ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
ئەسکەندەری مەکدۆنی، ناسراو بە ئەسکەندەری مەزن، یەکێکە لە گرنگترین و کاریگەرترین کەسایەتییەکانی مێژووی جیهان. ئەم سەرکردە سەربازی و پاشایە لە ساڵی ٣٥٦ی پێش زایین لە پێلا، پایتەختی کۆنی مەکدۆنیا لەدایک بووە. ناوبانگی ئەسکەندەر بە هۆی دامەزراندنی یەکێک لە گەورەترین ئیمپراتۆرییەکانی مێژوو لە ماوەیەکی کورتدا بەدەست هاتووە. لەم ڕاپۆرتەدا، ئێمە سەرنج دەخەینە سەر ژیان، سەرکەوتنەکان و میراتی ئەم کەسایەتییە مێژووییە گرنگە.
ژیانی سەرەتایی و پەروەردە
ئەسکەندەر کوڕی فیلیپی دووەم، پاشای مەکدۆنیا و ئۆلیمپیاس، شاژنی ئێپیرۆس بوو. لە تەمەنێکی زۆر بچووکەوە، ئەسکەندەر لەژێر چاودێری باوکیدا پەروەردە کرا و فێری هونەری جەنگ و سیاسەت بوو. هەروەها، ئەرستۆی فەیلەسووفی بەناوبانگ مامۆستای تایبەتی ئەسکەندەر بوو کە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر بیرکردنەوە و جیهانبینی داهاتووی هەبوو.
لە تەمەنی گەنجیدا، ئەسکەندەر بەهرەی سەربازی و سەرکردایەتی خۆی نیشان دا. لە تەمەنی ١٦ ساڵیدا، کاتێک باوکی لە شەڕدا بوو، ئەسکەندەر وەک جێگری پاشا مەکدۆنیای بەڕێوە برد. لە تەمەنی ١٨ ساڵیدا، ئەو بەشداری لە شەڕی خێرۆنیا کرد و ڕۆڵێکی گرنگی لە سەرکەوتنی مەکدۆنیادا هەبوو.
گەیشتن بە دەسەڵات
لە ساڵی ٣٣٦ی پێش زایین، دوای کوژرانی فیلیپی دووەم، ئەسکەندەر لە تەمەنی ٢٠ ساڵیدا بوو بە پاشای مەکدۆنیا. سەرەتای دەسەڵاتەکەی بە کۆمەڵێک ئاڵۆزی و هەڕەشە دەستی پێکرد. هەندێک لە شارە یۆنانییەکان هەوڵیان دا سەربەخۆیی خۆیان ڕابگەیەنن و هۆزە تراکییەکان لە باکوور هەڕەشەیان لە سنوورەکانی مەکدۆنیا دەکرد.
ئەسکەندەر بە خێرایی و بە لێهاتوویی مامەڵەی لەگەڵ ئەم کێشانە کرد. ئەو سوپایەکی گەورەی کۆکردەوە و بەرەو باشوور جووڵا، شارە یاخیبووەکانی یۆنانی سەرکوت کرد و دووبارە یەکێتی یۆنانی لەژێر سەرکردایەتی مەکدۆنیادا سەپاند. پاشان بەرەو باکوور گەڕایەوە و هۆزە تراکییەکانی شکاند، سنوورە باکوورییەکانی وڵاتەکەی پاراست.
سەرکەوتنە سەربازییەکان
دوای سەقامگیرکردنی دەسەڵاتی لە مەکدۆنیا و یۆنان، ئەسکەندەر سەرنجی خستە سەر ئیمپراتۆریەتی فارس، گەورەترین هێزی ئەو سەردەمە. لە ساڵی ٣٣٤ی پێش زایین، ئەو دەستی بە هێرشێکی گەورە کرد بۆ سەر فارسەکان.
لە ماوەی دە ساڵدا، ئەسکەندەر زنجیرەیەک سەرکەوتنی گەورەی بەدەست هێنا. گرنگترین شەڕەکانی بریتی بوون لە:
- شەڕی گرانیکۆس (٣٣٤ پ.ز): یەکەم سەرکەوتنی گەورەی ئەسکەندەر دژی فارسەکان لە ئاسیای بچووک.
- شەڕی ئیسۆس (٣٣٣ پ.ز): شکاندنی داریوشی سێیەم، پاشای فارس.
- گەمارۆی تایر (٣٣٢ پ.ز): داگیرکردنی شاری بەهێزی فینیقی دوای حەوت مانگ گەمارۆ.
- شەڕی گاوگامێلا (٣٣١ پ.ز): شەڕی یەکلاکەرەوە کە کۆتایی بە دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی فارس هێنا.
دوای ئەم سەرکەوتنانە، ئەسکەندەر بەرەو ڕۆژهەڵات درێژەی بە پێشڕەوییەکانی دا. ئەو گەیشتە هیندستان و لەوێ چەندین شەڕی تری بردەوە. بەڵام لە کۆتاییدا، بە هۆی ناڕەزایی سەربازەکانی، ناچار بوو بگەڕێتەوە.
فەلسەفە و بیروباوەڕەکانی
ئەسکەندەر تەنها سەرکردەیەکی سەربازی نەبوو، بەڵکو خاوەن بیروباوەڕ و فەلسەفەی تایبەت بە خۆی بوو. ئەو لەژێر کاریگەری فێرکردنەکانی ئەرستۆدا گەورە ببوو و بایەخێکی زۆری بە زانست و فەلسەفە دەدا. ئەسکەندەر پێی وابوو کە دەبێت کەلتوورە جیاوازەکان لێک نزیک بکرێنەوە و تێکەڵ بکرێن.
یەکێک لە گرنگترین بیرۆکەکانی ئەسکەندەر "هۆمۆنۆیا" بوو، کە بە واتای یەکگرتوویی فکری و هارمۆنی نێوان گەلان دێت. ئەو هەوڵی دەدا کەلتووری یۆنانی و ڕۆژهەڵاتی تێکەڵ بکات و سیستەمێکی حوکمڕانی دابمەزرێنێت کە هەموو نەتەوەکان لەخۆ بگرێت.
کاریگەری لەسەر کەلتوور و شارستانییەت
فتوحاتەکانی ئەسکەندەر کاریگەرییەکی قووڵیان لەسەر کەلتوور و شارستانییەتی جیهانی کۆن هەبوو. ئەو بووە هۆی بڵاوبوونەوەی کەلتووری یۆنانی (هێلێنیزم) لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیا. ئەم تێکەڵبوونە کەلتوورییە بووە هۆی:
- دامەزراندنی چەندین شاری نوێ، لەوانە ئەسکەندەرییە لە میسر.
- بڵاوبوونەوەی زمانی یۆنانی وەک زمانی نێودەوڵەتی بازرگانی و زانست.
- گۆڕانکاری لە هونەر و مەعماریدا، تێکەڵکردنی شێوازی یۆنانی و ڕۆژهەڵاتی.
- پێشکەوتن لە بواری زانست و فەلسەفەدا بەهۆی ئاڵوگۆڕی بیروباوەڕ لە نێوان کەلتوورە جیاوازەکاندا.
میراتی ئەسکەندەر
مردنی ناوەختی ئەسکەندەر لە تەمەنی ٣٢ ساڵیدا لە ساڵی ٣٢٣ی پێش زایین، کۆتایی بە خەونەکانی هێنا بۆ دامەزراندنی ئیمپراتۆریەتێکی جیهانی. دوای مردنی، ئیمپراتۆریەتەکەی لەنێوان سەرکردە سەربازییەکانیدا دابەش کرا و چەندین دەوڵەتی هێلێنیستی لێ دروست بوو.
سەرەڕای ئەمە، میراتی ئەسکەندەر بۆ سەدان ساڵ بەردەوام بوو:
- ئەو بووە نموونەیەک بۆ سەرکردە سەربازییەکانی دوای خۆی، وەک یولیوس قەیسەر.
- کاریگەری لەسەر پەرەسەندنی بازرگانی و پەیوەندی نێوان ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵات هەبوو.
- ڕێگەی خۆشکرد بۆ بڵاوبوونەوەی ئایین و فەلسەفەی ڕۆژهەڵاتی لە ڕۆژئاوادا.
- بووە هۆی دروستبوونی سەردەمی هێلێنیستی کە کاریگەری قووڵی لەسەر پەرەسەندنی کەلتووری و زانستی هەبوو.
ئەنجام
ئەسکەندەری مەکدۆنی یەکێکە لەو کەسایەتییانەی کە شوێنپەنجەی بە ڕوونی لەسەر مێژووی جیهان بەجێ هێشتووە. سەرکەوتنە سەربازییەکانی، بیرۆکە سیاسییەکانی و هەوڵەکانی بۆ یەکخستنی کەلتوورەکان، جیهانێکی نوێیان دروست کرد کە تێیدا ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا پێکەوە تێکەڵ بوون. هەرچەندە ئیمپراتۆریەتەکەی دوای مردنی هەڵوەشایەوە، بەڵام کاریگەرییەکانی لەسەر کەلتوور، زانست، هونەر و سیاسەت بۆ سەدان ساڵ بەردەوام بوون و تەنانەت تا ئەمڕۆش هەست پێ دەکرێن.
