ناوه‌ڕۆك
ناساندن
هۆکارەکانی گەرمبوونی جیهان (بە ئینگلیزی: Causes of global warming، بە عەرەبی: أسباب ظاهرة الاحتباس الحراري)، لە دوای جەنگی جیهانی دووەم بەگشتی و سەرەتای سەدەی بیست و یەك بەتایبەتی گەرمبوونێكی هەستپێكراو لە جیهاندا ڕوویدا. دوای لێكۆڵینەوەیەكی زۆر زاناكانی بواری كەشناسی و ژینگە ئەوەیان بۆ دەركەوت كە بەهۆی فاكتەرە دەستكردەكانی وەك (كارگەكان، بڕینی دار و نەهێشتنی سەوزایی، دوكەڵی ئەگزۆزی سەیاره و شەمەندەفەر و فڕۆكە، پیسكردنی ژینگە و ئاژەڵداری،...) ڕۆژ له دوای ڕۆژ ڕوو لە زیادبوون دەكات و مەترسی گەورەی هەیە لەسەر ژیانی بوونەوەر.
هۆکارەکانی دەردانی گازی گەرمخانەیی کە دەبنە هۆی گەرمبوونی زەوی:
گازی گەرمخانە یان گازە گەرمخانەییەکان بەهۆی کۆبوونەوەی ژمارەیەکی دیاریکراو لە گازە لە بەرگەهەوادا دروست دەبن، کە بریتین لە: دووەم ئۆکسیدی کاربۆن، ئۆکسیدی نایترۆجین، میتان، و گازە فلۆرینکراوەکان کە بە کلۆرۆفلۆرۆکاربۆن ناسراون، بەڵام چالاکییەکانی مرۆڤ بەشدارن لە زیادکردنی ڕێژەی سەدی کە دەبێتە هۆی گەرمبوونی جیهان.
هۆکارەکانی مرۆڤ
سووتاندنی سووتەمەنی بەردینی
شۆڕشی پیشەسازی کە لە ناوەڕاستی سەدەی ١٨ دەستی پێکرد ئاستی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی لە بەرگەهەوادا زۆر بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش لە ٢٨٠ بۆ ٣٨٧ بەش لە ملیۆنێکدا بەرزکردەوە، ئەمەش بەهۆی زیادبوونی بەکارهێنانی سووتەمەنی بەردینی و زیادبوونی سووتانیانەوەیە چڕیی ئەم گازە لە بەرگەهەوادا بە ڕێژەیەک لە نێوان ٢-٣ بەش لە ملیۆنێک/ساڵدا زیاد دەکات.
نەهێشتنی دارستانەکان
شێوازەکانی بەکارهێنانی زەوی لە ساڵانی ڕابردوودا گۆڕانکارییەکی بەرچاویان بەسەردا هاتووە، لە ئێستادا دارستانەکان پاکدەکرێنەوە، بەتایبەتی لە ناوچە گەرمەکاندا، بۆ وەبەرهێنانی دیکە بەکاردەهێنرێن ئەم پرۆسەیە بەشدارە لە زیادکردنی دەردانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بۆ بەرگەهەوا بە ڕێژەی یەک لەسەر سێ، کە لە بەرامبەردا دەبێتە هۆی گەرمبوونی جیهان.
چالاکی کشتوکاڵی
چالاکییە کشتوکاڵییەکانی وەک بەکارهێنانی پێو، چاندنی کێڵگەی برنج، شێوازەکانی ئاودێری و ئەوانی دیکە دەبێتە هۆی زیادبوونی چڕیی گازی میتانی لە بەرگەهەوادا جگە لەوەش، زیادەڕۆیی لە بەکارهێنانی پێودا ڕێژەی ئۆکسیدی نایترۆجین زیاد دەکات لە بەرگەهەوادا.
بەخێوکردنی ئاژەڵ
بەخێوکردنی ئاژەڵ ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە هۆکاری گەرمبوونی جیهان، بەو پێیەی بەرپرسە لە ١٨٪ی دەردانی گازی گەرمخانەیی لە جیهاندا، بەپێی ڕاپۆرتێکی نەتەوە یەکگرتووەکان بەخێوکردنی ئاژەڵ پێویستی بە دارستانبڕین هەیە بۆ ئەوەی ئەو زەویانە وەک لەوەڕگە بۆ ئاژەڵداری بەکاربهێنرێت لە دارستانەکانی ئەمازۆن ڕوویدا، کە نزیکەی ٧٠٪ی دارستان بڕان بەهۆی بەخێوکردنی ئاژەڵەوە، دەردانی گازی میتانی کە بە شێوەیەکی سروشتی لەلایەن ئاژەڵەکانەوە بەرهەمدەهێنرێت بەشدارە لە زیادبوونی گازە گەرمخانەییەکان، ئەمەش لە بەرامبەردا کێشەی گەرمبوونی زەوی زیاتر دەکات.
دروستکردنی چیمەنتۆ
پرۆسەی دروستکردنی چیمەنتۆ بەشدارە لە زیادکردنی دەردانی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بۆ ناو بەرگەهەوا، لە قۆناغی گەرمکردنی کاربۆناتی کالیسیۆمدا، چونکە ئەم پرۆسەیە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و لیمۆ بەرهەم دەهێنێت، لە لایەکی دیکەوە سووتاندنی سووتەمەنی بەردینی بەکاردێت بۆ دابینکردنی گەرمی پێویست بۆ تەواوکردنی پرۆسەی بەرهەمهێنان بەشدارە لە زیادکردنی ڕێژەی سەدی خۆی هەروەها، بەشداری مرۆڤ لە دەردانی گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لە پرۆسەی بەرهەمهێنانی چیمەنتۆدا نزیکەی ٥٪ە.
پاشماوەی پیشەسازی و زبڵدانەکان
کارگەکان و پرۆسەکانی پیشەسازی بە گشتی چەندین گازی زیانبەخش بەرهەم دەهێنن کە دەدرێنە بەرگەهەوا، ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبوونی گەرمبوونی زبڵ و زبڵدانەکان هەروەها دەردانی میتانی و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن زیاد دەکات، کە بەشدارییەکی بەرچاویان هەیە لە زیادکردنی کاریگەریی گازی گەرمخانەیی .
زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان
ساڵ بە ساڵ ژمارەی دانیشتوانی جیهان زیاد دەکات، ئەمەش خواست لەسەر خۆراک و شوێنی نیشتەجێبوون و جلوبەرگ و زۆرێک لە بەرهەمە پیشەسازییەکان زیاد دەکات و ئەمەش لە بەرامبەردا ژمارەی کارگە و پرۆسە پیشەسازییەکان زیاد دەکات، ئەمەش بەشدارە لە بەرزبوونەوەی ڕێژەی دەردانی گازە زیانبەخشەکان لە بەرامبەردا، زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان دەبێتە هۆی زیادبوونی بەکارهێنانی سووتەمەنی بەردینی، کە بەشدارییەکی بەرچاو دەکات لە خراپتربوونی گەرمبوونی زەوی.
هۆکاری سروشتی
کۆمەڵێک هۆکاری سروشتی هەن کە بەشدارن لە زیادکردنی ڕێژەی گازە گەرمخانەکان لە بەرگەهەوادا، بەو پێیەی ڕێژەی گازە گەرمخانەییەکان کە لە ئەنجامی پرۆسەی سروشتییەوە دروست دەبن بۆ هەزاران ساڵ تاڕادەیەک هاوسەنگ بوو، بەڵام لەگەڵ گۆڕانی کاتدا گۆڕانکاری بەسەردا هات.
- مێروولەکان لە ڕێگەی پرۆسەی هەرسکردنیانەوە بەشدارن لە زیادکردنی دەردانی گازی میتانی.
- ڕووەکخۆرەکان بەشدارن لە زیادبوونی دەردانی میتانی.
- ئاگری دارستانەکان بەشدارە لە زیادکردنی دەردانی زۆرێک لە گازە زیانبەخشەکان، وەک: یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن، میتان، دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و ئۆکسیدی نایترۆجین بە گشتی.
- ئیکۆسیستەمی تاڵاوەکان بەشدارن لە زیادبوونی دەردانی میتانی.
- ئیکۆسیستەمی زەوی وەک چیمەنتۆ، دارستان و ساڤانا بەشدارن لە زیادبوونی دەردانی ئۆکسیدی نایترۆجین.
- ئاوی شیرین وەک دەریاچە و چەم و ڕووبار و تاڵاوەکان بەشدارن لە دەردانی گازە گەرمخانەییەکانی وەک میتان، ئۆکسیدی نایترۆجین و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن.
- چالاکیی گڕکانەکان.
- شیبوونەوەی سروشتی ئاژەڵ و ڕووەک.
- توانەوەی سەهۆڵبەندان.
