ناوه‌ڕۆك
ناساندن
مافەکانی ئاژەڵ (بە ئینگلیزی: Animal Rights، بە عەرەبی: حقوق الحيوان)، بیرۆکەی پێدانی مافەکان بە ئاژەڵ ماوەیەکی زۆرە مشتومڕی لەسەرە، داکۆکیکارانی مافی ئاژەڵان دەیانەوێت ئاژەڵەکان لە تەنە بێ گیانەکان جیا بکەنەوە چونکە زۆرجار لەلایەن پیشەسازی بەکارهێنەرەکانەوە فەرامۆش دەکرێن و بەکاردەهێنرێن. بزووتنەوەی مافی ئاژەڵان هەوڵدەدات خەڵک ئاگادار بکاتەوە لەو ڕاستییەی کە ئاژەڵەکان بوونەوەرێکی هەستیار و زیرەکن کە شایەنی ڕێزن.
مافی ئاژەڵان
مافی ئاژەڵان بنەمایەکی ئەخلاقییە کە لەسەر ئەو باوەڕە دامەزراوە کە ئاژەڵەکان شایەنی ئەوەن کە بەو شێوەیە بژین کە دەیانەوێت، بەبێ ئەوەی ملکەچی خواستەکانی مرۆڤ بن. یەکێ لە بنەماکانی مافەکانی ئاژەڵ بوونی سەربەخۆییە. لە زۆربەی وڵاتاندا مافی مرۆڤ بۆ پاراستنی هەندێک ئازادی دیاریکراو دانراوە، وەک مافی ڕادەربڕین، ئازادی، دەستگەیشتن بە دیموکراسی، بێگومان ئەم هەڵبژاردنانە سنووردار دەکرێن بە پشت بەستن بە شێوازە کۆمەڵایەتییەکانی وەک ڕەگەز و چین، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی مافەکانی مرۆڤ بنەماکانی ئەو شتانە دەپارێزن کە وا لە ژیانی مرۆڤ دەکات شایستەی ژیان بێت. مافی ئاژەڵان ئامانجی ئەنجامدانی شتێکی هاوشێوەیە، تەنها بۆ ئاژەڵەکان.
مافی ئاژەڵان دژایەتییەکی ڕاستەوخۆی لەگەڵ بەکارهێنانی ئاژەڵدا هەیە، کە ئەو ئاژەڵانە دەگرێتەوە کە لەلایەن مرۆڤەوە بەکاردەهێنرێن لەبەر چەندین هۆکار، بۆ خواردن بێت یان بهکارهێنانانیان لە تاقیکردنەوەکان تەنانەت ڕاگرتنی ئاژەڵی ماڵییەکانیش دەگرێتەوە، هەروەها مافی ئاژەڵان دەتوانرێت پێشێل بکرێت کاتێک ژینگەی ئاژەڵان وێران دەکرێت، ئەمەش کاریگەری نەرێنی لەسەر ئاژەڵەکان دەبێت.
ئایا ئاژەڵان مافیان هەیە؟
زۆر کەم وڵات مافی ئاژەڵانیان لە یاسادا هەیە و لەگەڵ ئەوەشدا لە ئەمریکا و بەریتانیا چەند ڕێنماییەکی بنەڕەتییان هەیە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ ئاژەڵان.
پڕۆژە یاسای بەریتانیا
لە ساڵی ٢٠٢١ پەرلەمانی بەریتانیا پڕۆژە یاسای پاراستنی ئاژەڵانی پێشکەش کرد. ئەگەر ئەم پڕۆژە یاسایە پەسەند بکرێت، ئەوا لە یاسادا دەڵێت کە ئاژەڵان لە ڕاستیدا بوونەوەرێکی هەستیارن و شایەنی مامەڵەی مرۆیین لەلایەن مرۆڤەوە. لە کاتێکدا ئەم یاسایە سەربەخۆیی تەواوی ئاژەڵەکان نابەخشێت، بەڵام دەبێتە بەشێک لە بزووتنەوەی پاراستنی ئاژەڵەکان بە فەرمی دان بە توانای خۆیان دەنێن بۆ هەستکردن و ئازاردان و جیاکردنەوەیان لە شتە بێگیانەکان.
یاسای چاودێری ئاژەڵانی ئەمریکا
لە ساڵی ١٩٦٦ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا یاسای خۆشگوزەرانی ئاژەڵی پەسەند کرد. لە کاتێکدا ئەمە گەورەترین یاسای فیدراڵییە کە تا ئێستا مامەڵە لەگەڵ ئاژەڵاندا دەکات، بەڵام مەوداکەی تا ڕادەیەک تەسکە لمافی ئاژەڵە کێڵگەییەکان لە پاراستنی ئاژەڵەکان دوور دەخاتەوە. یاساکە چەند ڕێنماییەکی بنەڕەتی دادەمەزرێنێت بۆ فرۆشتن و گواستنەوە و مامەڵەکردن لەگەڵ سەگ و پشیلە و کەروێشک و بەراز و هامستەر. هەروەها پارێزگاری لە خۆشگوزەرانی دەروونی ئەو ئاژەڵانە دەکات کە لە تاقیکردنەوەکانی تاقیگەدا بەکاردەهێنرێن، هەروەها کردارە توندوتیژەکانی شەڕی سەگ و شەڕی مریشک قەدەغە دەکات. ئەم یاسایە دان بە ماف و سەربەخۆیی ئاژەڵاندا نانێت.
نموونەی مافی ئاژەڵان
لە کاتێکدا لە ئێستادا چەند یاسایەکی کەم هەن لە بەریتانیا یان ئەمریکا کە دان بە مافی ئاژەڵاندا دەنێن یان دەیپارێزن بۆ ئەوەی چێژ لە ژیانی بێ دەستێوەردانی مرۆڤ وەربگرن، ئەمانەی خوارەوە لیستێکی نموونەی مافی ئاژەڵانن کە دەکرێت پەسەند بکرێن:
- ئاژەڵەکان نابێت بۆ خواردن بەکاربهێنرێن.
- ئاژەڵەکان نابێت ڕاو بکرێن.
- پێویستە ژینگەی ئاژەڵەکان بپارێزرێت بۆ ئەوەی بتوانن بەگوێرەی خواستی خۆیان بژین.
ئایا ئاژەڵان پێویستیان بە مافە؟
بیرۆکەی پێدانی مافی ئاژەڵان بە شێوەیەکی بەرچاو جێی مشتومڕە، لەبەر ئەوەی بەرهەمە ئاژەڵییەکان چەسپاون لەناو کۆمەڵگاکانی وەک ویلایەتە یەکگرتووەکان. هەندێک کەس بە چالاکوانانی ئاژەڵیشەوە باوەڕیان بەوە هەیە کە پێویستە مافی ئاژەڵان بە شێوەیەکی یاسایی پارێزراو بێت و ئاژەڵەکان بەتەواوی لە هەموو بەکارهێنانێک ئازاد بکرێن. لە لایەکی ترەوە، ئەو کەسانەن کە بژێوی ژیانیان پشت دەبەستێت بە پیشەسازی لەسەر بنەمای ئاژەڵ. ئەمانەی خوارەوە چەند مشتومڕێکن لە دژی مافی ئاژەڵان و دژیان.
ئەگەر مافەکانی ئاژەڵان بناسرێت، ئەوا پیشەسازییەکانی بەکارهێنانی ئاژەڵ لەناودەچن و ئەو کێشە ژینگەییانەی کە دەبنە هۆی پیسبوونی ئاو، پیسبوونی هەوا، دەرچوونی گازی و سڕینەوەی دارستانەکان کەم دەبێتەو. ئەو ئازارە جەستەیی و دەروونییەی کە ئاژەڵەکان لە شوێنەکانی وەک کێڵگەکان و کارگەکاندا ڕووبەڕووی دەبنەوە گەیشتووەتە خاڵێک کە زۆر کەس بە قبوڵنەکراوی دادەنێن کە ئاژەڵەکان لەلایەن مرۆڤەوە بە چەند ڕێگایەکی جیاواز شێواو بکرێن، لەوانە بڕینی بەشە جۆراوجۆرەکانی لەش بەزۆری بەبێ بەکارهێنانی دەرمانی بێهۆشکەر. لە ھەرێمی کوردستان یاسای تایبەت بە پاراستنی مافی ئاژەڵان بوونی نییە، لە هەر شوێنێک لە شارەکان لە هەموو کوچەو کۆڵانەکان سەگ و پشیلەی بێلانە و فەرامۆشکراو دەبیندرێت.
دژایەتی مافی ئاژەڵان
زۆربەی مشتومڕەکان دژی مافی ئاژەڵان دەتوانرێت بگەڕێنرێنەوە بۆ پارە، چونکە بەکارهێنانی ئاژەڵ بازرگانییەکی گەورەیە. کارگەی کشتوکاڵی بۆ بەرهەمە ئاژەڵییەکان پیشەسازییەکی ملیار دۆلارییە، گەورەترین کۆمپانیای گۆشت لە جیهاندا، تەنها بۆ چارەکی سێیەمی ساڵی ٢٠٢٠ داهاتی ٩ ملیار دۆلاری تۆمار کردووە. پیشەسازییەکی کەمتر ناسراو بەڵام هەروەها گەورە ئەوەیە کە ئاژەڵ بۆ تاقیگەکان دابین دەکات. بازاڕی ئەمریکا بۆ مشکە تاقیگەییەکان لە ساڵی ٢٠١٦دا بەهای زیاتر لە ٤١٢ ملیۆن دۆلار بوو. زۆرێک لە خەڵک پشت بە بەکارهێنانی ئاژەڵ دەبەستن بۆ کارکردن. هەلی کار لە دامەزراوەکانی گۆشتی پیشەسازی بە مەترسیدارترین شوێن لە ئەمریکا ناسراوە. لە زۆربەی وڵاتانی دنیادا یاسای تایبەت بە پاراستنی مافی ئاژەڵان ھەیە و ھەرکەس لەو یاسایانە سەرپێچی بکات سزا دەدرێت بە نموونە:
- لە وڵاتی نەمسا مافی ئاژەڵان ھاوتای مافی مرۆڤە، مرۆڤێک چۆن مافی ژیانی ئاسایی ھەیە، بەھەمان ئاست ئاژەڵانیش لەو وڵاتەدا خاوەنی ئەو مافانەن.
- لە وڵاتی چین ڕاوکردنی ورچی پاندا ماوەی ١٠ ساڵ زیندانی بەدواوەیە.
- لە وڵاتی ھیندستان، یاسایەکی تایبەت بە پاراستنی مافی ئاژەڵان داڕێژراوە، لەو وڵاتەدا ھەرکەس ڕەفتاری توندوتیژئامێز بەرانبەر بە ئاژەڵان ئەنجام بدات، یاخود ئاژەڵێک لە شوێنی ژیانی خۆی ڕاو بکات و بەمەبەستی ماڵی کردنی بیباتەوە ماڵەوە، ٢٥ ھەزار ڕووپیە یان سزای ٧ ساڵ زیندانیکردنی بەسەردا دەسەپێنرێت، یاخود لەیەک کاتدا ھەردوو سزاكەی لەسەر جێبەجێ دەکرێت.
- لە وڵاتی بەریتانیا، ھەرکەس ئازارێکی توندوتیژی بە ئاژەڵی کێوی یان ماڵی بگەیەنێت، بۆ ماوەی ٥١ ھەفتە زیندانی دەکرێت.
- لە مالیزیا ھەرکەس ئازار بە ئاژەڵان بگەیەنێت یان ڕاوی نایاسایی بکات، بە بڕی ٢٠ ھەزار تا ١٠٠ ھەزار رینگیت سزا دەدرێت.
