ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
پەیوەندییەکانی نێوان دوورگەکانی ئێرلەندا و بەریتانیا چیرۆکێکی ئاڵۆز و چەندین لایەنەیە، کە زیاتر لە هەشت سەدە دەخایەنێت و پڕە لە داگیرکاری، شۆڕش، ستەمکاری، و لە کۆتاییدا هەوڵدان بۆ ئاشتییەکی سەخت. بۆ تێگەیشتن لە دۆخی ئەمڕۆی ئەم پەیوەندییە، بەتایبەتی کێشەی ئێرلەندای باکوور، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ ئەو ڕەگ و ڕیشە مێژوووییانەی کە تێیدا تۆوی دووبەرەکی و دوژمنایەتی چێنرا و بە درێژایی سەدەکان گەشەی کرد.
یەکەم داگیرکاری
مێژووی دەستێوەردانی بەریتانیا لە ئێرلەندا دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی دوانزە، کاتێک خودی ئێرلەندییەکان بەبێ ئاگاداری لە دەرئەنجامە کارەساتبارەکانی، دەرگایان بۆ ئەم دەستێوەردانە کردەوە. لەو سەردەمەدا ئێرلەندا یەک وڵاتی یەکگرتوو نەبوو، بەڵکو کۆمەڵێک شانشینی بچووک بوو کە بەردەوام لە ململانێ و شەڕدا بوون. یەکێک لە پاشاکانی ئەو سەردەمە، دێرمۆت مەک مۆرۆ، پاشای شانشینی لێینستەر، بەهۆی ململانێیەکی توندی ناوخۆیی و دوژمنایەتی لەگەڵ پاشاکانی دیکەدا، لە وڵات دەرکرا و تەخت و تاجەکەی لەدەستدا. لەوپەڕی بێهیواییدا، دێرمۆت پەنای بردە بەر شانییە ئینگلیز-نەورۆزییەکانی وێڵز کە ملکەچی پاشای ئینگلتەرا بوون، و داوای یارمەتیی سەربازیی لێکردن بۆ وەرگرتنەوەی دەسەڵاتی خۆی. بەڵێنی سامان و میراتگریی شانشینەکەی بە یەکێک لە بەهێزترین شانییەکان دا بە ناوی سترۆنگبۆ. ئەو هێزە بەکرێگیراوە بە چەکی پێشکەوتووەوە گەیشتن و بە ئاسانی سەرکەوتنیان بەسەر دوژمنەکانی دێرمۆتدا بەدەستهێنا و دەسەڵاتیان بۆ گێڕایەوە. بەڵام زۆری نەخایاند، مێزەکە قڵپ بوویەوە. دوای مردنی کتوپڕی دێرمۆت، سترۆنگبۆ وەک میراتگری یاسایی، خۆی کرد بە پاشای شانشینەکە. ئەم هەواڵە زەنگێکی مەترسیدار بوو بۆ پاشای ئینگلتەرا، هێنری دووەم، چونکە قبووڵی نەدەکرد یەکێک لە ژێردەستە و شوانییەکانی خۆی ببێتە پاشایەکی سەربەخۆ و بەهێز لە وڵاتێکی دراوسێدا. بۆیە پاشا هێنری بە سوپایەکی زەبەلاحەوە خۆی گەیشتە ئێرلەندا و شانییە یاخیبووەکەی ناچار بە ملکەچبوون کرد، و بەم شێوەیە دەسەڵاتی تاجی ئینگلیزی بە شێوەیەکی فەرمی و هەمیشەیی بەسەر بەشێکی گرنگی ئێرلەندادا سەپاند. ئەوەی وەک یارمەتییەکی کاتی دەستی پێکرد، بوو بە سەرەتایەکی تاڵ بۆ داگیرکارییەکی درێژخایەن.
واتە دێرمۆتی ئێرلەندی داوای یارمەتی لە پادشای وێڵز کرد. کە پادشای وێڵز خۆی ژێردەستەی پادشای ئینگلتەرا بوو. پاش ئەوەئ پادشای وێڵز بوو بە پادشای ئێرلەندای سەربەخۆ پادشای ئینگلتەرا هێرشی کردەسەری،
واتە دێرمۆتی ئێرلەندی داوای یارمەتی لە پادشای وێڵز کرد. کە پادشای وێڵز خۆی ژێردەستەی پادشای ئینگلتەرا بوو. پاش ئەوەئ پادشای وێڵز بوو بە پادشای ئێرلەندای سەربەخۆ پادشای ئینگلتەرا هێرشی کردەسەری،
بەردەوامی داگیرکاری
لە سەدەکانی دواتردا، دەسەڵاتی ئینگلیز لە ئێرلەندا قووڵتر و فراوانتر بوو، ئەمەش لە ڕێگەی ستەم و چەوساندنەوەیەکی سیستماتیکەوە ئەنجام دەدرا. دیارترین ستەمکاری، سیاسەتی "چاندن" بوو، کە بریتی بوو لە زەوتکردنی زەوی و زاری خاوەنە ئێرلەندییە کاسۆلیکەکان و بەخشینی بە دانیشتووانی دڵسۆزی خۆیان کە پرۆتستانتی ئینگلیزی و سکۆتلەندی بوون، بەتایبەتی لە باکووری وڵات. ئەمە نەک هەر بنکەی ئابووریی خەڵکی ڕەسەنی وڵاتەکەی وێران کرد، بەڵکو دیمۆگرافیای ئەو ناوچانەی گۆڕی و تۆوی دووبەرەکیی ئایینی چاند. هاوکات، "یاسا سزاییەکان" دەرکران کە زۆرینەی کاسۆلیکی لە هەموو مافێکی سیاسی، ئابووری، و کولتووری بێبەش کرد، لە خوێندن و خاوەندارێتییەوە تا پۆستی حکومی. لە وەڵامی ئەم ستەمکارییەدا، ئێرلەندییەکان هەرگیز بێدەنگ نەبوون و مێژووی ئەم سەدان ساڵە پڕە لە شۆڕش و ڕاپەڕین. هەر لە ڕاپەڕینە گەورەکانی سەدەی شازدە و حەڤدە، تا شۆڕشی گەورەی ساڵی ١٧٩٨ بە ئیلهام لە شۆڕشەکانی ئەمریکا و فەرەنسا. بەڵام هەموو ئەم هەوڵانە بە شێوەیەکی دڕندانە سەرکوت دەکران. کارەساتی گەورەی قات و برسێتیی ناوەڕاستی سەدەی نۆزدە، کە بووە هۆی مردن و کۆچی ملیۆنان ئێرلەندی لە کاتێکدا کەشتییەکانی بەریتانیا خۆراکیان لە وڵاتەکە دەبردە دەرەوە، بووە دوا قوربانیی گەورە و ڕق و کینەی بەرامبەر بە دەسەڵاتی لەندەنی گەیاندە لووتکە.
سەرەتای شۆڕش
لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، ورەی ناسیۆنالیزمی ئێرلەندی گەیشتە ئەو ئاستەی کە چیتر بە سەرکوتکردن خامۆش نەدەکرا. شۆڕشی جەژنی پاک لە ساڵی ١٩١٦، هەرچەندە لە ڕووی سەربازییەوە شکستخواردوو بوو و سەرکردەکانی لەسێدارەدران، بەڵام بووە هۆی وروژاندنی هەستی نەتەوەیی و پاڵپشتییەکی جەماوەریی بەرفراوانی بۆ سەربەخۆیی دروست کرد. ئەمەش ڕێگەی خۆشکرد بۆ شەڕی سەربەخۆیی لەنێوان ساڵانی ١٩١٩ و ١٩٢١، کە تێیدا سوپای کۆماریی ئێرلەندی توانیی حکومەتی بەریتانیا ناچار بە دانوستان بکات. لە ئەنجامی "پەیماننامەی ئینگلیز-ئێرلەندی"دا، دەوڵەتی ئازادی ئێرلەندا دامەزرا و زۆربەی وڵات سەربەخۆیی بەدەستهێنا. بەڵام ئەمە سەرکەوتنێکی تەواو نەبوو، چونکە وڵات دابەشکرا. شەش ویلایەتی باکووری ڕۆژهەڵات، کە بەهۆی سیاسەتی بەئینگلیزکردنەسە زۆرینەی دانیشتووانەکەی یەکێتیخواز و پرۆتستانت بوون و دەیانویست لەژێر دەسەڵاتی بەریتانیادا بمێننەوە، وەک "ئێرلەندای باکوور" جیاکرایەوە و بەشێک بوو لە شانشینی یەکگرتوو. ئەم دابەشکارییە چارەسەری کێشەکە نەبوو، بەڵکو کێشەکەی بچووک کردەوە و لە گۆشەیەکی وڵاتەکەدا چڕی کردەوە، و بووە بنچینەی قۆناغێکی نوێ و خوێناوییتر.
چیرۆکی ئێرلەندای باکوور
لە ئێرلەندای باکوور، کەمینەی ناسیۆنالیستی کاسۆلیک کەوتنە ژێر سیستمێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی پڕ لە جیاکاری، چ لە بواری کار، نیشتەجێبوون، یان مافی دەنگدان. ئەم ستەمە لە کۆتاییەکانی ١٩٦٠ەکاندا بووە هۆی سەرهەڵدانی بزووتنەوەیەکی مافە مەدەنییەکان، کە بە توندوتیژی لەلایەن هێزەکانی حکومەت و یەکێتیخوازە توندڕەوەکانەوە وەڵامدرایەوە. ئەمەش بووە هۆی هەڵگیرسانی قۆناغێکی تاریک کە بە "کێشەکان" ناسراوە و نزیکەی سی ساڵی خایاند. لەم ماوەیەدا، ململانێی خوێناوی لەنێوان گروپە چەکدارە کۆمارییەکان (کە خوازیاری یەکگرتنەوە بوون لەگەڵ کۆماری ئێرلەندا) و گروپە چەکدارە یەکێتیخوازەکان (کە دەیانویست بە بەریتانیاوە بمێننەوە)، لەگەڵ تێوەگلانی سوپای بەریتانیادا، بووە هۆی کوژرانی هەزاران کەس و قوڵکردنەوەی برینە کۆمەڵایەتییەکان. دواجار لە ساڵی ١٩٩٨دا، بە نێوەندگیریی نێودەوڵەتی، "ڕێککەوتنی هەینی پیرۆز" واژۆ کرا کە بنەمایەکی بۆ ئاشتی و حکومەتی هاوبەش لەنێوان هەردوو لایەندا دانا. هەرچەندە ئەم ڕێککەوتنە کۆتایی بە توندوتیژییەکان هێناوە، بەڵام ئاشتی هێشتا ناسکە و برینەکان قووڵن. دەرچوونی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپا (برێگزیت) و پرسی ئاڵۆزی سنوورەکان، جارێکی تر نیگەرانی و گرژییەکانی سەرلەنوێ وروژاندووە، و نیشانەی ئەوەیە کە مێژووی دوور و درێژی ناکۆکییەکانی نێوان ئێرلەندا و بەریتانیا هێشتا کۆتایی نەهاتووە و داهاتوو هێشتا دیار نییە.
سەرچاوەکان
82 بینین
