ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە سیمفۆنیای سەدەکاندا، لە ئامێزی چیا سەرکەش و پڕ شکۆکانی زاگرۆسدا، گەلێک بە ناوی کورد، بە کولتوورێکی دەوڵەمەند و مێژوویەکی پڕ لە هەوراز و نشێوەوە، هەناسەی داوە و ژیاوە. ئەم گەلە، کە لانکەی یەکێک لە کۆنترین شارستانییەتەکانی مرۆڤایەتی بووە، هەمیشە خەونی بە ئازادی و سەربەخۆیی و دادپەروەرییەوە بینیوە و لەپێناو پاراستنی شوناسی نەتەوەیی و کەرامەتی مرۆیی خۆیدا، قوربانی زۆری داوە. بەڵام، هاتنە سەرکاری کۆماری ئیسلامی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩، نەک هەر هیوا و ئاواتەکانی ئەم گەلەی نەهێنایە دی، بەڵکو لاپەڕەیەکی نوێی لە ستەم و سەرکوت و تاوانکاری لە مێژووی هاوچەرخیدا تۆمار کرد. ڕژێمێک کە بە دروشمی "دادپەروەری بۆ هەژاران" و "پاراستنی مافی گەلانی چەوساوە" هاتە مەیدان، زۆر زوو سیمای ڕاستەقینەی خۆی ئاشکرا کرد و بووە کابوسێکی ترسناک بۆ گەلانی ئێران، بەتایبەتی بۆ گەلی کورد کە داواکارییە نەتەوەیی و دیموکراسییەکانی لەگەڵ سروشتی تۆتالیتاری و ئایدیۆلۆژیای تەسکبینی ڕژێمدا یەکانگیر نەبوو. خوێنی بێتاوانی هەزاران ڕۆڵەی ئەم نیشتمانە بە ناحەق ڕژا، ئازادییە بنەڕەتییەکان پێشێل کران، و سیاسەتێکی سیستماتیکی پاکتاوی کولتووری و سەرکوتی سیاسی پەیڕەو کرا کە تا ئەم ساتەوەختەش بەردەوامە.
ڕۆژهەڵاتی کوردستان
کۆماری ئیسلامی ئێران، لە ساتی دامەزراندنییەوە، دیدێکی ئەمنی و دوژمنکارانەی بەرامبەر بە پرسی کورد هەبووە. هەر جۆرە داواکارییەکی کورد بۆ مافە کولتووری، سیاسی، و ئیدارییەکانی خۆی، بە هەڕەشە بۆ سەر "یەکپارچەیی خاکی ئێران" و "ئاسایشی نەتەوەیی" لێکدراوەتەوە. ئەم تێڕوانینە بووەتە بنەمای سیاسەتێکی سەرکوتکارانەی فرەڕەهەند کە هەموو لایەنەکانی ژیانی گەلی کوردی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان گرتووەتەوە و تەنانەت کاریگەری نەرێنی ڕاستەوخۆی لەسەر پارچەکانی دیکەی کوردستانیش هەبووە. تاوانەکانی ئەم ڕژێمە تەنها لە چوارچێوەی سەرکوتی سیاسی و سەربازیدا قەتیس نامێننەوە، بەڵکو سیاسەتی تواندنەوەی کولتووری، داتەپاندنی ئابووری، تێکدانی شیرازەی کۆمەڵایەتی، و دروستکردنی دووبەرەکی و ئاژاوە لەناو ماڵی کورددا، بەشێکی دانەبڕاون لە ستراتیژی گشتی کۆماری ئیسلامی بەرامبەر بە کورد.
فەتوای جیهاد
یەکێک لە یەکەمین و خوێناویترین تاوانەکانی کۆماری ئیسلامی، دەرکردنی فەتوای "جیهاد" بوو لەلایەن ڕوحوڵڵا خومەینی، ڕێبەری ئەوکاتی شۆڕش، لە ١٩ی ئابی ١٩٧٩، دژی گەلی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان. ئەم فەتوایە، کە لە وەڵامی داواکارییەکانی کورد بۆ ئۆتۆنۆمی و داننان بە مافە نەتەوەییەکانیاندا دەرچوو، چرا سەوزێک بوو بۆ هێرشێکی سەربازیی بەرفراوان و دڕندانەی سوپای پاسداران و ئەرتەشی ئێران بۆ سەر شار و گوندە ئارامەکانی کوردستان. شارەکانی وەک سنە، مەریوان، پاوە، سەقز، بانە، مەهاباد، و نەغەدە کەوتنە بەر شاڵاوی تۆپباران، بۆردومان، و هێرشی زەمینی. لە شاری پاوە، سادق خەڵخاڵی، ناسراو بە "قازی خوێن"، کە بە فەرمانی ڕاستەوخۆی خومەینی وەک "حاکمی شەرع" نێردرابوو، لە ماوەیەکی کورتدا و بەبێ هیچ جۆرە دادگاییکردنێکی یاسایی، فەرمانی گوللەبارانکردنی دەیان هاووڵاتی و پێشمەرگەی کوردی دەرکرد، تەنانەت بریندارەکانی ناو نەخۆشخانەکانیش لەم تاوانە ڕزگاریان نەبوو. وێنە دڵتەزێنەکانی قوربانیانی پاوە بوونە سیمبولی دڕندەیی ڕژێمی نوێ. هاوکات، لە ٢ی سێپتەمبەری ١٩٧٩، هێزە چەکدارەکانی ڕژێم هێرشیان کردە سەر گوندەکانی قارنێ و قەڵاتان لە نزیک شاری نەغەدە و کۆمەڵکوژییەکی ترسناکیان ئەنجامدا، کە تێیدا دەیان ژن و منداڵ و پیری بێتاوان بە شێوەیەکی وەحشیانە شەهید کران. ئەم کۆمەڵکوژییانە بە ئامانجی چاوترساندنی گەلی کورد و شکاندنی ورەی بەرەنگاری ئەنجامدران. خەڵکی شارەکانی سنە و مەریوان و چەندین ناوچەی تر، بەرگرییەکی قارەمانانەیان لە شوناس و کەرامەتی خۆیان کرد، بەڵام ڕووبەڕووی گەمارۆی ئابووری، بۆردومانی بەردەوام، و کوشتارێکی سیستماتیک بوونەوە. ئامانجی سەرەکی ئەم شاڵاوە سەربازییە، کپکردنەوەی دەنگی ئازادیخوازی کورد و سەپاندنی دەسەڵاتی ئایینی توندڕەوی تاران بوو بەسەر کوردستاندا.
کۆماری سێدارە
هاوتەریب لەگەڵ سەرکوتی سەربازی، کۆماری ئیسلامی سیاسەتێکی بێوچانی لەسێدارەدان، تیرۆر، و زیندانیکردنی سیستماتیکی چالاکوانانی کوردی گرتەبەر. لە ماوەی چوار دەیەی ڕابردوودا، هەزاران ڕۆڵەی تێکۆشەری کورد، لە چالاکوانی سیاسی و پێشمەرگەوە تا مامۆستا و نووسەر و هونەرمەند و تەنانەت هاووڵاتی ئاسایی، لەلایەن دادگا نادادپەروەرەکانی شۆڕشەوە سزای لەسێدارەدانیان بەسەردا سەپێنراوە. تۆمەتە باوەکان بریتی بوون لە "محاربە" (شەڕ دژی خودا)، "فساد فی الارض" (بڵاوکردنەوەی گەندەڵی لەسەر زەوی)، "هاوکاری لەگەڵ گرووپە دژبەرەکانی نیزام"، و "هەوڵدان بۆ تێکدانی ئاسایشی نەتەوەیی". ناوەکانی وەک فەرزاد کەمانیگەر، شیرین عەلەم هولی، عەلی حەیدەریان، فەرهاد وەکیلی، ئیحسان فەتاحیان، ڕامین حسێن پەناهی، مستەفا سەلیمی، و حەیدەر قوربانی تەنها مشتێکن لە خەرواری ئەو شەهیدە سەربەرزانەی کە گیانی خۆیان لەپێناو ئازادی و دادپەروەریدا بەخشی. زیندانەکانی وەک ئەوین لە تاران، ڕەجایی شەهر لە کەرەج، و زیندانە ناوەندییەکانی ورمێ، سنە، کرماشان، و هەمەدان بوونەتە گۆڕستانی بێناونیشانی هەزاران زیندانی سیاسی کورد و گەواهیدەری ئەشکەنجە و ئازاری بێسنووریان.
تیرۆری سیاسی ڕێبەرانی کورد
تیرۆری سیاسی ڕێبەرانی کورد لە دەرەوەی وڵات، یەکێکی تر بوو لە ڕەهەندە قێزەونەکانی سیاسەتی کۆماری ئیسلامی. لە ١٣ی تەمموزی ١٩٨٩، دکتۆر عەبدولڕەحمان قاسملوو، سکرتێری گشتی حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران، لەگەڵ هاوڕێیانی، عەبدوڵڵا قادری ئازەر (نوێنەری حدکا لە ئەوروپا) و فازڵ ڕەسووڵ (مامۆستای زانکۆ)، لە شاری ڤیەننای پایتەختی نەمسا، لەسەر مێزی گفتوگۆ لەگەڵ نوێنەرانی کۆماری ئیسلامی بۆ چارەسەری ئاشتیانەی پرسی کورد، بە شێوەیەکی نامرۆڤانە تیرۆر کران. ئەم تاوانە نیشانیدا کە ڕژێمی ئێران هیچ باوەڕێکی بە دیالۆگ و چارەسەری سیاسی نییە و تەنها زمانی سەرکوت و تیرۆر دەناسێت. سێ ساڵ دواتر، لە ١٧ی سێپتەمبەری ١٩٩٢، دکتۆر سادق شەرەفکەندی، سکرتێری گشتی دواتری حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران، لەگەڵ سێ هاوڕێی دیکەی، فەتاح عەبدولی، هومایون ئەردەڵان، و نووری دێهکوردی، لە ڕێستۆرانتی میکۆنۆس لە شاری بەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا، کرانە ئامانجی کردەیەکی تیرۆریستی تر. دواتر دادگایەکی ئەڵمانی لە "بڕیاری میکۆنۆس"دا، بەرپرسانی باڵای کۆماری ئیسلامی ئێرانی (لەنێویاندا عەلی خامنەیی، ڕێبەری ئێستا، و عەلی ئەکبەر هاشمی ڕەفسەنجانی، سەرۆک کۆماری ئەوکات) بە دەستهەبوون و فەرماندان بەم تیرۆرە تاوانبار کرد. ئەم کردەوانە ئامانجیان بێسەرکردن و لاوازکردنی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد بوو.
زیندانیکردن
لەسەر ئاستی زیندانیکردن، هەزاران هاووڵاتی کورد، بە ژن و پیاو و گەنج و پیرەوە، بەهۆی بیروباوەڕی سیاسی، چالاکی مەدەنی، یان تەنانەت چالاکی کولتووری و ژینگەپارێزییەوە، دەستگیرکراون و ڕووبەڕووی ئەشکەنجەی دڕندانەی جەستەیی و دەروونی بوونەتەوە. دانپێدانانی زۆرەملێ لە ژێر ئەشکەنجەدا، هەڕەشەکردن لە ئەندامانی خێزان، زیندانی تاکەکەسی بۆ ماوەی درێژ، و بێبەشکردن لە مافی هەبوونی پارێزەر و دادگاییکردنی دادپەروەرانە، بەشێکی دانەبڕاون لە مامەڵەی دەزگا ئەمنی و دادوەرییەکانی ئێران لەگەڵ زیندانیانی کورد.
سیاسەتی تواندنەوەی کولتوور
سیاسەتی تواندنەوەی کولتووری و سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی کورد، یەکێکە لە پایە سەرەکییەکانی ستراتیژی کۆماری ئیسلامی لە کوردستان. سەرەڕای ئەوەی ماددەی ١٥ی دەستووری بنەڕەتی ئێران بە ڕواڵەت ڕێگە بە خوێندن و بەکارهێنانی زمانە ناوچەیی و قومییەکان لە قوتابخانەکان و میدیادا دەدات، بەڵام ئەم ماددەیە هەرگیز بۆ زمانی کوردی جێبەجێ نەکراوە و وەک مەرەکەبی سەر کاغەز ماوەتەوە. خوێندن لە باخچەی ساوایانەوە تا زانکۆ، تەنها بە زمانی فارسییە. منداڵی کورد ناچار دەکرێت لە یەکەم ڕۆژی چوونە قوتابخانەیەوە، بە زمانێک بخوێنێت کە زمانی دایکی نییە و زۆرجار لێی تێناگات. ئەمەش نەک هەر دەبێتە هۆی دابڕانی منداڵ لە کولتوور و زمانی دایکی، بەڵکو کاریگەری نەرێنی لەسەر پرۆسەی فێربوون و گەشەی هزری و دەروونی دادەنێت و دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی وازهێنان لە خوێندن. ئامانجی ئەم سیاسەتە، سڕینەوەی زمانی کوردی وەک کۆڵەکەی سەرەکی شوناسی نەتەوەیی و تواندنەوەی نەوەی نوێی کوردە لەناو کولتووری سەردەستی فارسدا.
گۆڕینی ناوی جوگرافی
لەم چوارچێوەیەدا، گۆڕینی ناوی جوگرافی شوێنەکان لە کوردستان سیاسەتێکی تری سیستماتیکە. ناوی هەزاران شار، شارۆچکە، گوند، چیا، ڕووبار، و تەنانەت گەڕەکەکانیش کە ناوە ڕەسەنە کوردییەکانیان هەڵگری مێژوو و کولتوور و یادەوەری گەلەکەمانن، گۆڕدراون بۆ ناوی فارسی. بۆ نموونە: کرماشان کراوە بە (کرمانشاه)، سنە بە (سنندج)، ورمێ بە (ارومیە)، سابڵاخ بە (مهاباد) (هەرچەندە مهاباد خۆی ناوێکی کوردییە، بەڵام سابڵاخ ناوە کۆن و مێژووییەکەی بووە)، چیاکانی شاهۆ و داڵاهۆ و زاگرۆس بە ناوە فارسییەکان ناوزەد دەکرێن و هەوڵدەدرێت ناوە ڕەسەنە کوردییەکانیان لەبیربچنەوە. ئەمە هەوڵێکە بۆ سڕینەوەی یادەوەری مێژوویی و جوگرافیایی کورد. هەروەها، لە فەرمانگەکانی تۆماری باری شارستانی (ثبت احوال)، زۆرجار ڕێگری لە دایک و باوکان دەکرێت کە ناوە ڕەسەن و جوانە کوردییەکان بۆ منداڵەکانیان هەڵبژێرن و ناچار دەکرێن ناوی فارسی یان عەرەبی پەسەندکراو لەلایەن ڕژێمەوە هەڵبژێرن. میدیای فەرمی ئێران، کە بە تەواوی لەژێر کۆنترۆڵی دەوڵەتدایە، زمانی کوردی بە شێوەیەکی بەرچاو پشتگوێ خستووە. ئەگەریش چەند کاتژمێرێکی سنووردار بەرنامە بە زمانی کوردی پەخش بکرێت، ناوەڕۆکەکەی بە توندی سانسۆر دەکرێت و لە خزمەت ئایدیۆلۆژیای ڕژێم و پڕوپاگەندەی سیاسی ئەودایە، نەک پاراستن و گەشەپێدانی کولتوور و زمانی کوردی. بڵاوکردنەوەی کتێب و گۆڤار بە زمانی کوردی ڕووبەڕووی سەد و یەک کوێرەوەری دەبێتەوە و زۆرجار مۆڵەتی چاپ و بڵاوکردنەوەیان پێنادرێت یان بە شێوەیەکی زۆر سنووردار دەبێت.
لێکترازاندن
یەکێکی تر لە تاکتیکە مەترسیدارەکانی کۆماری ئیسلامی، هەوڵدانە بۆ لێکترازاندن و پارچەپارچەکردنی گەلی کورد لە ڕێگەی دابڕینی هەندێک لە دیالێکت و گرووپە زمانییەکانی کورد لە جەستەی سەرەکی نەتەوەکە. ئەم سیاسەتە بەتایبەتی بەرامبەر بە لوڕەکان، لەکەکان، و هەورامییەکان پەیڕەو دەکرێت. کۆماری ئیسلامی، درێژەپێدەری سیاسەتی ڕژێمی پەهلەوی، هەوڵێکی بەردەوام و سیستماتیک دەدات بۆ ئەوەی لوڕەکان و لەکەکان وەک نەتەوە یان گروپی ئیتنیکی جیاواز لە کورد بناسێنێت، سەرەڕای ئەوەی زمانی لوڕی و لەکی دوو دیالێکتی گرنگ و ڕەسەنی زمانی کوردین و ئەم گروپانە مێژوو، کولتوور، ڕەچەڵەک، و جوگرافیایەکی هاوبەشیان لەگەڵ باقی گەلی کورد هەیە. ئەم سیاسەتە لە ڕێگەی دابەشکردنی ئیداری (دروستکردنی پارێزگای جیاواز وەک لوڕستان و جیاکردنەوەی لە پارێزگا کوردنشینەکانی تر)، پڕوپاگەندەی میدیایی و ئەکادیمی ساختە، و پشتگیریکردنی ئەو "توێژەر" و "نووسەر"انەی کە ئەم ئاراستە شۆڤێنیستییە دەسەلمێنن، ئەنجام دەدرێت. هەمان سیاسەت بەرامبەر بە هەورامییەکانیش پەیڕەو دەکرێت. هەوڵدەدرێت زمانی هەورامی، کە یەکێکە لە کۆنترین و ڕەسەنترین دیالێکتەکانی زمانی کوردی و خاوەنی ئەدەبیاتێکی دەوڵەمەندە، وەک زمانێکی سەربەخۆ و جیاواز لە کوردی نیشان بدرێت و هەورامییەکانیش وەک گروپێکی ئیتنیکی جیاواز لە کورد پێناسە بکرێن. ئامانجی سەرەکی لەم سیاسەتە "پارچە بکە و زاڵ بە"، بچووککردنەوەی جوگرافیای مێژوویی کوردستان، کەمکردنەوەی ژمارەی دانیشتووانی کورد، و لاوازکردنی یەکڕیزی و هەستی نەتەوەیی گەلی کوردە.
میلیتاریزەکردنی کوردستان
میلیتاریزەکردنی کوردستان، توندوتیژی سیستماتیک، و هەژارکردنی ئابووری، ڕەهەندێکی تری تاوانەکانی کۆماری ئیسلامییە. ناوچە کوردییەکان لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە شێوەیەکی چڕ و بەرچاو میلیتاریزە کراون. بنکە و بارەگاکانی سوپای پاسداران، هێزی ئینتیزامی، بەسیج، و وەزارەتی ئیتلاعات (دەزگای هەواڵگری) لە هەموو شار و شارۆچکە و تەنانەت زۆرێک لە گوندەکانیشدا بڵاوکراونەتەوە. ئەم میلیتاریزەکردنە بەرفراوانە نەک هەر بۆ سەرکوتکردنی هەر جۆرە جووڵانەوە و ناڕەزایەتییەکی خەڵکە، بەڵکو بووەتە هۆی دروستبوونی کەشێکی بەردەوامی ترس و تۆقاندن و تێکدانی ژیانی ئاسایی هاووڵاتیان. یەکێک لە دەرەنجامە کارەساتبارەکانی ئەم میلیتاریزەکردنە و سیاسەتی هەژارکردنی کوردستان، دیاردەی کۆڵبەری و کوشتنی سیستماتیکی کۆڵبەرانە. بەهۆی بێکارییەکی بەرفراوان و نەبوونی هەلی کار و پشتگوێخستنی ئابووری کوردستان لەلایەن دەوڵەتی ناوەندییەوە، هەزاران هاووڵاتی کورد، بەتایبەتی گەنجان، ناچاربوون بۆ دابینکردنی بژێوی ژیانی خۆیان و خێزانەکانیان، پەنا بۆ کاری سەخت و مەترسیداری کۆڵبەری لەسەر سنوورە مینڕێژکراوەکان ببەن. هێزە سنوورییەکانی کۆماری ئیسلامی بە شێوەیەکی سیستماتیک و بەبێ هیچ جیاوازی و هۆشدارییەک، تەقەی ڕاستەوخۆ لەم کۆڵبەرە زەحمەتکێشانە دەکەن و ساڵانە سەدان کۆڵبەر دەکوژن و بریندار دەکەن یان دەستگیریان دەکەن و ئەشکەنجەیان دەدەن. ئەمە تاوانێکی بەردەوام و دژە مرۆییە کە لەبەرچاوی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە ئەنجام دەدرێت و بووەتە برینێکی قوڵ لە جەستەی کۆمەڵگەی کوردیدا.
ئابووری
لەسەر ئاستی ئابووری، ناوچە کوردنشینەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، سەرەڕای ئەوەی خاوەنی سامانێکی زۆری سروشتی وەک نەوت، گاز، کانزا جۆراوجۆرەکان، سەرچاوەی ئاوی فراوان، و پتانسییەڵێکی گەورەی کشتوکاڵی و گەشتیارین، بەڵام لە ڕووی ژێرخانی ئابووری و پڕۆژەی گەشەپێدانەوە بە ئەنقەست و بە شێوەیەکی سیستماتیک پشتگوێ خراون. کەمترین بودجە و وەبەرهێنانیان بۆ تەرخان دەکرێت و زۆربەی داهاتی ئەم ناوچانە بۆ ناوەند و ناوچە فارسییەکان دەڕوات. ڕێژەی بێکاری و هەژاری لە کوردستان بە شێوەیەکی بەرچاو بەرزترە لە تێکڕای ئێران. ئەم سیاسەتە بووەتە هۆی ناچارکردنی گەنجانی کورد بە کۆچکردن بۆ شارە گەورەکانی تری ئێران یان دەرەوەی وڵات بۆ دۆزینەوەی کار، یان پەنابردنە بەر کاری نایاسایی و مەترسیدار.
باشووری کوردستان
تاوان و دەستێوەردانەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران تەنها لە چوارچێوەی ڕۆژهەڵاتی کوردستاندا قەتیس نەماون، بەڵکو بە شێوەیەکی بەرچاو و زیانبەخش پەرەی سەندووە بۆ باشووری کوردستانیش (هەرێمی کوردستانی عێراق). کۆماری ئیسلامی ڕۆڵێکی زۆر نەرێنی و تێکدەرانەی هەبووە لە هەڵگیرساندن، قوڵکردنەوە، و درێژەپێدانی شەڕی ناوخۆی نێوان لایەنە سەرەکییەکانی باشووری کوردستان (شەڕی براکوژی) لە ساڵانی ١٩٩٤-١٩٩٨. ئەمەش لە ڕێگەی پێدانی چەک و پارە، پشتیوانی لۆجستی و سیاسی، و هەواڵگری لە لایەنێک دژی لایەنێکی تر، بە ئامانجی سەرەکی لاوازکردنی هەموو لایەنە کوردییەکان، تێکدانی یەکڕیزی ماڵی کورد، و هێشتنەوە و فراوانکردنی هەژموون و کاریگەری خۆی بوو لە باشووری کوردستان. دەرەنجامەکانی ئەم شەڕە ماڵوێرانکەرە تا ئێستاش شوێنەواری نەرێنی لەسەر دۆزی کورد لە باشووردا ماوە.
بۆردومانکردنی بەردەوامی خاکی هەرێمی کوردستان
بۆردومانکردنی بەردەوامی خاکی هەرێمی کوردستان یەکێکی ترە لە تاوانە ئاشکراکانی کۆماری ئیسلامی. بە بیانووی بوونی بنکە و بارەگای پارتە کوردییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان (وەک حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران، کۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتکێشانی کوردستانی ئێران، و پارتی ژیانی ئازادی کوردستان - پژاک)، سوپای پاسداران بە بەردەوامی و بە شێوەیەکی سیستماتیک ناوچە سنوورییەکانی هەرێمی کوردستان و تەنانەت قوڵایی خاکی هەرێمیش (وەک بۆردومانکردنی بارەگاکانی حدکا و کۆمەڵە لە شاری کۆیە لە ساڵانی ٢٠١٨ و ٢٠٢٢ بە مووشەکی بالیستی و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی بۆمبڕێژکراو) بۆردومان و تۆپباران و مووشەکباران کردووە. ئەم هێرشە سەربازییە ناڕەوایانە، کە پێشێلکارییەکی ئاشکرای سەروەری خاکی عێراق و یاسا نێودەوڵەتییەکانە، بوونەتە هۆی شەهید و برینداربوونی دەیان هاووڵاتی سڤیلی بێتاوان، ئاوارەبوونی هەزاران خێزانی گوندنشین، و وێرانبوونی ژێرخانی ئەو ناوچانە و زیانێکی زۆری کشتوکاڵی و ژینگەیی.
نفوزی ئێران لە عێڕاق
کۆماری ئیسلامی ئێران نفوزی فراوان و کاریگەری خۆی لەناو عێراقدا، بەتایبەتی لەناو لایەنە سیاسییە شیعییەکان و میلیشیا چەکدارەکانی وەک حەشدی شەعبی، بەکارهێناوە و بەکاردەهێنێت بۆ فشارخستنە سەر هەرێمی کوردستان و دژایەتیکردنی مافە دەستوورییەکانی گەلی کورد لە عێراق. ئەم فشارانە لە بوارەکانی وەک پرسی بودجە و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم، جێبەجێنەکردنی ماددەی ١٤٠ی دەستووری عێراق تایبەت بە ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، پرسی پێشمەرگە و پڕچەککردنی، و یاسای نەوت و گازی هەرێم خۆیان دەبیننەوە. ئێران هەوڵدەدات لە ڕێگەی ئەم فشارانەوە قەوارەی هەرێمی کوردستان لاواز بکات و دەسەڵاتەکانی کەم بکاتەوە و بیگەڕێنێتەوە بۆ ژێر کۆنترۆڵی حکومەتی ناوەندی لە بەغدا کە زۆرجار لەژێر کاریگەری ئێراندا بڕیار دەدات. تەنانەت دادگای باڵای فیدراڵی عێراقیش لە چەندین بڕیاریدا دژ بە بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان کاری کردووە، کە گومان دەکرێت فشاری ئێرانی لەپشتەوە بووبێت.
١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧
ڕووداوە کارەساتبارەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ و لەدەستدانی شاری کەرکووک و زۆربەی ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، یەکێکە لە نموونە هەرە بەرچاوەکانی دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ و نەرێنی کۆماری ئیسلامی ئێران لە باشووری کوردستان. دوای ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان لە ٢٥ی سێپتەمبەری ٢٠١٧، کۆماری ئیسلامی ئێران، بە هاوکاری لەگەڵ حکومەتی عێراق و تورکیا، ڕۆڵێکی سەرەکی و ڕاستەوخۆی گێڕا لە پیلانگێڕی و هاندانی هێزە چەکدارەکانی عێراق و میلیشیاکانی حەشدی شەعبی (کە زۆربەیان سەر بە ئێرانن) بۆ هێرشکردنە سەر کەرکووک و ئەو ناوچانە. قاسم سولەیمانی، فەرماندەی پێشووی فەیلەقی قودسی سوپای پاسداران، بە شێوەیەکی شەخسی و ڕاستەوخۆ سەرپەرشتی ئەم پیلانە و جێبەجێکردنی هێرشەکەی دەکرد و چەندین جار سەردانی سلێمانی و کەرکووکی کرد و لەگەڵ هەندێک بەرپرس و لایەنی ناوخۆیی کورد کۆبووەوە بۆ ڕێکخستنی پاشەکشە و ئاسانکاری بۆ هاتنە ناوەوەی هێزە عێراقییەکان. ئەم ڕووداوە، کە بە "خیانەتی ١٦ی ئۆکتۆبەر"یش ناسراوە، بووە هۆی لەدەستدانی نزیکەی ٥٠%ی ئەو خاکەی کە لەژێر کۆنترۆڵی هێزی پێشمەرگەی کوردستاندا بوو، ئاوارەبوونی سەدان هەزار هاووڵاتی کورد، و لاوازبوونێکی گەورەی پێگەی سیاسی و ئابووری و سەربازی کورد لە عێراقدا.
جگە لەمانە، سیاسەتە گشتییە دژە کوردییەکانی کۆماری ئیسلامی بریتین لە دژایەتیکردنی هەر جۆرە یەکڕیزی و یەکگرتووییەکی گەلی کورد لە سەرجەم پارچەکانی کوردستان و لە سەکۆ نێودەوڵەتییەکانیشدا بە هەموو توانایەوە دژایەتی هەر هەوڵێک دەکات کە ببێتە مایەی دانپێدانان بە مافی چارەی خۆنووسینی گەلی کورد. هەروەها، زۆرجار پرسی کورد و چالاکی پارتە کوردییەکانی وەک کارتی فشار لە پەیوەندییە سیاسی و ئابوورییەکانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە، بەتایبەتی تورکیا و عێراق و سوریا، بەکارهێناوە. لە هەندێک ناوچەی ستراتیژی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، وەک ورمێ و کرماشان، هەوڵی سیستماتیک هەیە بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیای ئەو ناوچانە لە ڕێگەی نیشتەجێکردنی غەیرەکورد و پێدانی ئیمتیازات پێیان، بە ئامانجی کەمکردنەوەی ڕێژەی کورد. لەلایەکی ترەوە، زۆر ڕاپۆرت و بەڵگە ئاماژە بەوە دەکەن کە دەزگا ئەمنی و هەواڵگرییەکانی ئێران دەستێکی باڵایان هەیە لە بڵاوکردنەوەی بەرفراوانی ماددە هۆشبەرەکان لەناو کۆمەڵگەی کوردیدا، بەتایبەتی لەنێو چین و توێژی گەنجاندا، بە ئامانجی تێکدانی شیرازەی کۆمەڵایەتی، لاوازکردنی ورەی بەرەنگاری، و سەرقاڵکردنیان بە کێشەی لاوەکییەوە. ژنان و چالاکوانانی مەدەنی کورد کە داوای مافە سەرەتاییەکانی خۆیان دەکەن یان چالاکی لە بواری مافەکانی ژنان، ژینگەپارێزی، و مافە کولتوورییەکاندا ئەنجام دەدەن، ڕووبەڕووی گرتن، لێپرسینەوەی توند، هەڕەشە، و سزای قورسی زیندان دەبنەوە.
کۆتایی
لە کۆتاییدا، دەتوانین بڵێین کە مێژووی پەیوەندییەکانی کۆماری ئیسلامی ئێران و گەلی کورد، مێژوویەکی پڕە لە خوێن و فرمێسک و ستەمکاری. ئەو تاوانانەی کە ئەم ڕژێمە بەرامبەر بە گەلی کورد و خاکی کوردستان ئەنجامی داون، نەک هەر پێشێلکارییەکی ئاشکرای مافەکانی مرۆڤ و یاسا نێودەوڵەتییەکانن، بەڵکو دەچنە چوارچێوەی تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی و پاکتاوی ڕەگەزی و کولتووری. سەرەڕای ئەم هەموو فشار و ستەم و سەرکوتکارییە بێوچانە، گەلی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان و لە هەموو پارچەکانی تر، بەردەوام بووە لە تێکۆشان و خۆڕاگری و قوربانیدان لەپێناو بەدەستهێنانی مافە ڕەواکانی، پاراستنی شوناسی نەتەوەیی، و گەیشتن بە ئازادی و دادپەروەری. زۆر گرنگە کە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، و ویژدانی زیندووی مرۆڤایەتی لە سەرانسەری جیهاندا، ئاگاداری ئەم تاوانانە بن و فشاری پێویست و کاریگەر بخەنە سەر کۆماری ئیسلامی ئێران بۆ ڕێزگرتن لە مافەکانی گەلی کورد و کۆتاییهێنان بەم سیاسەتە دژە مرۆیی و سەرکوتکارانە. یادەوەری ئەو هەموو قوربانییە بێتاوانە و ئەم مێژووە تاڵ و خوێناوییە دەبێت هەمیشە بە زیندوویی لە ویژدانی نەتەوەکەمان و مرۆڤایەتیدا بمێنێتەوە، نەک تەنها بۆ ئەوەی لەبیر نەکرێن، بەڵکو بۆ ئەوەی چیتر تاوانی لەو شێوەیە دووبارە نەبنەوە و ئاسۆی ئازادی و دادپەروەری بۆ گەلی کورد و هەموو گەلانی چەوساوەی جیهان ڕووناکتر بێتەوە.
178 بینین
