی ناردە سەر پەرستگاکە و داگیری کرد، بەو پاساوەی کە پەرستگاکە بەپێی هێڵی سروشتیی سنوور هی ئەوانە. لە بەرامبەردا کەمبۆدیا سکاڵای بردە بەردەم دادگای دادی نێودەوڵەتی لە لاهای. لە ١٥ی حوزەیرانی ١٩٦٢، دادگا بە زۆرینەی دەنگ بڕیارێکی مێژوویی دەرکرد. دادگا پشتی بەوە نەبەست کە سنووری سروشتی کوێیە، بەڵکو بەو ڕاستییەی کە تایلەند بۆ ماوەی نزیکەی ٥٠ ساڵ بێدەنگی لە نەخشە فەڕەنسییەکە هەڵبژاردبوو و هیچ ناڕەزایەتییەکی فەرمی پیشان نەدابوو، ئەمەش بە واتای "پەسەندکردنی بێدەنگانە" دێت. بۆیە دادگا حوکمی دا کە پەرستگای پریا ڤیهیار دەکەوێتە ژێر سەروەریی کەمبۆدیاوە و فەرمانی بە تایلەند کرد هێزەکانی لەوێ بکشێنێتەوە.
سەرەڕای بڕیاری دادگا، تایلەند بە ناڕەزاییەوە پەرستگاکەی چۆڵ کرد، بەڵام ناکۆکی لەسەر زەوییەکانی دەوروبەری بەردەوام بوو. دۆخەکە جارێکی تر لە ساڵی ٢٠٠٨ تەقییەوە، کاتێک کەمبۆدیا سەرکەوتووانە هەوڵیدا پەرستگاکە بخاتە لیستی میراتی جیهانیی یونسکۆوە. ئەم هەنگاوە هەستی ناسیۆنالیستیی توندی لە تایلەند وروژاند و بووە هۆی زنجیرەیەک پێکدادانی سەربازیی خوێناوی لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٨ و ٢٠١١ لە دەوری پریا ڤیهیار و ناوچەکانی تا موان، کە دەیان کوژراو و بریندار و هەزاران ئاوارەی لە هەردوولا لێکەوتەوە.
بەهۆی ناتەواویی بڕیارەکەی ساڵی ١٩٦٢ لەبارەی سنووری دەوروبەری پەرستگاکە، کەمبۆدیا جارێکی دیکە لە ساڵی ٢٠١١ پەنای بردە بەر دادگای لاهای و داوای ڕوونکردنەوەی بڕیارەکەی کرد. لە ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٣، دادگا بە کۆی دەنگ دووپاتی کردەوە کە سەروەریی کەمبۆدیا تەواوی "بەرزایی" (promontory) پریا ڤیهیار دەگرێتەوە، و بە ڕوونی فەرمانی بە تایلەند کرد کە سەرجەم هێزە سەربازی، پۆلیس، و پاسەوانەکانی لەو ناوچە دیاریکراوە بکشێنێتەوە. هەرچەندە ئەم بڕیارە یەکلاکەرەوەتر بوو، بەڵام هێشتا جێبەجێکردنی تەواوەتی و دیاریکردنی هێڵی سنووری وشکانی لە ناوچەکانی تردا وەک کێشەیەکی چارەسەرنەکراو ماوەتەوە، و تا ئەمڕۆش ناوەناوە دەبێتە هۆی گرژیی دیپلۆماسی و سەربازی لەسەر سنوورە درێژەکەی نێوانیان، کە شاهیدی ئاڵۆزیی پەیوەندیی نێوان میراتی مێژوویی و یاسای نێودەوڵەتی و بەرژەوەندییە نەتەوەییەکانە.
سەرچاوەکان
76 بینین
