ناوه‌ڕۆك
دەروازەیەک: زانستی شارستانیەت
ئیبن خەلدوون، بیرمەندی گەورەی سەدەی چواردەهەم، تەنیا مێژوونووسێک نەبوو کە ڕووداوەکانی تۆمار بکات، بەڵکو کۆڵەوارێکی بیر و هزریش بوو کە هەوڵی دۆزینەوەی ئەو یاسا شاراوە و بنەڕەتییانەی دەدا کە جووڵە بە مێژوو دەکەن و چارەنووسی گەل و نەتەوەکان دیاری دەکەن. ئەو زانستە نوێیەی کە دای هێنا و ناوی نا "زانستی شارستانیەت" (علم العمران)، لە ڕاستیدا یەکەمین هەوڵی زانستیی مرۆڤایەتی بوو بۆ تێگەیشتن لە هۆکارەکانی هەڵکشان و داکشانی دەوڵەت و شارستانیەتەکان. لەناو ئەم زانستە قووڵەیدا، تێڕوانینێکی هەیە کە وەک نەشتەرگەرییەکی ورد، ناخی دەروونی مرۆڤی دۆڕاو و نەتەوەی ژێردەست شیدەکاتەوە. ئەم تێڕوانینە، کە بە "بیردۆزی لاساییکردنەوەی ژێردەست لە سەردەست" ناسراوە، یەکێکە لە بلیمەتترین و لە هەمان کاتدا تاڵترین شیکارییەکانی ئەو بۆ دەرئەنجامە وێرانکەرەکانی شکست. ئەم لێکۆڵینەوەیە هەوڵ دەدات بە شێوەیەکی یەکپارچە و ڕەوان، تیشک بخاتە سەر بناغە و ناوەرۆک و دەرهاویشتەکانی ئەم بیردۆزە.
ناوەندی بیردۆزەکە: گەڕان بەدوای پاساوێکدا لە چاوی دوژمن
ئیبن خەلدوون لە پێشەکییە بەناوبانگەکەیدا ڕاستەوخۆ دەچێتە سەر کرۆکی باسەکە کاتێک دەڵێت، "گەلی ژێردەست هەمیشە و بەردەوام حەزی لە لاساییکردنەوەی گەلی سەردەستە لە هەموو لایەنەکانی ژیاندا." ئەمە تەنیا تێبینییەکی سادە نییە، بەڵکو دەرئەنجامی تێفکرینێکی قووڵە لەسەر کاردانەوەی دەروونیی نائاگای مرۆڤ بەرامبەر بە شکست. ئەو وای بۆ دەچێت کە کاتێک نەتەوەیەک لە ڕووی سەربازی و سیاسییەوە بە تەواوی تێکدەشکێت و دەکەوێتە ژێر باری دەسەڵاتی بێگانەوە، کێلانی قووڵێکی دەروونی لەناویدا دروست دەبێت. دەروونی مرۆڤی دۆڕاو، لە هەوڵێکدا بۆ هەڵاتن لە داننان بە لاوازیی خۆی و بۆ دۆزینەوەی پاساوێک بۆ ئەو دۆخە سەختەی تێی کەوتووە، پەنا بۆ فێڵێکی دەروونیی سادە دەبات؛ ئەویش "کامڵ بینین"ی سەردەستەکەیەتی. واتە لە بری ئەوەی بڵێت من لاواز بووم و بۆیە دۆڕام، وا لە خۆی دەگەیەنێت کە ئەوی بەرامبەری لە ئەوپەڕی هێز و پێشکەوتن و کامڵیدا بووە، بۆیە شکستی ئەو لە بەرامبەریدا کارەساتێکی گەورە نییە و شتێکی چاوەڕوانکراوە. ئەم شێوازە لە بیرکردنەوە وا دەکات هەرچییەک پەیوەندی بە گەلی سەردەستەوە هەبێت—زمانەکەی، پۆشاکەکەی، دابونەریتەکەی، شێوازی بیناسازی و بەڕێوەبردنەکەی—وەک نموونەیەکی بێگەرد و باڵا و شایستەی شوێنکەوتن ببینرێت. لێرەوە، حەزی لاساییکردنەوە وەک هەوڵێکی نائاگاهانە بۆ دەستکەوتنی بەشێک لەو "کامڵییە" و بۆ سڕینەوەی هەستی گۆرانکاری و دۆڕان، لە ناخی ژێردەستدا چەکەرە دەکات.
قۆناغەکانی پووکانەوە: لە ڕووکەشەوە بەرەو لەناوچوونی گیانی هاوبەش
پرۆسەی لاساییکردنەوەکە، بەپێی شیکارییەکانی ئیبن خەلدوون، وەک نەخۆشییەکی کوشندە، قۆناغ بە قۆناغ لەش و گیانی نەتەوەی ژێردەست دادەگرێت. سەرەتا لە ڕووکەشەوە دەست پێ دەکات و وردە وردە دەگاتە قووڵایی و ناوکی ناسنامەی نەتەوەیی.
قۆناغی یەکەم
بریتییە لە لاساییکردنەوەی دیاردە دەرەکییەکان. تاکەکانی نەتەوەی ژێردەست دەست دەکەن بە لاساییکردنەوەی شێوازی پۆشاکی سەردەستەکانیان، بەکارھێنانی دەستەواژە و وشەکانی ئەوان، و خۆشۆردنەوەی جلوبەرگ و دروشمەکانی ئەوان. ئەمە وەک هەوڵێک وایە بۆ شاردنەوەی ناسنامەی ڕاستەقینەی خۆیان و بۆ خۆنواندن وەک کەسێکی سەر بە چینی براوە. بەڵام ئەم لاساییکردنەوەیە لەسەر ڕووکەش ناوەستێت.
قۆناغی دووەم
دەست پێ دەکات کاتێک ئەم حەزە دزە دەکاتە ناو دابونەریتە کۆمەڵایەتییەکان، شێوازەکانی ئاخاوتن، ڕەفتاری ڕۆژانە و تەنانەت سیستمی بەهاکانیش. وردە وردە، ئەو داب و نەریتانەی کە پێشتر مایەی شانازی و شکۆمەندی بوون، وەک نیشانەی دواکەوتوویی و کۆنەخوازی سەیر دەکرێن، و لە بەرامبەردا، نەریت و شێوازی ژیانی داگیرکەر وەک ترۆپکی شارستانیەت و پێشکەوتن دەبینرێن.
قۆناغی هەرە مەترسیدار و کۆتایی
کاتێکە کە ئەم پرۆسەیە دەگاتە ناوکی بوونی نەتەوە، واتە ئەو "هەستە هاوبەشە"ی کە ئیبن خەلدوون پێی دەڵێت "عصبیة". ئەم چەمکە، کە بە مانای گیانی یەکگرتوویی، هاوپشتیی کۆمەڵایەتی، و ئەو هۆکاربەندییە ڕۆحییەی کە تاکەکانی خێڵێک یان گەلێک پێکەوە گرێ دەدات، لای ئیبن خەلدوون بنچینەی دامەزراندنی هەر دەوڵەت و شارستانییەتێکە. کاتێک گەلی ژێردەست، لە بری ئەوەی شانازی بە مێژووی خوێناوی و پڕ لە شانازیی خۆیەوە بکات و لە کولتوورەکەیدا بەدوای هێز و ورەدا بگەڕێت، شەرم لە ڕابردووی خۆی دەکات و بە چاوی ڕێز و سەرسامییەوە سەیری سەردەستەکەی دەکات، ئەو کاتە ئەو "گیانە هاوبەشە" کە سەرچاوەی هێز و بەرگرییە، وردە وردە دەپووکێتەوە. خۆبەزلزانی و باوەڕبەخۆبوون جێگەی خۆی دەدات بە خۆبەکەمزانییەکی کوشندە، و یەکگرتوویی و هاوپشتیش شوێنیان دەدرێت بە تاکڕەوی و هەوڵی تاکەکەسی بۆ نزیکبوونەوە لە سەردەست و بەدەستهێنانی ڕەزامەندیی ئەو. لێرەدایە کە شکستی ڕاستەقینە و مەرگی مێژوویی نەتەوەیەک دەست پێ دەکات. چونکە نەتەوەیەک کە لەڕووی جەستەییەوە شکابێت بەڵام گیانی هاوبەشی مابێت، هیوای هەستانەوەی لێ دەکرێت، بەڵام نەتەوەیەک کە لەڕووی دەروونییەوە تەسلیم بووبێت و گیانە هاوبەشەکەی مردبێت، بێ گومان بەرەو توانەوە و لەناوچوون هەنگاو دەنێت.
ئەم دۆخە بەڕوونی لە ڕۆژهەلاتی کوردستان دەبینێرت کە چۆن لووڕ و هەوارامییەکانیان لە کورد دابڕییەوە و چیدیکە وەک یەک گیانی هاوبەش خۆیان نابینن.. یاخوود لەناوچەدابڕێنراوەکانی باشووری کوردستان کە تێیدا تاکی کورد پۆشاکی عەرەب دەپۆشێت و بە زمانی ئەوان ئەدوێت.
دەرەنجامگیری: ترسناکترین شکست، شکستی دەروونییە
بیردۆزەکەی ئیبن خەلدوون وەک زەنگێکی ئاگادارکەرەوەی بەرز لەنێو لاپەڕەکانی مێژوودا دەزرنگێتەوە و پێمان دەڵێت کە ترسناکترین جۆری داگیرکاری، داگیرکاریی خاک و نیشتمان نییە، بەڵکو داگیرکاریی دەروون و بیر و هۆشە. ئەو پێمان نیشان دەدات کە مەترسیدارترین شکست، شکستی سەربازی نییە، بەڵکو ئەو شکستە دەروونییەیە کە وا لە نەتەوەیەک دەکات باوەڕی بەخۆی نەمێنێت و جوانی و ڕاستی و کامڵی تەنیا لە چاوی "ئەوی تر"دا ببینێت. لەو ساتەوەختەدا کە نەتەوەیەک چیتر شانازی بە زمان و کولتوور و مێژووی خۆیەوە ناکات و هەست دەکات بۆ ئەوەی ببێتە مرۆڤێکی "پێشکەوتوو" دەبێت خۆی لە ڕابردووی خۆی داببڕێت و وەک داگیرکەرەکەی بژی، ئەو کاتە یەکەم هەنگاوی بەرەو مەرگی حەتمیی خۆی ناوە. لە کۆتاییدا، پەیامە نەمرەکەی ئیبن خەلدوون ئەوەیە کە کلیلی مانەوە و هەستانەوەی هەر نەتەوەیەک، پاراستنی ئەو باوەڕبەخۆبوونە دەروونییە و ئەو گیانە هاوبەشە کولتوورییەیە کە ناسنامەی پێ دەبەخشێت. هەر کاتێک نەتەوەیەک وازی لە گەوهەری خۆی هێنا، ئیتر هیچ شتێک نایپارێزێت لەوەی لەناو شەپۆلی مێژوودا بتوێتەوە و وون بێت.
سەرچاوەکان
13 بینین
