فیزیای کوانتەم

پێشەکی

فیزیای کوانتەم تیۆرێکی بنەڕەتییە کە ڕەفتاری ماددە و وزە لە ئاستی زۆر بچووکدا وەسف دەکات. ئەم تیۆرە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا گەشەی کرد و بووە هۆی شۆڕشێکی گەورە لە تێگەیشتنی ئێمە بۆ جیهانی فیزیکی. فیزیای کوانتەم جیاوازە لە فیزیای کلاسیکی و زۆر جار دەرەنجامەکانی دژی ئەزموونی ڕۆژانەی ئێمەن.

مێژووی سەرهەڵدانی فیزیای کوانتەم

فیزیای کوانتەم لە کۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەمدا سەریهەڵدا، کاتێک زانایان تێبینی کردنێک ڕووداوی فیزیکی هەن کە ناتوانرێت بە تیۆرە کلاسیکییەکان ڕوون بکرێنەوە. ماکس پلانک لە ساڵی ١٩٠٠ یەکەم هەنگاوی نا بە پێشنیارکردنی ئەوەی کە وزە لە پاکێجی دیاریکراودا (کوانتەم) دەردەچێت. ئەلبێرت ئاینشتاین، نیلز بۆر، ڤێرنەر هایزنبێرگ و ئێروین شرۆدینگەر لە زانا دیارەکانی تر بوون کە بەشدارییان لە گەشەپێدانی ئەم تیۆرەدا کرد.

بنەما سەرەکییەکانی فیزیای کوانتەم

فیزیای کوانتەم لەسەر چەند بنەمایەکی سەرەکی دامەزراوە:

١. کوانتایزەیشن: وزە و تایبەتمەندییە فیزیکییەکانی تر تەنها لە بڕی دیاریکراودا (کوانتەم) دەردەچن.

٢. دووانەیی شەپۆل-گەردیلە: تەنە بچووکەکان دەتوانن هەم تایبەتمەندی شەپۆل و هەم تایبەتمەندی گەردیلە نیشان بدەن.

٣. نادڵنیایی: ناتوانرێت هاوکات و بە وردی شوێن و خێرایی تەنێک بپێورێت (پرەنسیپی نادڵنیایی هایزنبێرگ).

٤. سوپەرپۆزیشن: سیستەمێکی کوانتەمی دەتوانێت لە چەند دۆخێکدا بێت لە هەمان کاتدا تا کاتی پێوانەکردن.

٥. تێکەڵبوونی کوانتەمی: دوو تەن دەتوانن بە شێوەیەک پەیوەندییان هەبێت کە گۆڕانکاری لە یەکێکیاندا ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر ئەوی تریان هەبێت، تەنانەت ئەگەر لە یەکتر دوور بن.

دیاردە گرنگەکانی فیزیای کوانتەم

١. کاریگەری فۆتۆئەلەکتریک: دەرچوونی ئەلەکترۆن لە ماددە بەهۆی تیشکی ڕووناکی.
٢. تونێلی کوانتەمی: توانای تەنە بچووکەکان بۆ تێپەڕین لە بەربەستێک کە بەپێی فیزیای کلاسیکی نەدەبوو بتوانن تێیپەڕن.
٣. سوپەرفلویدیتی و سوپەرکۆنداکتیڤیتی: دیاردەی جووڵەی بێ بەرگری شلەمەنی و کارەبا لە پلەی گەرمی زۆر نزمدا.
٤. تێکەڵبوونی کوانتەمی: پەیوەندی نهێنی نێوان دوو تەنی کوانتەمی.

کاربردە پراکتیکییەکانی فیزیای کوانتەم

١. لەیزەر: بەکارهێنانی دەرچوونی ڕێکخراوی فۆتۆن لە تەکنەلۆژیای جیاوازدا.
٢. ترانزیستۆر و نیوەگەیەنەرەکان: بنەمای تەکنەلۆژیای ئەلەکترۆنی مۆدێرن.
٣. مایکرۆسکۆپی ئەلەکترۆنی: بەکارهێنانی شەپۆلی ئەلەکترۆن بۆ بینینی شتە زۆر بچووکەکان.
٤. کۆمپیوتەری کوانتەمی: بەکارهێنانی تایبەتمەندییە کوانتەمییەکان بۆ ئەنجامدانی ژمارکاری.
٥. کریپتۆگرافیای کوانتەمی: بەکارهێنانی یاساکانی کوانتەم بۆ پاراستنی زانیاری.

لێکدانەوە فەلسەفییەکان و مشتومڕەکان

فیزیای کوانتەم چەندین پرسیاری فەلسەفی وروژاندووە:
١. سروشتی ڕاستی: ئایا جیهان بە ڕاستی ڕێکەوتی و نادیارە، یان ئەمە تەنها سنوورداریی تێگەیشتنی ئێمەیە؟
٢. ڕۆڵی چاودێر: ئایا چاودێریکردن کاریگەری لەسەر واقیع هەیە؟
٣. دیتەرمینیزم: ئایا هەموو شتێک پێشوەخت دیاریکراوە یان هەندێک شت بە ڕێکەوتە؟
٤. لۆکاڵیەت: چۆن دوو تەن دەتوانن کاریگەرییان لەسەر یەکتر هەبێت بەبێ پەیوەندی ڕاستەوخۆ؟

پەرەسەندنە نوێیەکان لە فیزیای کوانتەمدا

١. تیۆری جێگیر (String Theory): هەوڵدان بۆ یەکخستنی فیزیای کوانتەم و کێشکردنی گشتی.
٢. کۆمپیوتەری کوانتەمی: پێشکەوتن لە دروستکردنی کۆمپیوتەرە کوانتەمییەکان.
٣. تێکەڵبوونی کوانتەمی دوور: ئەزموونەکان بۆ تاقیکردنەوەی سنووری تێکەڵبوونی کوانتەمی.
٤. میکانیکی کوانتەمی لە سیستەمە گەورەکاندا: لێکۆڵینەوە لە کاریگەرییە کوانتەمییەکان لە ئاستی ماکرۆسکۆپیدا.

کاریگەری فیزیای کوانتەم لەسەر زانست و تەکنەلۆژیا

فیزیای کوانتەم کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر زۆربەی بوارەکانی زانست و تەکنەلۆژیا هەبووە:
١. کیمیا: تێگەیشتن لە پەیوەندی نێوان ئەتۆمەکان و مۆلیکیولەکان.
٢. بایۆلۆژیا: ڕوونکردنەوەی دیاردەکانی وەک فۆتۆسینسێس و موتەیشن.
٣. ئەلەکترۆنیک: بنەمای تەکنەلۆژیای نیوەگەیەنەرەکان.
٤. پزیشکی: پێشکەوتن لە تەکنیکەکانی وێنەگرتن و چارەسەری.
٥. کۆمپیوتەر: بنەمای کۆمپیوتەری کوانتەمی و کریپتۆگرافیای کوانتەمی.

بە کورتی، فیزیای کوانتەم یەکێکە لە گرنگترین دەستکەوتەکانی زانستی مۆدێرن کە نەک تەنها تێگەیشتنی ئێمەی بۆ جیهانی فیزیکی گۆڕیوە، بەڵکو بووەتە هۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژی لە زۆر بواردا. هەرچەندە هێشتا زۆر لایەنی نادیار و مشتومڕی هەیە، بەڵام بەردەوام سەرچاوەی سەرنج و توێژینەوەیە بۆ زانایان و فەیلەسوفان.