سیمۆن بۆلیڤار

پێشەکی

سیمۆن بۆلیڤار، ناسراو بە "ڕزگارکەر"، یەکێکە لە کاریگەرترین و گرنگترین کەسایەتییەکانی مێژووی ئەمریکای لاتین. ئەم سەرکردە سەربازی و سیاسییە ڤەنزوێلاییە ڕۆڵێکی بنەڕەتی لە سەربەخۆیی چەندین وڵاتی ئەمریکای لاتین لە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی ئیسپانیا لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمدا گێڕا. بۆلیڤار تەنها سەرکردەیەکی سەربازی نەبوو، بەڵکو بیرمەندێکی سیاسی و دامەزرێنەری دەوڵەت بوو کە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر شێوەی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئەمریکای لاتین هەبووە، کاریگەرییەک کە تا ئەمڕۆش بەردەوامە.

ژیانی سەرەتا و پەروەردە

سیمۆن خۆسێ ئەنتۆنیۆ دێ لا سانتیسیما ترینیداد بۆلیڤار ی پالاسیۆ لە 24ی تەمموزی 1783 لە کاراکاس، پایتەختی ڤەنزوێلای ئێستا، لە بنەماڵەیەکی دەوڵەمەند و بەڕەچەڵەک ئەرستۆکراتی ئیسپانی لەدایک بوو. سەرەڕای لەدەستدانی دایک و باوکی لە تەمەنێکی زوودا، بۆلیڤار پەروەردەیەکی باش و بەرزی وەرگرت. مامۆستا و ڕێنیشاندەرە سەرەکییەکەی، سیمۆن ڕۆدریگێز، کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر گەشەی فیکری و سیاسی بۆلیڤاری گەنج هەبوو.

لە تەمەنی حەڤدە ساڵیدا، بۆلیڤار بۆ تەواوکردنی خوێندنی سەفەری بۆ ئیسپانیا کرد. لەوێ، ئەو ئاشنای کۆمەڵگای ئەرستۆکراتی ئەوروپی بوو و لەگەڵ ماریا تێرێسا دێل تۆرۆ هاوسەرگیری کرد. بەداخەوە، ماریا تێرێسا تەنها ساڵێک دوای گەڕانەوەیان بۆ ڤەنزوێلا بەهۆی نەخۆشی کۆچی دوایی کرد. ئەم ڕووداوە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر بۆلیڤار هەبوو و وای لێکرد دووبارە سەفەر بۆ ئەوروپا بکات.

لە ماوەی ئەم گەشتەدا، بۆلیڤار لەگەڵ بیروباوەڕە ڕۆشنگەرییەکان ئاشنا بوو کە دواتر کاریگەرییەکی گەورەیان لەسەر بیروباوەڕە سیاسییەکانی هەبوو. لە پاریس، ئەو شایەتی دەرەنجامەکانی شۆڕشی فەرەنسی بوو و لە ڕۆما سوێندی خوارد کە وڵاتەکەی لە ژێر دەسەڵاتی ئیسپانیا ڕزگار بکات. ئەم ئەزموونانە ڕۆڵێکی گرنگیان لە داڕشتنی دیدگای سیاسی و ئامانجە شۆڕشگێڕییەکانی بۆلیڤار هەبوو.

بیروباوەڕە سیاسییەکان و کاریگەرییەکان

بیروباوەڕە سیاسییەکانی بۆلیڤار لە ئەنجامی تێکەڵبوونی چەندین سەرچاوەی فیکری پێکهاتبوون. ئەو کاریگەر بوو بە بیرمەندانی ڕۆشنگەری وەک ژان-ژاک ڕۆسۆ، ڤۆڵتێر و مۆنتێسکیۆ. هەروەها کاریگەر بوو بە نموونەی شۆڕشی ئەمریکا و فەرەنسا. بەڵام بۆلیڤار هەرگیز بیرۆکە ئەوروپییەکانی بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ جێبەجێ نەکرد، بەڵکو هەوڵی دا ئەم بیرۆکانە لەگەڵ واقیعی ئەمریکای لاتین بگونجێنێت.

بۆلیڤار باوەڕی بە حکومەتی کۆماری هەبوو، بەڵام پێی وابوو کە سیستەمی فیدراڵی ئەمریکا بۆ وڵاتانی تازە سەربەخۆی ئەمریکای لاتین گونجاو نییە. لە بری ئەوە، ئەو لایەنگری حکومەتێکی ناوەندی بەهێز بوو بە سەرۆکێکی بەهێز و دەستووری نەگۆڕ. ئەو پێی وابوو کە ئەم جۆرە سیستەمە بۆ پاراستنی یەکێتی و سەقامگیری لە کۆمەڵگا فرەڕەگەز و فرەکولتورەکانی ئەمریکای لاتین پێویستە.

یەکێک لە بیرۆکە سەرەکییەکانی بۆلیڤار یەکگرتنی ئەمریکای لاتین بوو. ئەو خەونی بە کۆنفیدراسیۆنێکی گەورەوە دەبینی کە هەموو وڵاتە تازە سەربەخۆبووەکانی لەخۆ بگرێت. ئەم بیرۆکەیە لە نامە بەناوبانگەکەی "نامەی جامایکا" (1815) و لە کۆنگرەی پاناما (1826) کە بۆلیڤار بانگهێشتی کردبوو، ڕەنگی دایەوە.

شۆڕش و خەباتی سەربەخۆیی

خەباتی بۆلیڤار بۆ سەربەخۆیی لە ساڵی 1810 دەستی پێکرد کاتێک بەشداری لە شاندێکی دیپلۆماسی کرد کە بۆ لەندەن نێردرابوو بۆ داواکردنی پشتگیری بەریتانیا بۆ بزووتنەوەی سەربەخۆیی ڤەنزوێلا. دوای گەڕانەوەی، بۆلیڤار بەشداری چالاکانەی لە خەباتی سەربەخۆییدا کرد و بە خێرایی بووە یەکێک لە سەرکردە دیارەکانی بزووتنەوەکە.

خەباتی سەربەخۆیی بە درێژایی دوو دەیە درێژەی کێشا و پڕ بوو لە سەرکەوتن و شکست. لە سەرەتادا، بۆلیڤار لە ڤەنزوێلا دەستی بە خەباتەکەی کرد، بەڵام ناچار بوو چەندین جار بۆ نیو گرانادا (کۆڵۆمبیای ئێستا) پاشەکشە بکات. لەوێوە، ئەو توانی هێز کۆبکاتەوە و هێرش بکاتەوە سەر هێزەکانی ئیسپانیا.

یەکێک لە گرنگترین سەرکەوتنەکانی بۆلیڤار لە ساڵی 1819 بوو کاتێک سوپاکەی لە ڕێگەی چیا سەختەکانی ئاندیزەوە بۆ سەر نیو گرانادا بردە هێرش و لە شەڕی بۆیاکا سەرکەوتنێکی گەورەی بەدەست هێنا. ئەم سەرکەوتنە ڕێگەی بۆ دامەزراندنی کۆماری کۆڵۆمبیای گەورە خۆشکرد کە ڤەنزوێلا، کۆڵۆمبیا و ئیکوادۆری لەخۆ دەگرت.

دەستکەوتە سەربازی و سیاسییەکان

دوای سەرکەوتنەکانی لە کۆڵۆمبیای گەورە، بۆلیڤار سەرنجی خستە سەر ئازادکردنی باشووری ئەمریکای لاتین. لە ساڵی 1822، ئەو گەیشتە کیتۆ و یارمەتی ئازادکردنی ئیکوادۆری دا. پاشان بەرەو پیرۆ ڕۆیشت، کە لەوێ لەگەڵ سەرکردەی سەربەخۆیی ئەرجەنتینی، خۆسێ دێ سان مارتین، چاوی پێکەوت. سان مارتین دەستی لە فەرماندەیی هێزەکان هەڵگرت و ئەرکی ئازادکردنی پیرۆی بە بۆلیڤار سپارد.

لە ساڵی 1824، بۆلیڤار لە شەڕی ئایاکوچۆ سەرکەوتنێکی گەورەی بەدەست هێنا کە کۆتایی بە دەسەڵاتی ئیسپانیا لە ئەمریکای باشوور هێنا. دواتر، ئەو بەشێک لە خاکی باڵای پیرۆی کردە وڵاتێکی سەربەخۆ و ناوی لێنا بۆلیڤیا، بە ناوی خۆیەوە.

لە ڕووی سیاسییەوە، بۆلیڤار هەوڵی دا سیستەمێکی حوکمڕانی دابمەزرێنێت کە بتوانێت سەقامگیری و پێشکەوتن بۆ وڵاتە تازە سەربەخۆبووەکان دابین بکات. ئەو چەندین دەستووری بۆ وڵاتە جیاوازەکان نووسی، لەوانە دەستووری بۆلیڤیا کە پێشنیاری سەرۆکێکی بۆ ماوەی ژیان دەکرد. هەرچەندە ئەم پێشنیارە ڕەخنەی زۆری لێگیرا، بەڵام بۆلیڤار پێی وابوو کە ئەم جۆرە سیستەمە بۆ پاراستنی یەکێتی و سەقامگیری لە کۆمەڵگا فرەڕەگەز و فرەکولتورەکانی ئەمریکای لاتین پێویستە.

بۆلیڤار هەروەها هەوڵی دا چاکسازی کۆمەڵایەتی و ئابووری لە وڵاتە تازە سەربەخۆبووەکاندا بکات. ئەو بانگەشەی بۆ هەڵوەشاندنەوەی کۆیلایەتی دەکرد و هەوڵی دەدا مافی خاوەندارێتی بۆ گروپە بێبەشکراوەکان، بە تایبەت ڕەشپێستەکان و ڕەسەنەکان، دابین بکات. هەروەها، ئەو گرنگی بە پەروەردە دەدا و پێی وابوو کە فێرکردنی گشتی کلیلی پێشکەوتنی کۆمەڵگایە.

یەکێک لە گەورەترین دەستکەوتە سیاسییەکانی بۆلیڤار دامەزراندنی کۆماری کۆڵۆمبیای گەورە بوو لە ساڵی 1819، کە ڤەنزوێلا، کۆڵۆمبیا، ئیکوادۆر و پانامای لەخۆ دەگرت. ئەم دەوڵەتە یەکگرتووە نموونەیەک بوو بۆ خەونی بۆلیڤار سەبارەت بە یەکێتی ئەمریکای لاتین. هەرچەندە، ئەم یەکێتییە درێژەی نەکێشا و دوای چەند ساڵێک هەڵوەشایەوە.

لە کۆتاییدا، سەرەڕای سەرکەوتنە سەربازییەکانی، بۆلیڤار ڕووبەڕووی کێشەی زۆر بووەوە لە بەڕێوەبردنی وڵاتە تازە سەربەخۆبووەکاندا. ناکۆکی ناوخۆیی، کێشە ئابوورییەکان و ململانێی سیاسی وای کرد کە زۆربەی پڕۆژە سیاسییەکانی بۆلیڤار سەرکەوتوو نەبن. لە ساڵی 1830، تەنها چەند مانگێک پێش مردنی، بۆلیڤار ناچار بوو دەست لە دەسەڵات هەڵبگرێت و کۆڵۆمبیای گەورە هەڵوەشایەوە.

سەرەڕای ئەم کۆتاییە تاڵە، دەستکەوتە سەربازی و سیاسییەکانی بۆلیڤار کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر مێژووی ئەمریکای لاتین هەبووە. ئەو نەک تەنها چەندین وڵاتی لە ژێر دەسەڵاتی ئیسپانیا ڕزگار کرد، بەڵکو بناغەی سیستەمی سیاسی و کۆمەڵایەتی نوێی لە ناوچەکەدا دانا. هەرچەندە زۆربەی خەونەکانی بۆ یەکێتی و پێشکەوتنی خێرا نەهاتنەدی، بەڵام بیرۆکەکانی بەردەوام کاریگەرییان لەسەر گەشەی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئەمریکای لاتین هەبووە.

یەکێتی ئەمریکای لاتین: خەون و ئاستەنگەکان

یەکێک لە گەورەترین خەونەکانی بۆلیڤار دروستکردنی یەکێتییەکی گەورە بوو لە نێوان وڵاتە تازە سەربەخۆبووەکانی ئەمریکای لاتین. ئەو پێی وابوو کە تەنها لە ڕێگەی یەکگرتنەوە دەتوانن ئەم وڵاتانە بەرەنگاری هەڕەشەکانی دەرەوە ببنەوە و بە شێوەیەکی کاریگەر گەشە بکەن. لە "نامەی جامایکا"دا کە لە ساڵی 1815 نووسیبووی، بۆلیڤار دیدگای خۆی بۆ یەکێتییەکی پان-ئەمریکی خستەڕوو.

بۆ بەدیهێنانی ئەم خەونە، بۆلیڤار لە ساڵی 1826 کۆنگرەی پانامای بانگهێشت کرد. ئامانجی کۆنگرەکە دامەزراندنی کۆنفیدراسیۆنێک بوو کە هەموو کۆمارە تازەکانی لەخۆ بگرێت. هەرچەندە زۆربەی وڵاتانی ئەمریکای لاتین نوێنەریان نارد، بەڵام کۆنگرەکە بە شکستێکی گەورە کۆتایی هات. هۆکارەکانی شکستەکە فرەلایەن بوون: ناکۆکی ناوخۆیی، دووری جوگرافی، جیاوازییە کولتورییەکان و بەرژەوەندییە ناوچەییە جیاوازەکان.

سەرەڕای شکستی کۆنگرەی پاناما، خەونی بۆلیڤار بۆ یەکێتی کاریگەرییەکی درێژخایەنی لەسەر سیاسەتی ئەمریکای لاتین هەبووە. ئەم بیرۆکەیە بووەتە ئیلهامبەخش بۆ چەندین هەوڵی دواتر بۆ هاوکاری و یەکگرتن لە ناوچەکەدا.

میرات و کاریگەری درێژخایەن

میراتی بۆلیڤار لە ئەمریکای لاتین و لە سەرتاسەری جیهان بەردەوام و فراوانە. لە ڕووی سیاسییەوە، ئەو وەک دامەزرێنەری چەندین دەوڵەتی سەربەخۆ دەناسرێت. وڵاتی بۆلیڤیا بە ناوی ئەوەوە ناونراوە و چەندین شار، شەقام و شوێنی گشتی لە سەرتاسەری ئەمریکای لاتین ناویان لێنراوە.

بیرۆکەکانی بۆلیڤار دەربارەی دیموکراسی، یەکسانی و دادپەروەری کۆمەڵایەتی کاریگەرییەکی بەردەوامیان لەسەر بیری سیاسی ئەمریکای لاتین هەبووە. لە سەدەی بیستەمدا، چەندین بزووتنەوەی سیاسی، بە تایبەت بزووتنەوە چەپڕەوەکان، بانگەشەی ئەوەیان کردووە کە میراتگری بیرۆکەکانی بۆلیڤارن. بۆ نموونە، هوگۆ چاڤێز، سەرۆکی پێشووی ڤەنزوێلا، ناوی "شۆڕشی بۆلیڤاری" لە سیاسەتەکانی خۆی نا.

لە ڕووی نێودەوڵەتییەوە، بۆلیڤار وەک یەکێک لە پێشەنگەکانی یەکێتی ناوچەیی و هاوکاری نێوان وڵاتان دەناسرێت. بیرۆکەکانی ئەو دەربارەی دامەزراندنی ڕێکخراوێکی نێودەوڵەتی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان وەک پێشەنگی کۆمەڵەی نەتەوەکان و نەتەوە یەکگرتووەکان دەبینرێت.

لە بواری کولتوریدا، ژیان و کارەکانی بۆلیڤار بوونەتە سەرچاوەی ئیلهام بۆ چەندین بەرهەمی ئەدەبی و هونەری. ڕۆمانی بەناوبانگی گابریێل گارسیا مارکێز "جەنەراڵ لە لابیرینتەکەیدا" یەکێکە لەو بەرهەمانەی کە ژیانی بۆلیڤار دەخاتەڕوو.

ئەنجام

سیمۆن بۆلیڤار بێگومان یەکێکە لە گرنگترین و کاریگەرترین کەسایەتییەکانی مێژووی ئەمریکای لاتین. سەرکەوتنە سەربازییەکانی ئەو ڕۆڵێکی بنەڕەتیان لە کۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی ئیسپانیا لە ئەمریکای لاتین هەبوو. بیرۆکە سیاسییەکانی، سەرەڕای ئەوەی کە هەمیشە سەرکەوتوو نەبوون، کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر گەشەی سیاسی و کۆمەڵایەتی ناوچەکە هەبووە.

خەونی بۆلیڤار بۆ یەکێتی ئەمریکای لاتین، هەرچەندە لە ژیانی خۆیدا نەهاتەدی، بەڵام وەک هێزێکی بزوێنەر لە سیاسەتی ناوچەکەدا ماوەتەوە. میراتی ئەو لە ڕێگەی ناولێنانی شوێن و دامەزراوەکان، لە ڕێگەی کاریگەری لەسەر بیری سیاسی و لە ڕێگەی ئیلهامبەخشین بە نەوەکانی داهاتوو بۆ خەبات لە پێناو ئازادی و دادپەروەریدا بەردەوامە.