ناوه‌ڕۆك
ڕوانگەی زانستی
لە دیدگای زانستەوە، پرسیاری ئەوەی ئایا ڕووداوەکان بەڕێکەوتن یان بە دیزاین ڕوودەدەن، یەکێکە لە قووڵترین پرسیارەکانی فەلسەفەی زانست. زانست لەسەر چەند بنەمایەکی سەرەکی کاردەکات کە ڕێگەمان دەدەن تێبگەین لە چۆنیەتی ڕوودانی ڕووداوەکان:
ڕێکەوت و یاساکانی فیزیا
زانستی هاوچەرخ لەسەر ئەو بنەمایە وەستاوە کە گەردوون لەسەر کۆمەڵێک یاسای فیزیکی بنەڕەتی کاردەکات. ئەم یاسایانە – وەک یاساکانی نیوتن بۆ جووڵە، یاساکانی تەرمۆداینامیکس، یاساکانی ئەلیکترۆماگنێتیزم، و میکانیکی کوانتەم – ڕوونکەرەوەی زۆربەی دیاردەکانی گەردوونن. بەپێی ئەم یاسایانە، دۆخی ئێستای هەر سیستەمێک بەندە بە دۆخی پێشووی و ئەو هێزانەی کاری تێدەکەن.
ئەم یاسایانە وا دەکەن زۆر شت پێشبینی بکرێن، بەڵام مەرج نییە هەموو شتێک پێشبینی بکرێت. تیۆری کاوس (Chaos Theory) دەڵێت هەندێک سیستەم زۆر هەستیارن بەرامبەر بە بارودۆخە سەرەتاییەکانیان، تا ڕادەیەک کە گۆڕانکاریەکی زۆر بچووک دەتوانێت کاریگەریەکی زۆر گەورەی هەبێت لە ئەنجامدا – ئەمەیە کە پێی دەوترێت "کاریگەری پەپوولە" (Butterfly Effect).
لەلایەکی ترەوە، میکانیکی کوانتەم ئاماژە بەوە دەکات کە لە ئاستی زۆر بچووکدا، هەندێک ڕووداو بەشێوەیەکی بنەڕەتی ناڕوونن و تەنها دەتوانرێت بە ئەگەر پێشبینی بکرێن. بۆیە زانست ناتوانێت بڵێت ئایا هەموو ڕووداوێک بە تەواوی دیزاینکراوە یان بەشێکی هەیە کە بەڕاستی ڕێکەوتە.
پەرەسەندن و پێکهێنانی ئاڵۆزی
زانایانی پەرەسەندن، وەک داروین و زانایانی دوای ئەو، ڕوونیان کردۆتەوە کە بەبێ پێویستی بە دیزاینەرێک، سیستەمە سروشتییەکان دەتوانن لە ڕێگەی جۆراوجۆری ڕێکەوتی و دیاردەی هەڵبژاردنی سروشتی، پەرە بسێنن بۆ سیستەمی زۆر ئاڵۆز و گونجاو.
لەم ڕوانگەیەوە، بوونەوەران و تەنانەت هۆشمەندی بەرهەمی پرۆسەیەکی درێژخایەنن کە بەشێکی گەورەی بەڕێکەوتە (جۆراوجۆری جینی) و بەشێکی تری ناڕێکەوتە (هەڵبژاردنی سروشتی لەسەر بنەمای توانای مانەوە و زۆربوون). واتە رێککەوتە نەک دیزاینکراو.
تیۆری نوێی خۆڕێکخستن
تیۆری سیستەمە ئاڵۆزەکان و خۆڕێکخستنیش دەریانخستووە کە لە سیستەمە ئاڵۆزەکاندا، یاسا و پێکهاتەی نوێ دەتوانن سەرهەڵبدەن بەبێ پێویستی بە دیزاینەرێکی دەرەکی. بۆ نموونە، شێوەی هەنگوینەی هەنگ، ڕێگا نادیارەکانی مێروولە، و تەنانەت بازاڕی ئابووریش دەکرێن وەک سیستەمی خۆڕێکخراو سەیر بکرێن کە تێیاندا پێکهاتەی ئاڵۆز دروست دەبێت.
سنووری وەڵامدانەوەی زانست
لەکۆتاییدا، گرنگە بزانین کە زانست بە سروشتی خۆی سنووردارە بۆ وەسفکردن و ڕوونکردنەوەی دیاردە فیزیاییەکان. زانست ناتوانێت بە تەواوی وەڵامی پرسیاری "بۆچی؟" بداتەوە لە ئاستێکی قووڵدا. بۆ نموونە زانست دەتوانێت بڵێت چۆن گەردوون دروست بووە و پەرەی سەندووە، بەڵام ناتوانێت بڵێت بۆچی گەردوون بوونی هەیە لە بنەڕەتدا یان بۆچی یاساکانی فیزیا بەو شێوەیەن کە هەن.
ڕوانگەی ئیسلامی
ڕوانگەی ئیسلامی بۆ پرسیاری ڕێکەوت و دیزاین، لەسەر بنەمای باوەڕ بە خوای گەورە وەک درووستکەر و بەڕێوەبەری گەردوون وەستاوە.
قەدەر و توانای هەڵبژاردن
لە ئیسلامدا، چەمکی "قەدەر" ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت، کە مانای ئەوەیە هەموو ڕووداوێک بەپێی زانیاری و ویستی خوای گەورە ڕوودەدەن. قورئانی پیرۆز دەفەرموێت: "إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ" (سورەتی القمر: ٤٩) واتا: "بێگومان ئێمە هەموو شتێکمان بە ئەندازە خەلق کردووە".
بەڵام لە هەمان کاتدا، ئیسلام جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە مرۆڤ ئیرادەی ئازادی هەیە و بەرپرسیارە لە هەڵبژاردنەکانی. خوای گەورە دەفەرموێت: "إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا" (سورەتی الإنسان: ٣) واتا: "بێگومان ئێمە ڕێگامان نیشان داوە، جا یان سوپاسگوزار دەبێت یان ناسوپاس".
ئەم دوو چەمکە (قەدەر و ئیرادەی ئازاد) لە هەندێک ڕوانگەی فەلسەفیدا دژ بەیەک دەبینرێن، بەڵام لە ڕوانگەی ئیسلامیدا تەواوکەری یەکترن. خوای گەورە زانیاری هەیە دەربارەی هەموو ڕووداوەکان بەڵام ئەمە ناچاری نەکردووین بۆ هەڵبژاردنەکانمان.
نیزامی گەردوونی
ئیسلام جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە خوای گەورە گەردوونی بە شێوەیەکی ڕێکوپێک و سیستماتیک درووست کردووە، نەک بە ڕێکەوت. قورئان زۆرجار ئاماژە بە نیزام و یاساکانی گەردوون دەکات و داوا لە مرۆڤ دەکات کە بیر لە گەردوون بکاتەوە تا بگاتە ئەم ڕاستییە.
بۆ نموونە، قورئان دەفەرموێت: "الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا ۖ مَّا تَرَىٰ فِي خَلْقِ الرَّحْمَٰنِ مِن تَفَاوُتٍ ۖ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَىٰ مِن فُطُورٍ" (سورەتی الملک: ٣) واتا: "ئەوەی حەوت ئاسمانی بەسەر یەکەوە دروست کرد، هیچ ناڕێکییەک لە درووستکراوی خوای بەخشندەدا نابینیت، جا چاوەکانت بگێڕەوە، ئایا هیچ کەلێن و ناڕێکییەک دەبینیت؟"
سوننەتوڵڵا (یاساکانی خوایی)
ئیسلام چەمکی "سوننەتوڵڵا" ناساندووە، کە مانای یاسا نەگۆڕەکانی خوای گەورەیە لە گەردووندا. ئەم یاسایانە جێگیرن و پێشبینی دەکرێن، کە بەهۆیانەوە مرۆڤ دەتوانێت زانست پەرە پێبدات و تێبگات لە گەردوون. خوای گەورە دەفەرموێت: "فَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا ۖ وَلَن تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَحْوِيلًا" (سورەتی فاطر: ٤٣) واتا: "جا هەرگیز گۆڕانکاری بۆ یاسای خوا نادۆزیتەوە، و هەرگیز گۆڕانی ئاراستە بۆ یاسای خوا نادۆزیتەوە".
ڕۆڵی موعجیزە
لەگەڵ ئەوەشدا، ئیسلام بوونی موعجیزە قبووڵ دەکات، کە ڕووداوێکی نائاساییە و دەرەوەی یاسا سروشتییەکان ڕوودەدات بە ویستی خوا. ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە یاساکانی سروشت لەسەرەوەیان خاوەنێک هەیە کە دەتوانێت هەر کاتێک بیویست، بەسەر ئەو یاسایانەدا زاڵ بێت.
هاوبەشی و جیاوازی نێوان دوو ڕوانگەکە
هاوبەشییەکان
هەردوو ڕوانگەی زانستی و ئیسلامی قبووڵیان کردووە کە:
١. گەردوون بەپێی کۆمەڵێک یاسای جێگیر و پێشبینیکراو کاردەکات.
٢. ڕووداوەکان هۆکار و پەیوەندییان هەیە و بەبێ هۆکار ڕوونادەن.
٣. مرۆڤ دەتوانێت لە ڕێگەی تێگەیشتن لە یاساکانی گەردوونەوە پێشکەوتن بەدەست بهێنێت.
جیاوازییەکان
جیاوازی سەرەکی لە نێوان دوو ڕوانگەکەدا:
١. زانست دەڵێت یاساکانی گەردوون ئەنجامی پرۆسەیەکی سروشتین و پێویستیان بە بەڕێوەبەرێکی دەرەکی نییە، بەڵام ئیسلام دەڵێت ئەم یاسایانە لەلایەن خواوە داڕێژراون.
٢. زانست لە هەندێک بواردا، وەک میکانیکی کوانتەم، قبووڵی کردووە کە هەندێک ڕووداو دەکرێت بەڕاستی ڕێکەوت بن، بەڵام ئیسلام دەڵێت هەموو ڕووداوێک بەپێی زانیاری و ویستی خوا ڕوودەدەن، هەرچەندە ڕوونی ئەمە بۆ ئێمە دیار نەبێت.
٣. زانست ناتوانێت وەڵامی پرسیاری "بۆچی گەردوون هەیە؟" بداتەوە، بەڵام ئیسلام وەڵامی هەیە: بۆ ئەوەی مرۆڤ تاقی بکرێتەوە و خوا بناسێت.
ئەنجام
پرسیاری ئەوەی ئایا ڕووداوەکان بەڕێکەوتن یان بە دیزاین ڕوودەدەن، پرسیارێکی قووڵە کە هەر یەک لە زانست و ئیسلام لە ڕوانگەی خۆیانەوە هەوڵی وەڵامدانەوەی دەدەن. زانست سنووردارە بە میتۆدەکانی لێکۆڵینەوەی فیزیایی و دەتوانێت هۆکارەکانی ڕووداوەکان ڕوون بکاتەوە، بەڵام ناتوانێت وەڵامی پرسیاری کۆتایی "بۆچی؟" بداتەوە.
لە بەرامبەردا، ئیسلام چوارچێوەیەکی گشتگیر پیشکەش دەکات کە تێیدا هیچ ڕووداوێک بەڕێکەوت نییە، بەڵکو هەمووی بەشێکن لە پلانێکی گەورەتر کە خوای گەورە دایڕشتووە.
لە کۆتاییدا، مرۆڤ بەپێی تێگەیشتن و باوەڕی خۆی دەتوانێت یەکێک لەم دوو ڕوانگەیە هەڵبژێرێت، یان هەوڵ بدات پەیوەندی و هاوسەنگی لە نیوانیاندا بدۆزێتەوە. زۆرێک لە زانایانی موسوڵمان لەوباوەڕەدان کە قبوڵکردنی یاساکانی سروشت و توێژینەوە لێیان، ناکۆک نییە لەگەڵ باوەڕ بە خوا وەک درووستکەر و بەڕێوەبەری ئەم یاسایانە.
96 بینین
