ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە ئەدەبیاتی سیاسی و مێژوویی جیهاندا، کردەی گۆڕینی دیمۆگرافیا و ناسنامەی گەلان، کە زۆرجار وەک بەشێک لە ستراتیژی "جینۆسایدی کولتووری" یان "سپی" پۆلێن دەکرێت، یەکێکە لە ترسناکترین ئامرازەکانی دەسەڵاتی تۆتالیتار بۆ چەسپاندنی هەژموونی خۆی. لەم چوارچێوەیەدا، پرۆسەی "تەعریب" لە عێراقی هاوچەرخدا، نموونەیەکی بەرجەستە و تراژیدیی ئەم دیاردەیەیە. تەعریب، لە مانایەکی فرە ڕەهەنددا، تەنها بە واتای بەعەرەبکردنێکی زمانەوانیی ئاسایی نایەت، بەڵکو گوزارشتە لە پرۆژەیەکی دەوڵەتیی سیستماتیک و بیرلێکراوە کە ئامانجە ستراتیژییەکانی لە سڕینەوەی ناسنامەی نەتەوەیی، گۆڕینی نەخشەی جوگرافی-دیمۆگرافی و کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە ئابوورییەکاندا چڕ کردبووەوە. ئەم پرۆسەیە، کە لەلایەن حیزبی بەعسی عەرەبی (١٩٦٨-٢٠٠٣) بە شێوەیەکی دڕندانە جێبەجێ کرا، گەلی کوردی وەک ئامانجی سەرەکی و پێکهاتەکانی تری وەک تورکمان و ئاشووریی وەک قوربانیی لاوەکی کردبووە ئامانج.
پاڵنەر و هۆکارەکانی تەعریب
فەلسەفەی تەعریب لەسەر بناغەیەکی ئایدیۆلۆژیی پتەو بنیات نرابوو کە بریتی بوو لە پان-عەرەبیزم. ئەم ئایدیۆلۆژیایە، کە لەلایەن بەناو بیرمەندانی وەک میشیل عەفلەق و ساتیع حوسەرییەوە تیۆریزە کرابوو، جیهانی عەرەبی وەک "نیشتمانێکی گەورە و یەکگرتوو" (الأمة العربية الواحدة) وێنا دەکرد و هەر بوونێکی نەتەوەیی نا عەرەبی لەناو ئەم "نیشتمانە" دەستکردەدا بە نائاسایی و هەڕەشەیەکی ستراتیژی بۆ سەر یەکپارچەیی نەتەوەی عەرەب دادەنا. لەم دیدگا شۆڤێنیستییەوە، گەلی کورد، بە مێژوو، زمان، کولتوور و جوگرافیا تایبەتەکەیەوە، وەک "خاڵێکی لاواز" و "جەستەیەکی نامۆ" لە دڵی ئەم نیشتمانە عەرەبیە دەستکردەدا سەیر دەکرا. بۆیە لەناوبردنی ئەم ناسنامە جیاوازە، یان لانیکەم تواندنەوەی (Assimilation) لەناو بۆتەی عەرەبیدا، بە ئەرکێکی "نەتەوەیی" و "مێژوویی" دادەنرا. سەددام حوسێن، دەیویست مێژوو بە شێوەیەک بنووسێتەوە کە بوونی کورد تێیدا بسڕدرێتەوە یان بەشێک بێت لە ڕابردوویەکی عەرەبی.
بەڵام ئایدیۆلۆژیا تاکە پاڵنەر نەبوو بۆ جوڵاندنی ئەم مەکینە گەورەیەی ستەمکاری؛ بەڵکو کۆمەڵێک پاڵنەری ستراتیژی و پراگماتیکی بوونە هۆی ئەوەی ئەم بیرۆکە تیۆرییە ببێتە واقیعێکی خوێناوی. گرنگترینیان بریتی بوو لە ئابووریی سیاسیی نەوت. پارێزگای کەرکووک، کە بە "دڵی کوردستان" ناسراوە، خاوەنی یەکێک لە گەورەترین کێڵگە نەوتییەکانی جیهان (کێڵگەی باباگوڕگوڕ) بوو و شادەماری ئابووریی عێراقی پێکدەهێنا. ڕژێمی بەعس گەیشتە ئەو قەناعەتە ستراتیژییەی کە تاکە ڕێگە بۆ مسۆگەرکردنی ئەم سامانە بۆ دەوڵەتی ناوەندی و ڕێگرتن لەوەی ببێتە بنکەی ئابووریی هەر قەوارەیەکی کوردی، گۆڕینی دیمۆگرافیای کەرکووکە بۆ شارێکی زۆرینە عەرەب. گۆڕینی ناوی پارێزگاکە لە "کەرکووک"ـەوە بۆ "التأمیم" لە ساڵی ١٩٧٦، دانپێدانانێکی ئاشکرای ئەم ستراتیژیەتە بوو؛ بە واتای ئەوەی ئەم خاکە و سامانەکەی "مەڵاس" و "مڵکی نیشتمان"ـە و هیی گەلە ڕەسەنەکەی نییە. هاوکات، لە ڕووی سیاسی و ئەمنییەوە، دابڕینی کەرکووک لە جوگرافیای سیاسیی کوردستان و لاوازکردنی پێگەی کورد تێیدا، بە گورزێکی کوشندە دادەنرا بۆ تێکشکاندنی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد و لەباربردنی هەر خەونێکی ئۆتۆنۆمیی فراوان یان سەربەخۆیی. جگە لەمەش، سیاسەتی دروستکردنی "پشتێنەی عەرەبی" لە ناوچە سنوورییەکان (وەک دەشتی نەینەوا، شنگال و زوممار) ئامانجی دروستکردنی ناوچەیەکی ئەمنیی دابڕکەر (Buffer Zone) بوو بۆ پچڕاندنی پەیوەندیی جوگرافی و کۆمەڵایەتیی نێوان کوردەکانی عێراق و پارچەکانی تری کوردستان.
قۆناغەکان و میکانیزمەکانی جێبەجێکردن
تەعریب پرۆسەیەکی هەڕەمەکی نەبوو، بەڵکو پرۆژەیەکی ورد و ئەندازیاریکراو بوو کە بە چەندین قۆناغ و بە کۆمەڵێک میکانیزمی هاوتەریب و توندوتیژ جێبەجێ کرا. دوای ڕێککەوتننامەی جەزائیر لە ساڵی ١٩٧٥ و نسکۆی شۆڕشی کورد، ڕژێمی بەعس دەستی بە تەواوی کراوە بوو و کەوتە جێبەجێکردنی قۆناغی هەرە دڕندانەی پلانەکەی.
یەکەم، پاکتاوی جوگرافی و کۆچی زۆرەملێ: ئەمە بەردی بناغەی پرۆسەکە بوو. بەپێی زنجیرەیەک بڕیاری نهێنی و ئاشکرای "ئەنجومەنی باڵای شۆڕش"، هەڵمەتێکی بەرفراوان بۆ دەرکردن و ئاوارەکردنی بەکۆمەڵی خێزانە کورد و تورکمانەکان لە کەرکووک، خانەقین و دەوروبەریان دەستیپێکرد. ماڵ و موڵک و زەوییە کشتوکاڵییەکانیان لێ زەوت دەکرا و ناچار دەکران ڕوو لە بیابانەکانی باشووری عێراق بکەن، ژمارەی قوربانییەکان بە سەدان هەزار کەس دەخەمڵێنرێت و ئەم کردەیە بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان بە "تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی" هەژمار دەکرێت. لە بەرامبەردا، هەزاران خێزانی عەرەبی لە پارێزگا هەژارەکانی باشوور و ناوەڕاستی عێراقەوە هێنران (کە بە الوافدون ناسرابوون) و بە پێدانی ئیمتیازاتی دارایی گەورە (وەک پارەی نەقد، زەوی و دامەزراندنی دەستبەجێ) لە ماڵە داگیرکراوەکان نیشتەجێ کران. ئەمە شێوازێکی کلاسیکی "کۆلۆنیالیزمی نیشتەجێبوون" (Settler Colonialism) بوو کە ئامانجی گۆڕینی هاوسەنگیی دیمۆگرافی بوو بۆ هەمیشە.
دووەم، سڕینەوەی ناسنامە و گۆڕینی جوگرافیا (جینۆسایدی سپی): ڕەهەندی هەرە مەترسیداری تەعریب، سڕینەوەی ناسنامە بوو. ڕژێم بە بڕیارێکی فەرمی هەڵمەتی تصحیح القومية (ڕاستکردنەوەی نەتەوە)**ی ڕاگەیاند. بەپێی ئەم بڕیارە، هاووڵاتیانی کورد ناچار دەکران لە تۆمار و بەڵگەنامە فەرمییەکاندا نەتەوەی خۆیان لە "کورد"ەوە بگۆڕن بۆ "عەرەب". هەرکەسێک ملکەچ نەبووایە، لە مافە سەرەتاییەکانی ژیان بێبەش دەکرا، لە کار دەردەکرا و زۆرجار ڕەوانەی باشووری عێراق دەکرا. ئەمە لە بنەڕەتدا هەوڵێک بوو بۆ "کوشتنی" گەلێک لەسەر کاغەز. هاوکات، ناوی هەموو شوێنە جوگرافییەکان، لە ناوی شار و شارۆچکەوە تا ناوی گوند، چیا، ڕووبار و تەنانەت گەڕەکە بچووکەکانیش، لە کوردی و تورکمانییەوە بۆ ناوی عەرەبی گۆڕدران. بۆ نموونە، ناوی گەڕەکی "ڕەحیماوا" لە کەرکووک گۆڕدرا بۆ "حي العروبة".
سێیەم، گۆڕانکاریی ئیداری (جیرماندەرینگ): ڕژێم بۆ ئەوەی پرۆسەکە شەرعیەتێکی یاسایی و ئاماریی پێ بدات، پەنای بۆ گۆڕینی سنوورە ئیدارییەکان برد. لە ساڵی ١٩٧٦، بە بڕیارێکی ستراتیژی، قەزا کوردنشینەکانی وەک چەمچەماڵ و کەلار، کە لە ڕووی مێژوویی و ئیدارییەوە سەر بە کەرکووک بوون، لەم پارێزگایە دابڕێنران و بەسترانەوە بە پارێزگای سلێمانییەوە. هەروەها قەزای دووزخورماتووش، کە زۆرینەیەکی کوردی و تورکمانیی هەبوو، خرایە سەر پارێزگای تازە دامەزراوی سەڵاحەدین. مەبەستی سەرەکی لەم کارە، کەمکردنەوەی ژمارەی کورد بوو لە چوارچێوەی ئاماری فەرمیی پارێزگا نوێیەکەدا، تا لە هەر سەرژمێرییەکی داهاتوودا بتوانرێت ئیدیعا بکرێت کە عەرەb زۆرینەی "التأمیم" پێکدەهێنن، ئەمەش بە تەواوی پێچەوانەی سەرژمێریی مێژوویی ساڵی ١٩٥٧ بوو کە کوردی وەک زۆرینەی ڕەهای کەرکووک تۆمار کردبوو.
ئاسەوارە درێژخایەنەکان
کاریگەرییەکانی سیاسەتی تەعریب زۆر لەوە قووڵترن کە تەنها لە ئامارەکانی ئاوارەبووندا کورت بکرێنەوە. ئەم پرۆسەیە برینێکی هەمیشەیی و فرە ڕەهەندی لەسەر جەستەی کوردستان و چارەنووسی گەلی کورد جێهێشت. دیارترین ئاسەوار، دروستبوونی دۆخێکی ئاڵۆزی سیاسی و کۆمەڵایەتییە لە ناوچەیەکدا کە ئێستا بە "ناوچە کێشە لەسەرەکان" یان "جێناکۆکەکان" ناسراوە. ئەم ناوچانە بوونەتە سەرچاوەی سەرەکیی ململانێی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵیی عێراق و وەک بۆمبێکی تەوقیتکراو هەڕەشە لە سەقامگیریی سیاسیی وڵاتەکە دەکەن. جگە لەمە، تەعریب بووە هۆی تێکشکاندنی پەیکەری کۆمەڵایەتی و پێکەوەژیانی مێژوویی نێوان پێکهاتە جیاوازەکان و تۆوی بێمتمانەیی و دوژمنایەتیی لە نێوانیاندا چاند. دوای ڕووخانی ڕژێم لە ٢٠٠٣، ماددەی ١٤٠ی دەستووری هەمیشەیی عێراق وەک نەخشەڕێگەیەک بۆ چارەسەرکردنی ئەم میراتییە تاڵە دانرا، کە بریتییە لە سێ قۆناغی (ئاساییکردنەوە، سەرژمێری، ڕاپرسی). بەڵام بەهۆی نەبوونی ئیرادەی سیاسیی ڕاستەقینە لەلایەن دەسەڵاتدارانی یەک لەدوای یەکی بەغدا و ئاڵۆزیی واقیعی نوێ—بەتایبەت پرسی چارەنووسی نەوەکانی دووەم و سێیەمی عەرەبە هاوردەکان—جێبەجێکردنی ئەم ماددەیە تا ئێستاش ڕووبەڕووی بەربەستی گەورە بووەتەوە و کێشەکەی وەک خۆی بە هەڵپەسێردراوی هێشتووەتەوە. وە تا ئێستاش سوپای عێڕاق بەردەوامە لە هەراسانکردنی جوتیارە کوردەکان.
دەرەنجامگیریی کۆتایی
تەعریب نموونەیەکی تۆقێنەری ئەقڵییەتی دەوڵەتی تۆتالیتار و شۆڤێنی بوو کە تێیدا هەموو ئامرازە نامرۆڤانە و نایاساییەکان بەکارهێنران بۆ گەیشتن بە ئامانجێکی سیاسی و ئابووری. ئەم پرۆسەیە تەنها گۆڕینی چەند ناوێک یان ئاوارەکردنی چەند خێزانێک نەبوو، بەڵکو پرۆژەیەکی ستراتیژیی گەورە و وردبینانە بوو بۆ لەناوبردنی مافی بوون و ناسنامەی گەلێک و داگیرکردنی خاک و سامانەکەی. هەرچەندە ڕژێمی بەعس وەک سیستمێکی سیاسی لە گۆڕەپانی مێژوودا نەماوە، بەڵام میراتییە ژەهراوییەکەی تا ئەمڕۆش لە شێوەی کێشەی کەرکووک و ناوچە جێناکۆکەکان، پەیوەندیی ئاڵۆزی نێوان پێکهاتەکان و ناسەقامگیریی سیاسیی بەردەوام، کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر ژیانی ملیۆنان کەس و داهاتووی وڵاتێک هەیە. خوێندنەوەی وردی ئەم مێژووە تاڵە، مەرجی سەرەکییە بۆ تێگەیشتن لە ئاڵۆزییەکانی عێراقی ئەمڕۆ و دۆزینەوەی هەر چارەسەرێکی دادپەروەرانە و پایەدار بۆ کێشە هەڵپەسێردراوەکانی.
سەرچاوەکان
16 بینین
