ناوه‌ڕۆك
ناساندن
ئامێری هەناسەدەری ڕەبۆ یان بەخاخی ڕەبۆ (بە ئینگلیزی: Asthma inhaler، بە عەرەبی: جهاز استنشاق الربو) ئامێرێکە کە دەرمانێکی تێدەکرێت و بە هەناسەدان وەریدەگریت. هەناسەدان چارەسەری سەرەکییە بۆ نەخۆشییەکانی ڕەبۆ و یارمەتی کۆنترۆڵکردنی نیشانەکانی نەخۆشییەکە دەدات. چەندین جۆری جیاواز هەیە لە هەناسەدەر، کە دەکرێت سەرلێشێواو بێت. ئەم ئامێرە تایبەتە بە هەناسەدەرەکان بۆ نەخۆشییەکان. پێویستە ئەوە بزانرێت کە هەمان ئامێری هەناسەدەر دەتوانرێت بەکاربهێنرێت لە نەخۆشی تردا سەرباری ڕەبۆ (بۆ نموونە، نەخۆشی درێژخایەنی وەستانی سییەکان) بەڵام شێوازی بەکارهێنانی جیاوازە.
هەناسەدەرەکان چۆن کار دەکەن؟
دەرمانەکە لەناو هەناسەدەرێکدا ڕاستەوخۆ دەچێتە ناو ڕێڕەوی هەوا کاتێک کە هەڵیدەمژیت. ئەمە مانای ئەوەیە کە تۆ پێویستت بە ژەمێکی زۆر کەمترە لەوەی کە دەرمانەکە وەک حەبێک یان شلە بە دەم وەربگریت. ڕێڕەوەکانی هەناسەدان و سییەکان چارەسەر دەکرێن، بەڵام دەرمانەکە کەمێکی دەچێتە ناو جەستەوە.
ناوی فەرمی دەرمان/ دەرمانەکە ناوی گشتییە. کۆمپانیاکانی دەرمانی جیاواز دەتوانن هەمان دەرمانی گشتی بەکاربهێنن و براندی جیاواز بەرهەم بهێنن. ئەمانە ناوی پزیشکی خاوەندارێتین. چەندین بەرهەمی جیاواز لە ئینترنیتەکان هەیە. هەروەها دەتوانرێت ناوی گشتی هەبێت و لەلایەن کۆمپانیاکانی دەرمانەوە بەرهەم بهێنرێت.
جۆرەکانی ئامێری هەناسەدەر
ئامێری هەناسەدانی جیاواز لەگەڵ خەڵکی جیاواز دەگونجێت ئامێری هەناسەدەری ڕەبۆ دەتوانرێت دابەش بکرێت بۆ چوار گروپی سەرەکی:
- ئامێری هەناسەدەری پێوراو Pressurised metered dose inhalers (MDIs)
- ئامێری هەناسەدەری هەناسەدانی چالاککراو Breath-activated inhalers و هەناسەدەری پاودەری وشک.
- هەناسەدەر لەگەڵ ئامێرەکانی بۆشایی
- نەبولەیزەر Nebulisers
ئامێری هەناسەدەری ستانداردی MDI
ئەم ئامێرە بۆ ماوەی زیاتر لە چل ساڵە بەکاردەهێنرێت و بەکاردێت بۆ گەیاندنی جۆرەها جۆری دەرمانی ڕەبۆ. ئەوە گازێکی ناچالاکی پەستانکراوی تێدایە کە ژەمێکی دەرمان لە هەر "پوف"دا پاڵدەنێت. هەموو ژەمێک ئازاد دەکرێت بە فشار خستنە سەر لوتکەی هەناسەدەر. ئەم جۆرە هەناسەدەرانە خێرایە بۆ بەکارهێنان، بچووک و گونجاوە بۆ هەڵگرتن. پێویستی بە هەماهەنگییەکی باش هەیە بۆ ئەوەی لە هەمان کاتدا هەناسە وەربگرێت و هەناسە بداتەوە. هەندێک جار ئەمانە بە evohalers ناسراون (بەگوێرەی بەرهەمهێنەرەکە). MDI ستاندارد وەک بەربڵاوترین ئامێری هەناسەدەر بەکاردێت. بەڵام زۆر کەس ناتوانن بە باشترین شێوە بەکاریبهێنن. هەڵە باوەکان بریتین لە:
- پێش بەکارهێنانی تێکەڵکردنی ئامێرەکە نەکرابێت.
- هەناسەدان بە شێوەیەکی زۆر تیژ یان لە کاتێکی هەڵەدا بێت.
- بۆ ماوەیەکی زۆر هەناسە وەربگریت دوای هەڵمژینی دەرمانەکانی ناو ئامێرەکە.
ئامێری هەناسەدەری هەناسەدانی چالاککراو
ئەمانە جێگرەوەی ستانداردی MDIن. هەندێکیان هێشتا فشاریان لەسەر ئێم دی ئای هەیە، بەڵام پێویست ناکات کە پەستان بکەیتە سەریان.
هەروەها ئەو هەناسەدەرانەی کە هەناسەیان چالاک کردووە پێیان دەوترێت هەناسەدەری وشک. ئەم هەناسەدەرانە گازی ناچالاکی پەستانکراویان تێدا نییە بۆ پاڵنانی دەرمانەکە. پێویست ناکات پاڵبنێیت بە قوتوی ئامێرەکە بۆ ئەوەی ژەمێک ئازاد بکەیت لە جیاتی ئەوە بە هەڵمژینی لە ڕێی دەمەوە وەریدەگریت.
هەناسەدەرەکانی ئامێرەکانی بۆشایی
ئەمانە بەکاردێن لەگەڵ ئێم دی ئای پەستانکراو. ئەوان دەتوانن بڕی ئەو دەرمانانە زیاد بکەن کە دەگەنە سییەکان بە ڕێژەی % ٧٠ ئەمەش وایان لێدەکات زۆر کاریگەرتر بن. هەروەها بڕی ئەو دەرمانانە کەم دەکەنەوە کە دەچنە ناو جەستەوە، بۆیە کاریگەرییە لاوەکییەکان کەم دەکەنەوە.
هەندێک جۆری جیاواز هەیە، بەڵام هەموویان بە هەمان شێوە کار دەکەن. چەند ئامۆژگاریەک لەسەر بەکارهێنانی ئامێری هەناسەدەری ئامێرەکانی بۆشایی، ئەمەی خوارەوە چەند ئامۆژگارییەکە ئەگەر تۆ ڕاسپێردراوی بۆ هەڵگرتنی ئەم جۆرە هەناسەدەرە ئەوە ڕەچاویانبکە.
- ئەگەر ژەمەکەت لە یەک فوو زیاتر بوو، ئەوا لە یەک کاتدا یەک فوو بکە.
- هەناسەدەرەکە بشکێنە پێش ئەوەی هەر فوویەک بکەیت.
- دەست بکە بە هەناسەدان لە دەم بە زووترین کات دوای ئەوەی کە فووت کرد.
- هەوڵبدە هەناسەکەت بۆ چەند ساتێک ڕابگریت کاتێک هەڵمژینی هەناسەدەرەکە دەکەیت.
- چەند جارێک هەناسە بدە و وەریبگرەوە پێش ئەوەی فوو بکەیت.
نەبولەیزەر Nebulisers
نەبولیزەر ئامێرێکە کە شێوەی شلەی دەرمانە کورتەکانی فراوانکەری بۆڕیچکەکانی هەوا دەگۆڕێت بۆ تەمێکی جوان وەک ئەیرۆسۆل. ئەمە وەک دەمامکی دەم و چاو یان لە دەمەوە بەکاردێت. ئەم جۆرە کاریگەرترینە لە هەناسەدەرەکانی تر.
بە شێوەیەکی سەرەکی لە نەخۆشخانە بەکاردێت بۆ هێرشی توندی نەخۆشییەکە کاتێک پێویستی بە ژەمێکی زۆر دەرمانی هەناسەدان هەیە.
جۆرەکانی ئامێری هەناسەدەر بەپێی دەرمان
ئامێری هەناسەدانی جیاواز هەیە کە هەمان دەرمان پێشکەش دەکات. لە چارەسەرکردنی نەخۆشییدا، دەتوانرێت ئەو دەرمانانەی لەناو هەناسەدەرەکاندا هەیە دابەش بکرێن بۆ:
- ڕزگارکەرەکان (فراوانکەری بۆڕیچکەکانی هەوای کورت مەودوا).
- ڕێگریکەرەکان (هەناسەدەریستیرۆید).
- فراوانکەری بۆڕیچکەکانی هەوای درێژ مەودوا.
هەناسەدەری ڕزگارکەر
هەناسەدەرەکانی ڕزگارکەر دەرمانی کورتخایەنی فراوانکەری بۆڕیچکەکانی هەوای تێدایە (هەروەها ناسراوە بە SABAs)
ئەم دەرمانانە پێیان دەوترێت فراوانکەرەکانی بۆڕیچکەی هەوا کاتێک ڕێڕەوی هەوا فراوان دەکەن.
هەناسەدەر بەکاردێت کاتێک پێویست دەکات بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکانی بێ هەناسەیی یان هەستکردن بە سنگ توندی. دەرمانەکە لە هەناسەدەرێکی ڕزگارکەر ماسولکەکانی ڕێڕەوی هەوا ئارام دەکاتەوە کە ڕێڕەوی هەوا فراوانتر دەکاتەوە. نیشانەکان بە شێوەیەکی گشتی بە خێرایی کەم دەبنەوە.
ئەم دوو دەرمانە سەرەکییە پێیان دەوترێت سالبوتامۆل و تێربوتالین. ئەمانە لە لایەن کۆمپانیا جیاوازەکانەوە دروستکراون. ئامێری هەناسەدەری جیاواز هەیە کە هەمان دەرمانی ڕزگارکەر دابین دەکات.
مارکەکانی سالبوتامۆل بریتین لە Airomir®, Asmasal®, Salamol®, Salbulin®, Pulvinal Salbutamol® and Ventolin®. تێربوتالین زۆر جار بە ناوی (Bricanyl®) ەوە دەلکێت. ئەم ڕەنگانە بە گشتی (بەڵام هەمیشە نا) شینن. هەروەها ئەو دەرمانانەی کە دەرمانی جیاوازیان تێدایە لەوانەیە شین بن، بۆیە گرنگە کە پشکنین بۆ ناونیشانەکە بکرێت.
لە منداڵان یان گەورەکاندا کە نەخۆشییەکەیان زۆر جار ڕوودەدات (بۆ نموونە، ئەگەر بەهۆی تای بەرز یان ئاژەڵەکانەوە دروست ببێت) بەکارهێنانی هەندێک جار هەناسەدەری ڕزگارکەر لەوانەیە هەموو ئەوە بێت کە پێویستیان پێیەتی.
هەناسەدەری ڕێگریکەر
ئەگەر نەخۆشەکان بە شێوەیەکی بەردەوام ئامێری هەناسەدەر بەکاردەهێنن، ئەوا بە هەناسەدەرێکی ڕێگریکار ئامۆژگاری دەکرێت. ئەوە گرنگە کە قسە لەگەڵ پزیشکێکی گشتی یان پەرستارێکی ڕەبۆ بکەیت ئەگەر هەناسەدەرەکە بە بەردەوامی بەکاربهێنرێت.
هەناسەدەرەکانی ڕێگریکەر یاخود ڕێگریکار بەزۆری دەرمانی ستێرۆیدی تێدایە (کۆرتیکۆستیرۆیدەکان - ICSs)
هەموو ڕۆژێک ئەم گیراوەیە بۆ ڕێگریکردن لە هێرشی ڕەبۆ و کەمکردنەوەی نیشانەکانی نەخۆشییەکە بەکاردێت. جۆری ئەو دەرمانەی کە بە شێوەیەکی گشتی بەکاردێت بۆ هەناسەدەرەکانی ڕێگریکار ستیرۆیدە. کار بۆ کەمکردنەوەی هەوکردن دەکات لە ڕێڕەوی هەوا.
کاتێک هەوکردنەکە کەم دەبێتەوە، ڕێڕەوەکانی هەوا زۆر کەمتر ئەگەری ئەوەیان هەیە تەسک ببنەوە و نیشانەکانی وەک خیزەی هەناسە دروست بکەن.
هەناسەدەرەکانی ستێرۆید بە زۆری ڕۆژانە دوو جار و هەندێک جار زیاتر لە کاتی نیشانەکانی نەخۆشییەکەدا وەردەگیرێن.
٧ بۆ ١٤ ڕۆژ دەخایەنێت بۆ ئەوەی ستێرۆیدەکە لە هەناسەدەرێکی ڕێگریکەردا بێت بۆ ئەوەی کاریگەرییەکەی زیاد بکات. ئەمە بەو مانایە دێت کە ڕاستەوخۆ نیشانەکانی کەم ناکات (وەک ئەوەی کە ڕزگارکەر دەیکات). دوای هەفتەیەک یان زیاتر لە چارەسەرکردن لەگەڵ ڕێگریکار، نیشانەکان زۆرجار نەماون یان زۆر کەم دەکرێنەوە. هەندێک جار لەوانەیە تا شەش هەفتە بخایەنێت بۆ وەرگرتنی زۆرترین سوود.
ئەگەر نیشانەکانی نەخۆشییەکەت بە باشی کۆنترۆڵ کراوە بە ڕێگرییەکی ئاسایی، ئەوا پێویست ناکات زۆر جار هەناسەدەر بەکاربهێنیت. ئامانجی چارەسەری دەرمان لەگەڵ هەناسەدەرەکانی نەخۆشییەکە بریتییە لە چارەسەرکردنی نیشانەکانی نەخۆشییەکە بۆ ئەوەی هەناسەدەرەکە هەرگیز پێویست نەبێت.
ئەو هەناسەدەرانەی کە دەرمانیان تێدایە پێیان دەوترێت سۆدیۆم کرۆملیکەیت (ناوی براندی Intal®) یان نیدۆکرۆمیڵ (ناوی براندی Tilade®) هەندێک جار وەک ڕێگری بەکاردێت بەتایبەت بۆ گەورەساڵان و ئەو منداڵانەی تەمەنیان لە پێنج ساڵ زیاترە. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەوان بە شێوەیەکی ئاسایی کار ناکەن وەک هەناسەدەری ستێرۆیدەکان و بە هیچ شێوەیەک نیشان نەدراوە کە لە منداڵانی خوار پێنج ساڵ کار بکەن.
گرنگترین ئەو دەرمانانەی کە لە هەناسەدەری ڕێگریکەری ستیرۆید هەن بریتین لە:
- بێکلۆمێتاسۆن: براندەکان بریتین لە Asmabec®، Clenil Modulite® و Qvar®. ئەم هەناسەدەرانە بە زۆری قاوەیی و هەندێک جار ڕەنگی سوورن.
- بودسۆنید: براندەکان بریتین لە Easyhaler Budesonide®، Novolizer Budesonide® و Pulmicort®.
- سیکلسۆناید: ناوی براندەکەی بریتییە لە Alvesco®
- فلوتیکاسۆن: ناوی براندەکەی بریتییە لە Flixotide® ئەمە ڕەنگی زەرد یان ڕەنگی پرتەقاڵییە.
- مۆمیتاسۆن: ناوی براندەکەی Asmanex Twisthaler®
هێزی ئێسک (چڕیەکەی) لەوانەیە کەم بکرێتەوە دوای بەکارهێنانی ژەمێکی درێژخایەنی کۆرتیکۆستیرۆیدی هەناسەدان. بۆیە ئەو کەسانەی کە ئامێری هەناسەدەری ستیرۆید بەکاردەهێنن بۆ نەخۆشییەکەیان پێویستە دڵنیابن لەوەی کە ڕێژەیەکی باشی کالسیۆمیان هەیە لە خۆراکەکانیاندا. شیر سەرچاوەیەکی باشە بۆ کالسیۆم. سەرچاوە خۆراکییە باشەکانی تری کالسیۆم بریتین لە;
- نان
- هەندێک سەوزە (بامییە، سپێناخ و ڕووەکی ئاوی) و هەندێک میوەی وشککراوە.
هەناسەدەری درێژخایەنی فراوانکەری بۆڕیچکەکانی هەوا (LABAs)
دەرمانەکانی ناو ئەم هەناسەدەرانە بە هەمان شێوەی هەناسەدەرە ڕزگارکەرەکان کار دەکەن، بەڵام بۆ ماوەی دوانزە کاتژمێر کار دەکەن دوای وەرگرتنی هەر ژەمێک. لەوانە سالمێتێرۆل (ناوی براندی Serevent® and Neovent®) و فۆرمۆتێرۆڵ (ناوی براندی Atimos®, Foradil®, and Oxis®).
ئامێری هەناسەدەری درێژخایەن زیاد دەکرێت لەگەڵ هەناسەدەرێکی ستێرۆید ئەگەر نیشانەکان بە تەواوی کۆنترۆڵ نەکران لەلایەن هەناسەدەری ستێرۆیدەوە. ئەمە لەوانەیە لە دوو هەناسەدەری جیاواز بێت یان لە هەناسەدەرێکی تێکەڵ.
نموونەی تێکەڵەی هەناسەدەرەکان بریتین لە:
- فۆستێر® (فۆرمۆتێرۆل و بێکلۆمێتاسۆن).
- سێرێتاید® (Salmeterol and fluticasone). ئەمە هەناسەدەرێکی ڕەنگ مۆرە.
- سیمبیکۆرت® (formoterol and budesonide).
لەبەر ئەوەی چەندین ئامێری هەناسەدانی ڕەنگی جیاواز لە بەردەستدایە، ئەوە یارمەتیدەر دەبێت کە ناوەکانیان و هەروەها ڕەنگی ئامێرەکە لەبەر بکەیت. ئەمە لەوانەیە گرنگ بێت کاتێک خەڵک لەلایەن پزیشکەوە چارەسەر دەکرێن بەبێ تۆماری پزیشکی بۆ نموونە، لە جەژنەکان یان لە پشوودا. هێشتنەوەی لیستی ناوی دەرمان و هەناسەدەرەکان لە گیرفانێک یان جانتایەک دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ئەمە و کەمکردنەوەی هەڵە و سەرلێشێواوی.
چارەسەری MART
لەو شوێنەی کە خەڵک بەردەوامن لە هێرشی ڕەبۆ سەرەڕای ژەمی تەواوی هەناسەدەرەکانی کۆرتیکۆستڕۆید و هەناسەدەرەکانی LABA، لەوانەیە پێشنیار بکرێن بۆ بەکارهێنانی "چارەسەری پاراستن و ڕزگارکەر" ناسراو بە "ڕژێمی مارت." هەروەها لەوانەیە ئەمە پێشنیار بکرێت بۆ ئەو کەسانەی کە بڕێکی زۆر لە هەناسەدەری نەخۆشییەکەیان بەکاردەهێنن، تەنانەت بەبێ ئەوەی هێرشی ڕەبۆ هەبێت. لە سیستەمی مارت، تێکەڵەیەک لە هەناسەدەری ڕەبۆی ICS/LABA کە بەکاردێت بۆ بەکارهێنان هەردووکیان وەک ڕێگریکار و ڕزگارکەر.
لێکۆڵینەوەکانی ساڵی ٢٠٢٠ دەریدەخەن کە کۆنترۆڵکردنی نەخۆشییەکە لەگەڵ ئەم ڕژێمەدا باشتر دەبێت و ژەمێکی کەمتری دەرمان پێویستە بۆ بەدەستهێنانی ئەم کۆنترۆڵە. ئەگەری ئەوە هەیە کە ئەمە ببێتە ڕێگایەکی باوتر بۆ بەڕێوەبردنی نەخۆشییەکی مامناوەندی توند بە تێپەڕبوونی کات.
کاریگەری لاوەکییەکانی هەناسەدەرەکانی ڕەبۆ چین؟
لە ژەمە ستانداردەکاندا، بڕی دەرمان لە هەناسەدەرەکانی ڕەبۆدا کەمە بە بەراورد لەگەڵ حەب یان دەرمانی شل. بۆیە کاریگەرییە لاوەکییەکان زۆر کەمتر کێشەیان هەیە وەک لە حەب یان دەرمانی شل کە ئەمەش یەکێکە لە سوودە سەرەکییەکانیان. بەڵام هەندێک کاریگەری لاوەکی لە هەندێک کەسدا ڕوودەدات. لە دیارترین کاریگەرییە لاوەکییەکان ئەمانەن:
قورگ ئێشە
هەندێک جار کاتێک ئامێری هەناسەدەری ستێرۆید بەکاردەهێنیت (بە تایبەتی لە ژەمێکی زۆردا) پشتەوەی قوڕگ هەست بە ئازار دەکات. هەندێک جار دەنگیش لەوانەیە بەهێزتر بێت. هەروەها هەوکردنی کەڕوویی لە دەمدا دەتوانێت گەشە بکات کە بە شێوەیەکی ئاسایی دەتوانرێت بە ئاسانی چارەسەر بکرێت بە دەرمان ئەگەر پێویست بکات.
فشەڵبوونی ئێسک
ژەمێکی زۆر لە ستێرۆیدی هەناسەدان بۆ ماوەیەکی زۆر لەوانەیە هۆکارێکی مەترسیدار بێت بۆ گەشەکردنی ئێسک. دەتوانیت یارمەتیدەر بیت لە ڕێگریکردن لە نەخۆشی ئێسک بە وەرزشکردنی بەردەوام، جگەرە نەکێشان، هێشتنەوەی کێشێکی تەندروست و خواردنی خۆراکی کالسیۆمی پێویست.
دواکەوتنی گەشەی منداڵ
ئەو منداڵانەی کە بۆ ماوەیەکی زۆر بەکارهێنانی ستیرۆید بەکاردەهێنن پێویستە چاودێری گەشەکردنیان بکرێت. مەترسییەکی بچووک هەیە کە لەوانەیە ستێرۆیدی پێویست لە سییەکانەوە بێت بۆ ناو لەش (لە ڕێگەی خوێنەوە)، بۆ دواخستنی گەشەکردن. ئەم مەترسییە پێویستە هاوسەنگ بکرێت بەرامبەر بە مەترسی ئەوەی کە منداڵێک نەخۆشی ڕەبۆی هەبێت کە ڕێگری لە ستیرۆید ناکات. نوێترین لێکۆڵینەوەکان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە بەرزی پێگەیشتووان دەکرێت بە ڕێژەی ١.٢ سم کەمبکرێتەوە بە بەکارهێنانی چەند ساڵێک لە ستێرۆیدە هەڵمژراوەکان هەرچەندە دەکرێت بەکارهێنانی ستیرۆید لە دەمەوە بۆ نەخۆشانی ڕەبۆ بەهەمان شێوە دەکرێت لەسەر گەشەی منداڵان دروست بکات.
کێشەی دەروونی
دەرمانەکانی ستێرۆید لەوانەیە خەمۆکی و کێشە دەروونییەکانی تر خراپتر بکەن و زۆر بە دەگمەن دەبنە هۆی کێشەی تەندروستی دەروونی. ئەمە زیاتر باوە لەگەڵ حەبەکانی ستێرۆید، بەڵام هەندێک جار دەکرێت بەهۆی هەناسەدەری ستێرۆیدەوە بێت. پێویستە ڕاوێژی پزیشکی بکرێت ئەگەر دڵەڕاوکێ یان گۆڕانی ڕەفتار ڕووبدات.
