ناوهڕۆك
ناساندن
هەڵاوسانی سەرکێش یان هەڵاوسانی لە ڕادەبەدەر (بە ئینگلیزی: Hyperinflation، بە عەرەبی: تضخم مفرط) بریتییە لە بەرزبوونەوەی خێرا و کۆنتڕۆڵنەکراو لە ئاستی گشتی نرخی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان لە ئابوورییەکدا، تایبەتمەندە بە دابەزینی بەرچاوی بەهای دراوی وڵاتێک کە لە ئەنجامدا هێزی کڕین لەدەست دەدات.
ئەو هەڵاوسانەیە كە ئاستی گشتی نرخەكان بە تێكڕاییەكی زۆر بەرز زیاد دەكەن و تیایدا دەستاودەستكردنی دراو زۆر دەبێت و دراوەكان لە ئەركی سەرەكی خۆیان دەوەستن كە كۆكردنەوەی بەهاكانن، ئەمەش دەبێـتە هۆی هەرەسهێنانی سیستمی نەختینەیی و نەمانی بەهای یەكەی دراو.
هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر دەتوانێت بەهۆی چەندین هۆکارەوە بێت وەک زیادەڕۆیی لە چاپکردنی پارە، ناسەقامگیری سیاسی و داڕمانی ئابووری. دەتوانێت کاریگەری وێرانکەر و بەرچاوی لەسەر ئابوورییەک هەبێت و ببێتە هۆی نائارامی کۆمەڵایەتی و ناسەقامگیری سیاسی و قات و قڕی. کە دەبێتە هۆی کۆمەڵێک دەرئەنجامی نەرێنی.
کاتێک نرخەکان بە خێرایی بەرز دەبنەوە، ڕەنگە خەڵک متمانەیان بە دراوەکەیان نەمێنێت، ئەمەش دەبێتە هۆی دابەزینی بەهای دراوەکەی. دەتوانێت هاوردەکردنی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان بۆ وڵاتێک گرانتر بکات، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمیی و کەمبوونەوەی چالاکییە ئابوورییەکان.
هەروەها هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر دەتوانێت پاشەکەوتکردنی پارە بۆ خەڵک قورستر بکات، چونکە ڕەنگە بەهای پاشەکەوتەکانیان بە خێرایی دابەزێت. سەرەڕای ئەوەش، هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر دەتوانێت ببێتە هۆی نائارامی کۆمەڵایەتی و ناسەقامگیری سیاسی، چونکە خەڵک لە دۆخی ئابووری بێزار دەبن و داوای گۆڕانکاری دەکەن.
هۆکارەکانی هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر
هۆکارەکانی هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر زۆرن هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر دەتوانێت بەهۆی چەندین هۆکارەوە بێت وەک زیادەڕۆیی لە چاپکردنی پارە، ناسەقامگیری سیاسی و داڕمانی ئابووری.
هۆکارەکانی تر کە دەتوانن بەشداربن لە زیادبوونی هەڵاوسان بریتین لە کورتهێنانی گەورەی حکومەت کە حکوومەت ڕەنگە ناچار بێت پارەی زۆر بۆ دانەوەی قەرزەکانی چاپ بکات، دابەزینی بەهای دراوی وڵاتێک و زیادبوونی لەناکاوی خواست لەسەر کاڵا و خزمەتگوزارییەکان. سەرەڕای ئەوەش، کارەساتی سروشتی و شەڕ و ڕووداوە کارەساتبارەکانی تریش دەتوانن ببنە هۆی هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر.
تایبەتمەندی و کاریگەرییە سەرەکییەکانی هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر
بەرزبوونەوەی خێرای نرخ: لە هەڵاوسانی لەڕادەبەدەردا، نرخەکان دەتوانن لە ماوەیەکی کورتدا بەرزببنەوە، زۆرجار ڕۆژانە یان تەنانەت بە کاتژمێرێک بەرز دەبنەوە. بەدەستهێنانی پێداویستییە سەرەتاییەکان بۆ زۆر کەس قورس دەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی دابەزینی ئاستی ژیان.
لەدەستدانی متمانە بە دراو: هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر متمانەی تاک و بازرگانی بە دراوی ناوخۆ دەشێوێنێت. لەوانەیە خەڵک و حکوومەت پەنا بۆ دراوی جێگرەوە ببەن و ناچار بن دراوێکی تر دەربکەن چونکە دراوەکەیان بەهاکەی لەدەست دەدات، یان سامانەکانیان لە سەروەت و سامانی جێگیرتردا هەڵبگرن وەکوو دراوی بیانی، کانزا بەنرخەکان یان کاڵاکان.
دابەزاندنی بەهای پاشەکەوت و داهات: هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر بەهای پاشەکەوت و داهاتی جێگیری خەڵک دادەبەزێنێت. ئەو پارەیەی لە هەژماری پاشەکەوت، خانەنشینی یان جۆرەکانی تری پاشەکەوتدا هەڵدەگیرێت بە خێرایی بەهاکەی لەدەست دەدات، ئەمەش دەبێتە هۆی کێشەی ئابووریی گەورە بۆ تاکەکان، بەتایبەتی ئەوانەی داهاتی جێگیریان هەیە.
ناسەقامگیری ئابووری: هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر سەقامگیری ئابووری تێکدەدات، ئەمەش وادەکات پلاندانان و کارکردنی کاریگەرانە بۆ بازرگانییەکان قورس بکات. دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی وەبەرهێنان و دابەزینی بەرهەمهێنان و کەمبوونەوەی چالاکییە ئابوورییەکان.
نائارامی کۆمەڵایەتی و سیاسی: زۆرجار هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر بەشدارە لە نائارامی کۆمەڵایەتی و سیاسی. لەگەڵ زەرەرمەندبوونی ئابووری و تێکچوونی بارودۆخی ژیان، ڕەنگە دەنگی گشتی بەرزبێتەوە و ببێتە هۆی ناڕەزایەتی و مانگرتن و ناسەقامگیری سیاسی.
چارەسەری هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر
چارەسەری هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر دەتوانێت پرۆسەیەکی ئاڵۆز بێت کە زۆرجار پێویستی بە چاکسازی ئابووری و سیاسی بەرچاو هەیە. هەندێک ڕێوشوێنی ئەگەری بۆ چارەسەرکردنی هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر بریتین لە کەمکردنەوەی خەرجییەکانی حکومەت، زیادکردنی باج و هێنانەکایەی سیاسەتی دراو بۆ کەمکردنەوەی خستنەڕووی پارە ئەمیش لەڕێگەی زیادکردنی ڕێژەی سوود یان کەمکردنەوەی ڕاستەوخۆی ڕێژەی پارە لە ڕێگەی فرۆشتنی زەمانەتەکانی حکوومەت چونکە بانکەکان لەڕێگای کەمکردنەوەی خستنەڕووی پارە دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ کەمکردنەوەی هەڵاوسان و سەقامگیری ئابووری.
جگە لەوەش، ڕەنگە وڵاتان پێویستیان بە داڕشتنەوەی قەرزەکانیان هەبێت (درێژکردنەوەی ماوەی گەڕاندنەوەی قەرزەکان یان کەمکردنەوەی ڕێژەی سوود)، هەروەها ژینگەیەکی سیاسی سەقامگیر و پێشخستنی وەبەرهێنانی بیانی. دەکرێت کات بخایەنێت تا ئەم ڕێوشوێنانە کاری پێبکرێت، بۆیە پێویستی بە چاوەڕوانی و پابەندبوونە بە پرۆسەی چاکسازی.
نموونەی هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر
لە ساڵی ١٩٢١ بۆ ١٩٢٣ لە ئەڵمانیا هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم ڕوویدا، کە بەهۆی سەپاندنی قەرەبووکردنەوەی قورسی جەنگەوە لە پەیماننامەی ڤێرسایدا سەپێنرابوو، ئەڵمانیا ناچاربوو قەرەبووی جەنگ بداتەوە، حکوومەت ڕووبەڕووی فشارێکی دارایی بێئەندازە بووەوە و بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانی و دانەوەی قەرزەکانی پەنای بۆ چاپکردنی پارە برد.
لەگەڵ چاپکردنی پارەی زیاتری حکوومەتی ئەڵمانیا، هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر دەستیپێکرد، ئەمەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی نرخەکان. بەهای دراوەکە بە خێرایی دابەزی و بووە هۆی لەدەستدانی متمانە بە دراوەکە. پاشەکەوتەکان بەهایان نەما، سەروەت و سامانی خەڵکی لەدەستچوون، زۆرێک لە بازرگانییەکان داڕمان و بێکاری بەرزبوویەوە. حکوومەتی ئەڵمانیا هەوڵیدا بەرەنگاری هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر لە ڕێگەی دەرکردنی دراوێکی بەرزتر ببێتەوە، لە ئەنجامدا بووە هۆی گۆڕینی دراوەکەیان بە دراويکی تر.
هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر لە ئەڵمانیا کاردانەوەی قووڵی کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسی هەبوو. متمانەی گشتی بە حکوومەت و دامەزراوە داراییەکان تێکشکاند و ناڕەزایی زۆر بوو. ئەزموونەکانی هەڵاوسانی لەڕادەبەدەر لەم قۆناغەدا کاریگەرییان لەسەر سیاسەتە دراوییەکانی دواتر هەبوو، بۆ پاراستنی سەقامگیری و دوورکەوتنەوە لە قەیرانی هاوشێوە لە داهاتوودا.
