ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
لە مێژووی بیری مرۆڤایەتیدا، ژمارەیەک پرسیاری بنەڕەتی هەن کە بە درێژایی سەدەکان وەک خۆیان ماونەتەوە و هێشتا مێشکی فەیلەسووفان، زانایان و بیرمەندانیان بەخۆیانەوە سەرقاڵ کردووە. یەکێک لە قووڵترین و کۆنترین ئەو پرسیارانە پەیوەستە بە چەمکی "ناسنامە" (Identity) چی وا دەکات شتێک یان کەسێک بە درێژایی کات و سەرەڕای گۆڕانکارییەکان، هەمان شت یان هەمان کەس بێت؟ ئەم پرسیارە لە کرۆکی یەکێک لە بەناوبانگترین و کاریگەرترین پارادۆکسە فەلسەفییەکاندا خۆی دەبینێتەوە: "پارادۆکسی کەشتییەکەی تیسیوس". ئەم پارادۆکسە، کە لە ڕواڵەتدا چیرۆکێکی سادەیە، دەرگا بە ڕووی گفتوگۆیەکی بێپایاندا دەکاتەوە سەبارەت بە ماهیەتی بوون، پەیوەندی نێوان ماددە و فۆرم، و سروشتی بەردەوامی لە گەردوونێکی پڕ لە گۆڕانکاریدا. هەوڵدەدەین بە شێوەیەکی ئەکادیمی، زانستی و فەلسەفی تیشک بخاتە سەر هەموو لایەنەکانی ئەم پارادۆکسە، لە ڕەگە مێژووییەکەیەوە تا دەگاتە بەرجەستەبوونە هاوچەرخەکانی و شیکاری بۆ ئەو وەڵامانەی کە پێشنیار کراون.
چیرۆکی پارادۆکسەکە: لە پلۆتارکەوە تا هۆبز
بنچینەی پارادۆکسەکە دەگەڕێتەوە بۆ نووسینەکانی فەیلەسووف و مێژوونووسی یۆنانی، پلۆتارک، کە لە کتێبی "ژیانی تیسیوس"دا باسی دەکات. چیرۆکەکە بەم شێوەیەیە:
تیسیوس، پاڵەوانی ئەفسانەیی و دامەزرێنەری شاری ئەسینا، دوای سەرکەوتنە مەزنەکەی بەسەر مینۆتۆردا لە دوورگەی کریت، بە کەشتییە بەناوبانگەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەسینا. وەک ڕێزێک بۆ ئەم پاڵەوانە و بۆ هێشتنەوەی یادەوەریی سەرکەوتنەکەی بۆ نەوەکانی داهاتوو، خەڵکی ئەسینا بڕیار دەدەن کەشتییەکە وەک یادگارێکی نیشتمانی بپارێزن. بە تێپەڕبوونی ساڵانێکی دوورودرێژ، کەشتییە دارینەکە ڕووبەڕووی کاریگەرییەکانی کات و کەشوهەوا دەبێتەوە؛ تەختەکانی یەک لەدوای یەک دەپووشن و توانای خۆڕاگرییان نامێنێت. بۆ ئەوەی کەشتییەکە لەناو نەچێت، شارەزایان و وەستاکانی ئەسینا هەر تەختەیەکی کە خراپ دەبوو، بە تەختەیەکی نوێی هاوشێوەی تەواو وەک ئەسڵییەکە، دایان دەنایەوە. ئەم پرۆسەیە وردە وردە و بە شێوەیەکی بەردەوام بەڕێوەچوو، تا دواجار دوای ماوەیەکی زۆر، هیچ یەکێک لە تەختە ئەسڵییەکانی کەشتییەکەی تیسیوس لە پێکهاتەی کەشتییەکەدا نەمابوو و هەمووی بە تەختەی نوێ جێگەی گیرابووەوە.
لێرەوە یەکەم پرسیاری فەلسەفیی قووڵ سەرهەڵدەدات: ئایا ئەو کەشتییەی ئێستا لە بەندەرەکەدایە و هەموو پارچەکانی نوێن، هێشتا بە ڕاستی هەمان "کەشتییەکەی تیسیوس"ە؟ یان ئایا ئێمە لەبەردەم کۆپییەکی تەواودا ڕاوەستاوین کە تەنها ناوە ئەسڵییەکەی هەڵگرتووە؟
تیسیوس، پاڵەوانی ئەفسانەیی و دامەزرێنەری شاری ئەسینا، دوای سەرکەوتنە مەزنەکەی بەسەر مینۆتۆردا لە دوورگەی کریت، بە کەشتییە بەناوبانگەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەسینا. وەک ڕێزێک بۆ ئەم پاڵەوانە و بۆ هێشتنەوەی یادەوەریی سەرکەوتنەکەی بۆ نەوەکانی داهاتوو، خەڵکی ئەسینا بڕیار دەدەن کەشتییەکە وەک یادگارێکی نیشتمانی بپارێزن. بە تێپەڕبوونی ساڵانێکی دوورودرێژ، کەشتییە دارینەکە ڕووبەڕووی کاریگەرییەکانی کات و کەشوهەوا دەبێتەوە؛ تەختەکانی یەک لەدوای یەک دەپووشن و توانای خۆڕاگرییان نامێنێت. بۆ ئەوەی کەشتییەکە لەناو نەچێت، شارەزایان و وەستاکانی ئەسینا هەر تەختەیەکی کە خراپ دەبوو، بە تەختەیەکی نوێی هاوشێوەی تەواو وەک ئەسڵییەکە، دایان دەنایەوە. ئەم پرۆسەیە وردە وردە و بە شێوەیەکی بەردەوام بەڕێوەچوو، تا دواجار دوای ماوەیەکی زۆر، هیچ یەکێک لە تەختە ئەسڵییەکانی کەشتییەکەی تیسیوس لە پێکهاتەی کەشتییەکەدا نەمابوو و هەمووی بە تەختەی نوێ جێگەی گیرابووەوە.
لێرەوە یەکەم پرسیاری فەلسەفیی قووڵ سەرهەڵدەدات: ئایا ئەو کەشتییەی ئێستا لە بەندەرەکەدایە و هەموو پارچەکانی نوێن، هێشتا بە ڕاستی هەمان "کەشتییەکەی تیسیوس"ە؟ یان ئایا ئێمە لەبەردەم کۆپییەکی تەواودا ڕاوەستاوین کە تەنها ناوە ئەسڵییەکەی هەڵگرتووە؟
بەڵام ئاڵۆزییە فەلسەفییەکە لێرەدا کۆتایی نایەت. چەندین سەدە دواتر، فەیلەسوفی ئینگلیز، تۆماس هۆبز، ئاڵۆزییەکی تری بۆ پارادۆکسەکە زیاد کرد تاوەکو ململانێی نێوان وەڵامەکان قووڵتر بکاتەوە. هۆبز ئەم سیناریۆیەی خستەڕوو: وا دابنێ کەسێک هەموو ئەو تەختە کۆن و پووشاوانەی کە لە کەشتییە ئەسڵییەکە لادەبران، بە وردی کۆی کردوونەتەوە و لە گەنجینەیەکدا پاراستوویەتی. دوای ئەوەی کەشتیی یەکەم (با ناوی بنێین کەشتی A) لە بەندەرەکەدا بە تەواوی نوێ بووەوە، ئەو کەسە تەختە کۆن و ئەسڵییەکانی هێنایەوە و بەپێی نەخشە و شێوازی بنەڕەتیی کەشتییەکەی تیسیوس، کەشتییەکی تری لێ دروست کردەوە (با ناوی بنێین کەشتی B).
ئێستا ئێمە لەبەردەم دوو کەشتیداین: کەشتی A کە لە بەندەرەکەیە، شێوە و ناو و کارکردی ئەسڵیی هەیە بەڵام ماددەکەی نوێیە، و کەشتی B کە لە هەموو پارچە ئەسڵییەکان پێکهاتووە بەڵام مێژوویەکی پچڕاوی هەیە و تازە دروستکراوەتەوە. پرسیارە گەورەکەی هۆبز ئەمەیە: ئێستا کامیان کەشتییە ڕاستەقینەکەی تیسیوسە؟ ئەم پرسیارە مرۆڤ ناچار دەکات ڕووبەڕووی پێناسەی خودی ناسنامە ببێتەوە و بڕیار بدات کە ئایا ناسنامە پەیوەستە بە ماددەی پێکهێنەرەوە، بە فۆرم و شێوەوە، بە بەردەوامیی مێژووییەوە، یان تەنها ناوێکە کە ئێمە بەسەر شتەکانیدا دەسەپێنین.
پرسیارە بنەڕەتییەکان و بەرجەستەبوونە هاوچەرخەکانیان
پارادۆکسی کەشتییەکەی تیسیوس زۆر لەوە زیاترە کە تەنها کێشەیەکی تیۆری بێت؛ بەڵکو پرسیارەکانی ڕەنگدانەوەی ڕاستەوخۆیان لە چەندین بواری ژیانی مۆدێرن و زانستدا هەیە. لە بنەڕەتدا، پارادۆکسەکە ئەم پرسیارە بنچینەییانە دەوروژێنێت:
١. مەرجەکانی مانەوەی ناسنامە چین؟ چەندێک لە شتێک دەتوانێت بگۆڕدرێت پێش ئەوەی ببێت بە شتێکی تر؟
٢. ئایا ناسنامە لە پێکهاتەی ماددی دایە یان لە پێکهاتەی فۆرمی و کارایی؟
٣. تا چەند بەردەوامیی مێژوویی و جوگرافی لە پێناسەکردنی ناسنامەدا گرنگە؟
بۆ تێگەیشتنی باشتر لەم پرسیارانە، دەتوانین دوو نموونەی هاوچەرخی بەرجەستە بخەینەڕوو:
١. جەستەی مرۆڤ وەک کەشتییەکی بایۆلۆژی
جەستەی مرۆڤ نموونەیەکی زیندوو و سەرسوڕهێنەری کەشتییەکەی تیسیوسە. لە ڕووی زانستییەوە، زۆربەی خانەکانی جەستەی ئێمە بە شێوەیەکی بەردەوام لە پرۆسەی مردن و نوێبوونەوەدان. بە نزیکەیی، لە ماوەی حەوت بۆ دە ساڵدا، زۆرینەی ڕەهای ئەو ئەتۆم و خانانەی کە جەستەی ئێمەیان پێکدەهێنا، بە ئەتۆم و خانەی نوێ جێگەیان گیراوەتەوە. کەواتە، ئەو جەستەیەی کە تۆ ئەمڕۆ هەیت، لە ڕووی ماددییەوە، هەمان ئەو جەستەیە نییە کە دە ساڵ لەمەوبەر هەتبوو. سەرەڕای ئەم گۆڕانکارییە تەواوەتییە لە پێکهاتەی ماددیدا، تۆ بە دڵنیاییەوە هەست دەکەیت و باوەڕت وایە کە تۆ هەمان کەسیت. کەواتە چی وادەکات "تۆ" بە درێژایی کات هەر "خۆت" بیت؟ ئایا هۆشیاری، یادەوەری، یان کۆدی بایۆلۆژی وەک DNA ئەو چەسپەن کە ناسنامەی ئێمە پێکەوە دەبەستنەوە؟
وەڵامی ئەم پرسیارە لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی دیکە جیاوازە بەپێی جیاوازی دیدگایان. ئەکرێت بڵێین مادام خاوەنی هەمان dna و هەمان یادەوری و هەمان ئەزموون و پێگەی کۆمەلایەتییە ئەوا هەمان کەسە.
جەستەی مرۆڤ نموونەیەکی زیندوو و سەرسوڕهێنەری کەشتییەکەی تیسیوسە. لە ڕووی زانستییەوە، زۆربەی خانەکانی جەستەی ئێمە بە شێوەیەکی بەردەوام لە پرۆسەی مردن و نوێبوونەوەدان. بە نزیکەیی، لە ماوەی حەوت بۆ دە ساڵدا، زۆرینەی ڕەهای ئەو ئەتۆم و خانانەی کە جەستەی ئێمەیان پێکدەهێنا، بە ئەتۆم و خانەی نوێ جێگەیان گیراوەتەوە. کەواتە، ئەو جەستەیەی کە تۆ ئەمڕۆ هەیت، لە ڕووی ماددییەوە، هەمان ئەو جەستەیە نییە کە دە ساڵ لەمەوبەر هەتبوو. سەرەڕای ئەم گۆڕانکارییە تەواوەتییە لە پێکهاتەی ماددیدا، تۆ بە دڵنیاییەوە هەست دەکەیت و باوەڕت وایە کە تۆ هەمان کەسیت. کەواتە چی وادەکات "تۆ" بە درێژایی کات هەر "خۆت" بیت؟ ئایا هۆشیاری، یادەوەری، یان کۆدی بایۆلۆژی وەک DNA ئەو چەسپەن کە ناسنامەی ئێمە پێکەوە دەبەستنەوە؟
وەڵامی ئەم پرسیارە لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی دیکە جیاوازە بەپێی جیاوازی دیدگایان. ئەکرێت بڵێین مادام خاوەنی هەمان dna و هەمان یادەوری و هەمان ئەزموون و پێگەی کۆمەلایەتییە ئەوا هەمان کەسە.
٢. گرووپی مۆسیقا و ناسنامەی بەکۆمەڵ
بیر لە گرووپێکی مۆسیقای بەناوبانگ بکەرەوە کە چەندین دەیەیە کاردەکات، با وای دابنێین ئەمرۆ یادی ٥٠ ساڵەی خۆیان دەکەنەوە. بەڵام بە تێپەڕبوونی کات، ڕەنگە ئەندامە دامەزرێنەرەکانی یەک لەدوای یەک گرووپەکە جێبهێڵن و ئەندامی نوێ جێگەیان بگرێتەوە. لە هەندێک حاڵەتدا، ڕەنگە هیچ کام لە ئەندامە ئەسڵییەکان لە پێکهاتەی گرووپەکەدا نەمێنن. پرسیارەکە لێرەدا دووبارە دەبێتەوە: ئایا ئەمە هێشتا هەمان گرووپە؟ ئەگەر گرووپەکە هەمان ناوی بازرگانی، هەمان ستایلی مۆسیقا، و هەمان ئامانجی هونەریی هەبێت، ئایا ئەمە بەسە بۆ ئەوەی بڵێین هەمان گرووپە؟ یان ئایا ناسنامەی گرووپەکە بە شێوەیەکی نەپچڕاو بەستراوەتەوە بەو ئەندامە ئەسڵییانەی کە دایانمەزراندووە و "ڕۆح"ی ڕەسەنی کارەکانیان پێکدەهێنا؟
دووبارە دوو وەڵامی زۆر جیاوازمان هەیە، بۆ کەسێک کە هەستی نۆستالیژیای هەیە و بیرەووری و یادگاری لەگەل ئەندامە ڕەسەنەکان هەیە، ئەم گرووپە هەمان گرووپ نییە. بۆ ئەم کەسە ناسنامەی گروپەکە وابەستەیە بە ئەندامە ڕەسەنەکانەوە.
بەلام بۆ کەسێکی دیکە کە ئەندامەکانی بەلاوە گرنگ نییە بەڵکوو ئەو مۆسیقایەی بەلاوە گرنگە کە دەژەنرێت. ئەگەر هەمان مۆسیقا بژەنن هێشتا هەر هەمان گرووپە لە دیدی ئەوەوە، بەپێچەوانەوە هەمان گرووپ نییە.
بیر لە گرووپێکی مۆسیقای بەناوبانگ بکەرەوە کە چەندین دەیەیە کاردەکات، با وای دابنێین ئەمرۆ یادی ٥٠ ساڵەی خۆیان دەکەنەوە. بەڵام بە تێپەڕبوونی کات، ڕەنگە ئەندامە دامەزرێنەرەکانی یەک لەدوای یەک گرووپەکە جێبهێڵن و ئەندامی نوێ جێگەیان بگرێتەوە. لە هەندێک حاڵەتدا، ڕەنگە هیچ کام لە ئەندامە ئەسڵییەکان لە پێکهاتەی گرووپەکەدا نەمێنن. پرسیارەکە لێرەدا دووبارە دەبێتەوە: ئایا ئەمە هێشتا هەمان گرووپە؟ ئەگەر گرووپەکە هەمان ناوی بازرگانی، هەمان ستایلی مۆسیقا، و هەمان ئامانجی هونەریی هەبێت، ئایا ئەمە بەسە بۆ ئەوەی بڵێین هەمان گرووپە؟ یان ئایا ناسنامەی گرووپەکە بە شێوەیەکی نەپچڕاو بەستراوەتەوە بەو ئەندامە ئەسڵییانەی کە دایانمەزراندووە و "ڕۆح"ی ڕەسەنی کارەکانیان پێکدەهێنا؟
دووبارە دوو وەڵامی زۆر جیاوازمان هەیە، بۆ کەسێک کە هەستی نۆستالیژیای هەیە و بیرەووری و یادگاری لەگەل ئەندامە ڕەسەنەکان هەیە، ئەم گرووپە هەمان گرووپ نییە. بۆ ئەم کەسە ناسنامەی گروپەکە وابەستەیە بە ئەندامە ڕەسەنەکانەوە.
بەلام بۆ کەسێکی دیکە کە ئەندامەکانی بەلاوە گرنگ نییە بەڵکوو ئەو مۆسیقایەی بەلاوە گرنگە کە دەژەنرێت. ئەگەر هەمان مۆسیقا بژەنن هێشتا هەر هەمان گرووپە لە دیدی ئەوەوە، بەپێچەوانەوە هەمان گرووپ نییە.
شیکاری و ڕێگاچارە پێشنیارکراوەکان
هەروەک لەسەرەوە ئاماژەمان پێدا، وەلامەکان جیاوازئەبن بە جیاوازی دیدگای کەسەکان کە دەکرێت لەم خاڵانەدا کورتیان بکەینەوە:
١. ناسنامەی بابەتی یان کارایی:
ئەمە ناسنامە فەرمی و گشتییەکەیە. بەپێی ئەم پێوەرە، ئەگەر گرووپێک هەمان ناو، هەمان ئامانجی هونەری، و هەمان جۆری بەرهەمی هەبێت، ئەوا "هەمان گرووپە" تەنانەت ئەگەر ئەندامەکانیشی بگۆڕێن. لێرەدا ناسنامە بەستراوەتەوە بە براند، کارکرد، و ئەو "فۆرم"ە ئەبستراکتەی کە گرووپەکە نوێنەرایەتی دەکات.
١. ناسنامەی بابەتی یان کارایی:
ئەمە ناسنامە فەرمی و گشتییەکەیە. بەپێی ئەم پێوەرە، ئەگەر گرووپێک هەمان ناو، هەمان ئامانجی هونەری، و هەمان جۆری بەرهەمی هەبێت، ئەوا "هەمان گرووپە" تەنانەت ئەگەر ئەندامەکانیشی بگۆڕێن. لێرەدا ناسنامە بەستراوەتەوە بە براند، کارکرد، و ئەو "فۆرم"ە ئەبستراکتەی کە گرووپەکە نوێنەرایەتی دەکات.
٢. ناسنامەی خودی یان سۆزداری:
ئەمە ئەو ناسنامەیەیە کە لای تاک و هەوادارەکان دروست دەبێت. بۆ ئەو کەسەی کە پەیوەندییەکی سۆزداریی قووڵی لەگەڵ ئەندامە ئەسڵییەکان و بەرهەمە سەرەتاییەکاندا هەیە، گۆڕینی ئەندامەکان بە واتای لەدەستدانی "ڕۆح"ی ڕەسەنی گرووپەکەیە و بۆ ئەو، ئەمە چیتر "هەمان گرووپ نییە". ئەم دوو تێڕوانینە دژ بەیەک نین، بەڵکو دوو ئاستی جیاوازی هەقیقەتن کە پێکەوە دەتوانن بوونیان هەبێت.
ئەمە ئەو ناسنامەیەیە کە لای تاک و هەوادارەکان دروست دەبێت. بۆ ئەو کەسەی کە پەیوەندییەکی سۆزداریی قووڵی لەگەڵ ئەندامە ئەسڵییەکان و بەرهەمە سەرەتاییەکاندا هەیە، گۆڕینی ئەندامەکان بە واتای لەدەستدانی "ڕۆح"ی ڕەسەنی گرووپەکەیە و بۆ ئەو، ئەمە چیتر "هەمان گرووپ نییە". ئەم دوو تێڕوانینە دژ بەیەک نین، بەڵکو دوو ئاستی جیاوازی هەقیقەتن کە پێکەوە دەتوانن بوونیان هەبێت.
لەکۆتاییدا، قوتابخانەیەکی فەلسەفیی تر هەیە کە بە "زمانەوانی" یان "ڕێککەوتنی" (Conventionalist) ناسراوە. ئەم ڕێبازە پێی وایە کە "ناسنامە" لە بنەڕەتدا چەمکێکی مرۆیی و ڕێککەوتنێکی کۆمەڵایەتییە کە ئێمە بۆ ڕێکخستنی جیهانی دەوروبەرمان بەکاریدەهێنین. لە دەرەوەی مێشکی مرۆڤ، "کەشتی" یان "گرووپی مۆسیقا" وەک چەمک بوونیان نییە، بەڵکو تەنها کۆمەڵێک ئەتۆم و پەیوەندیی فیزیکین. بەپێی ئەم لۆژیکە، وەڵامی پارادۆکسەکە ئەوەیە کە "کەشتییەکەی تیسیوس ئەوەیە کە ئێمە وەک کۆمەڵگە بڕیار دەدەین کەشتییەکەی تیسیوس بێت". ئەگەر خەڵکی ئەسینا بڕیاریان دا کە کەشتی A (نوێکراوەکە) کەشتییە ڕاستەقینەکەیە بەهۆی بەردەوامییە مێژووییەکەیەوە، ئەوا هەر ئەوە ڕاستە. ناسنامە لێرەدا دەرئەنجامی بەکارهێنانی زمان و ڕێککەوتنی گشتییە، نەک هەقیقەتێکی ڕەهای دەرەکی.
کۆبەند
پارادۆکسی کەشتییەکەی تیسیوس، سەرەڕای سادەیی چیرۆکە بنەڕەتییەکەی، وەک ئاوێنەیەک وایە کە یەکێک لە قووڵترین پرسیارەکانی بوونی مرۆڤی تێدا ڕەنگدەداتەوە. لە ڕێگەی گەشتێکەوە کە لە کەشتییەکی دارینی یۆنانی کۆنەوە دەست پێدەکات و بە جەستەی زیندووی مرۆڤ، پێکهاتە کۆمەڵایەتییەکان و ماهیەتی خودی هۆشیاریدا تێدەپەڕێت، فێری ئەوەمان دەکات کە ناسنامە چەمکێکی سادە و یەک ڕەهەندی نییە. هێزی ئەم پارادۆکسە لە نەبوونی وەڵامێکی یەکلاکەرەوەدا نییە، بەڵکو لەو توانایەیدایە کە ناچارمان دەکات بیر لە پێناسەکانی خۆمان بکەینەوە و دان بە ئاڵۆزیی جیهاندا بنێین. وەک بینیمان، دەتوانرێت لە ڕێگەی چەمکەکانی وەک "ماهیەت و ڕواڵەت"، جیاکردنەوەی "ناسنامەی بابەتی و خودی"، یان تێگەیشتن لە ناسنامە وەک "ڕێککەوتنێکی کۆمەڵایەتی"، ڕێگاچارەی جیاواز بۆ ئەم کێشەیە بدۆزرێتەوە. لە کۆتاییدا، کەشتییەکەی تیسیوس فێرمان دەکات کە لە گەردوونێکی هەمیشە لە گۆڕاندا، بەردەوامیی ئێمە ڕەنگە زیاتر لە چیرۆک و یادەوەری و پەیوەندییەکانماندا بێت، نەک لەو ماددەیەی کە لێی پێکهاتووین.
سەرچاوەکان
8 بینین
