ناوهڕۆك
ناساندن
هۆکاری گرانبوونی نرخ لە بازاڕەکانی جیهان (بە عەرەبی: سبب ارتفاع الأسعار في الأسواق العالمية، بە ئینگلیزی: The reason for the high prices in the world markets)، گران بوونی شمەک یان گرانبوونی نرخ لە هەموو وڵاتانی جیهاندا بە هەڵاوسان ناودەبرێت، هەڵاوسان دەتوانێت بە شێوەیەکی بنەڕەتی لە هەر بەرهەمێک یان خزمەتگوزارییەکدا ڕووبدات، لەوانەش خەرجییەکانی بنەمای پێویستی وەک خانووبەرە و خۆراک و چاودێری پزیشکی و خزمەتگوزارییەکان، هەروەها خەرجییەکانی ویستی وەک جوانکاری و ئۆتۆمبێل و زێڕینگەریی. کاتێک هەڵاوسان لە سەرانسەری ئابوورییەکدا ڕوودەدات، چاوەڕوانی هەڵاوسانی زیاتر دەبێتە نیگەرانییەکی سەرەکی لە هۆشیاری بەکاربەران و بازرگانییەکان.
بانکە ناوەندییەکانی وڵاتانی ئابووری پێشکەوتوو لەوانەش یەدەگی فیدراڵی لە ئەمریکا چاودێری هەڵاوسان دەکەن، بانکی ناوەندی ئەمریکا ئامانجی هەڵاوسانی نزیکەی ٢%ی هەیە و سیاسەتی دراوی ڕێکدەخات بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڵاوسان ئەگەر نرخەکان زۆر بەرزببنەوە یان زۆر بە خێرایی بەرز ببنەوە، هەڵاوسان دەتوانێت جێگەی نیگەرانی بێت چونکە وا دەکات ئەو پارەیەی ئەمڕۆ پاشەکەوت دەکرێت سبەی کەمتر بەهای هەبێت، هەڵاوسان توانای کڕینی بەکاربەر دەشێوێنێت و تەنانەت دەتوانێت دەستوەردان لە پارەی پاشەکەوتکراویشدا بکات، بۆ نموونە ئەگەر وەبەرهێنەرێک لە وەبەرهێنانەکانی لە پشک و بۆندەکاندا ٥% داهاتی هەبوو، بەڵام ڕێژەی هەڵاوسان ٣% بوو، ئەوا وەبەرهێنەرەکە تەنها ٢%ی بەدەستهێنا بە شێوەیەکی ڕاستەقینە.
تێڕوانینێکی گشتی بۆ گرانبوونی نرخ
- هەڵاوسان پێوەرێکە بۆ ڕێژەی بەرزبوونەوەی نرخی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان لە ئابوورییەکدا.
- هەڵاوسان کاتێک ڕوودەدات کە نرخەکان بەرزببنەوە بەهۆی بەرزبوونەوەی تێچووی بەرهەمهێنان وەک کەرەستەی خاو و کرێ.
- بەرزبوونەوەی خواست لەسەر بەرهەم و خزمەتگوزارییەکان دەتوانێت ببێتە هۆی هەڵاوسان چونکە بەکارهێنەران ئامادەن پارەی زیاتر بدەن بۆ بەرهەمەکە.
- هەندێک کۆمپانیا پاداشتی هەڵاوسان دەچنن ئەگەر بتوانن پارەی زیاتر لە بەرهەمەکانیان وەربگرن لە ئەنجامی خواستێکی زۆر لەسەر کاڵاکانیان.
چی شتێک هەڵاوسان دەباتە پێشەوە؟
هۆکاری جۆراوجۆر هەن کە دەتوانن نرخەکان یان هەڵاوسان لە ئابوورییەکدا بباتە پێشەوە، بە شێوەیەکی ئاسایی هەڵاوسان لە ئەنجامی زیادبوونی تێچووی بەرهەمهێنان یان زیادبوونی خواست لەسەر بەرهەم و خزمەتگوزارییەکان دێتە ئاراوە.
هەڵاوسانی پاڵنانی تێچوون کەی ڕوودەدات؟
هەڵاوسانی پاڵنانی تێچوون کاتێک ڕوودەدات کە نرخەکان بەرز دەبنەوە چونکە تێچووی بەرهەمهێنان زیاد دەکات وەک کەرەستەی خاو و کرێ، هەروەها خواست لەسەر کاڵاکان نەگۆڕاوە لە کاتێکدا دابینکردنی کاڵاکان بەهۆی بەرزبوونەوەی تێچووی بەرهەمهێنانەوە کەم دەبێتەوە، لە ئەنجامدا تێچووی زیادکراوی بەرهەمهێنان لە شێوەی بەرزبوونەوەی نرخی کاڵا تەواوەکاندا دەگوازرێتەوە بۆ بەکارهێنەران. یەکێک لە نیشانەکانی ئەگەری هەڵاوسانی پاڵنانی تێچوون دەتوانرێت لە بەرزبوونەوەی نرخی کاڵاکانی وەک نەوت و کانزاکاندا ببینرێت چونکە ئەوان ئامرازی سەرەکی بەرهەمهێنانن، بۆ نموونە ئەگەر نرخی مس بەرزبێتەوە، ئەوا ئەو کۆمپانیایانە کە مس بەکاردەهێنن بۆ دروستکردنی بەرهەمەکانیان، ڕەنگە نرخی کاڵاکانیان بەرزبکاتەوە هەروەها ئەگەر خواست لەسەر بەرهەمەکە سەربەخۆ بێت لە خواستی مس، ئەوا بزنسەکە تێچووی زیاتری کەرەستەی خاو دەگوازێتەوە بۆ بەکارهێنەران. ئەنجامەکەی بەرزبوونەوەی نرخەکانە بۆ بەکاربەران بەبێ هیچ گۆڕانکارییەک لە خواست لەسەر ئەو بەرهەمانەی کە بەکاردەهێنرێن.
هەڵاوسانی ڕاکێشانی داواکاری
هەڵاوسانی ڕاکێشانی داواکاری دەتوانێت بەهۆی خواستی بەهێزی بەکاربەرانەوە بێت بۆ بەرهەمێک یان خزمەتگوزارییەک، کاتێک خواست لەسەر فراوانییەکی بەرفراوانی کاڵاکان لە سەرانسەری ئابوورییەکدا بەرز دەبێتەوە نرخەکانیان زیاتر بەرز دەبێتەوە، لە کاتێکدا زۆرجار ئەمە نیگەرانی ناهاوسەنگی کورتخایەنی دابینکردن و داواکاری نییە، بەڵام داواکاری بەردەوام دەتوانێت لە ئابووریدا دەنگ بداتەوە و تێچووی کاڵاکانی دیکە بەرز بکاتەوە کە ئەمەش ئەنجامەکەی هەڵاوسانی خواست و ڕاکێشانە، متمانەی بەکاربەران کاتێک بەرز دەبێتەوە کە بێکاری کەم بێت و مووچە دەرەنگ بدرێت کە ئەمەش دەبێتە هۆی هەڵاوسان. هەروەها فراوانبوونی ئابووری کاریگەری ڕاستەوخۆی لەسەر ئاستی خەرجییەکانی بەکاربەر لە ئابوورییەکدا هەیە، کە ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی خواستێکی زۆر لەسەر بەرهەم و خزمەتگوزارییەکان.
هەڵاوسانی ناوەکی کاتێک ڕوودەدات کە خەڵکی چاوەڕێی ئەوە بکەن هەڵاوسان لە داهاتوودا بەردەوام بێت، لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان، ڕەنگە خەڵک باوەڕیان بە بەرزبوونەوەی بەردەوام هەبێت لە داهاتوودا بە ڕێژەیەکی هاوشێوە، بەهۆی ئەم چاوەڕوانییە هاوبەشانە ڕەنگە خەڵکی دەست بکەن بە کڕینی کاڵای زیاتر بۆ ئەوەی پێشبینی بەرزبوونەوەی نرخەکان بکەن و ئاستی ژیانی خۆیان بپارێزن. هەروەها زیادبوونی مووچە دەبێتە هۆی زیادبوونی تێچووی بازرگانییەکان، کە لەوانەیە ئەو تێچوونانە بگوازێتەوە بۆ بەکارهێنەران، هەروەها زیادبوونی کرێ داهاتی بەکارهێنەران زیاد دەکات کە ئەمەش خواست لەسەر ئەو کاڵایانە زیاد دەکات کە دەتوانێت نرخەکان بەرزتر بکاتەوە.
سیاسەتی دارایی و دراوی فراوانخوازی
سیاسەتی دارایی فراوانکردن لەلایەن حکومەتەکانەوە دەتوانێت بڕی داهاتی ئیختیاری بۆ هەردوو بازرگانی و بەکاربەر زیاد بکات، ئەگەر حکومەتێک باجەکانی کەم بکاتەوە ئەوا ڕەنگە بازرگانەکان بۆ باشترکردنی سەرمایە و قەرەبووکردنەوەی کارمەندان یان دامەزراندنی نوێ خەرجی بکەن کە بەکارهێنەران لەوانەیە کاڵای زیاتریش بکڕن، هەروەها حکومەت دەتوانێت بە زیادکردنی خەرجییەکان بۆ پڕۆژەکانی ژێرخانی ئابووری هان بدات، ئەنجامەکەی دەکرێت زیادبوونی خواست لەسەر کاڵا و خزمەتگوزارییەکان بێت، کە ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخەکان، هەروەک چۆن سیاسەتی دارایی فراوانخوازی دەتوانێت هەڵاوسان هان بدات، بە هەمان شێوە سیاسەتی دراویش دەتوانێت هەڵاوسان شل بکاتەوە. سیاسەتی دراوی فراوانخوازی لەلایەن بانکە ناوەندییەکانەوە دەتوانێت ڕێژەی سوود دابەزێنێت، بانکە ناوەندییەکانی وەک یەدەگی فیدراڵی دەتوانن تێچووی قەرزدان بۆ بانکەکان کەم بکەنەوە، ئەمەش ڕێگە بە بانکەکان دەدات پارەی زیاتر قەرز بدەن بە بازرگانان و بەکاربەران، واتا بە شێوەیەکی گشتی زیادبوونی پارەی بەردەست لە سەرانسەری ئابووریدا دەبێتە هۆی خەرجکردنی زیاتر و خواست لەسەر کاڵا و خزمەتگوزارییەکان.
دابەزینی بەهای دراو
دراوناسان لەوە تێدەگەن کە هەڵاوسان بەهۆی زۆری دۆلارەوەیە کە بەدوای کاڵایەکی کەمدا دەگەڕێت، بە واتایەکی تر دابینکردنی پارە زۆر گەورە بووە، بەپێی ئەم تیۆرە بەهای پارە ملکەچی یاسای دابینکردن و داواکارییە هەروەک هەر کاڵایەکی تر لە بازاڕدا، لەگەڵ گەشەکردنی دابینکردن بەهاکە دادەبەزێت و ئەگەر بەهای پارە دابەزێت، توانای کڕینی دادەبەزێت و شتەکان تاڕادەیەک گرانتر دەبن. ئەم تیۆرییەی چەندایەتی پارە (QTM) دەتوانرێت لە هاوکێشەی ئاڵوگۆڕدا کورت بکرێتەوە، کە دەڵێت دابینکردنی پارە چەند هێندە بکرێت بە ڕێژەی خەرجکردنی پارە لە ساڵێکدا (خێرایی پارە)، یەکسانە بە خەرجییە ناوەکییەکان لە ئابووریدا بەپێی ئەم هاوکێشەیە: MV = PQ، بەم شێوەیە P (نرخەکان) دەتوانێت بەرزبێتەوە لەگەڵ زیادبوونی ڕێژەی پارە، یان زیادبوونی خێرایی پارە ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی بڕی بەردەوامی کاڵا لە ئابووریدا.
