ناوه‌ڕۆك
کورتە
ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، وەک گەورەترین هێزی ئابووری و سەربازیی جیهان، خاوەنی یەکێک لە ئاڵۆزترین و مشتومڕاویترین بابەتەکانی جیهانی داراییە، ئەویش قەرزە نیشتمانییەکەیەتی. کاتێک باس لە قەرزی نیشتمانی ئەمریکا دەکرێت، یەکسەر ژمارەیەکی زۆر زەبەلاح دێتە بەگوێ، کە لە ٣٤ ترلیۆن دۆلار تێپەڕیوە. ئەم ژمارە زەبەلاحە بەردەوام نیگەرانیی لەنێو شرۆڤەکاران، ئابووریناسان و تەنانەت هاوڵاتیانی ئاساییدا دروست دەکات. لە ڕواڵەتدا، قەرزێکی وەها گەورە دەبێت نیشانەی لاوازی و مەترسییەکی گەورە بێت بۆ هەر وڵاتێک، بەڵام لە حاڵەتی ئەمریکادا، وێنەکە زۆر ئاڵۆزترە. ئەم قەرزە، کە لە یەک کاتدا قورساییەکی گەورە و ئامرازێکی بێوێنەی هێزە، چیرۆکی پارادۆکسی گەورەیی ئەمریکا لە سەدەی بیست و یەکدا دەگێڕێتەوە. بۆ تێگەیشتن لەم دیاردەیە، پێویستە لە خودی پێکهاتەی قەرزەکە و ئەو میکانیزمە جیهانییەی کە پشتیوانی دەکات، ورد ببینەوە. تێگەیشتن لەم هاوکێشەیە، تێگەیشتنە لە بناغەی سیستەمی دارایی جیهانی کە ئەمریکا لە چەقەکەیدا وەستاوە.
هۆکار
قەرزە کەڵەکەبووەکانی ئەمریکا لە بنەڕەتدا ئەنجامی کۆبوونەوەی ساڵانەی کورتهێنانی بودجەی حکومەتی فیدراڵییە. کاتێک حکومەت زیاتر لەو بڕە پارەیەی کە لە ڕێگەی باجەوە کۆی دەکاتەوە خەرج دەکات، ناچار دەبێت ئەو جیاوازییە لە ڕێگەی قەرزکردنەوە پڕ بکاتەوە. ئەم قەرزکردنە لە ڕێگەی فرۆشتنی قەواڵەکانی گەنجینەی ئەمریکا (Treasury Bonds) بە تاکەکان، کۆمپانیاکان، حکومەتە ناوخۆییەکان و لە هەمووی گرنگتر، حکومەتە بیانییەکان و بانکە ناوەندییەکانی جیهانەوە دەکرێت. لە چەند دەیەی ڕابردوودا، چەندین هۆکاری سەرەکی بوونەتە هۆی بەرزبوونەوەی بەرچاوی ئەم قەرزە. جەنگەکانی عێراق و ئەفغانستان، قەیرانی دارایی جیهانی لە ساڵی ٢٠٠٨ کە حکومەتی ناچار کرد بڕێکی زۆر پارە بۆ ڕزگارکردنی بانکەکان و بووژاندنەوەی ئابووری تەرخان بکات، هەروەها کەمکردنەوەی باجەکان و پرۆگرامە گەورەکانی خەرجییە کۆمەڵایەتییەکان، هەموویان ڕۆڵی سەرەکییان لەم زیادبوونەدا گێڕاوە.[1] لە ئەنجامدا، ئەمڕۆ ئەمریکا ڕووبەڕووی قەرزێک بووەتەوە کە قەبارەکەی لە بەرهەمی ناوخۆیی گشتیی ساڵانەی زیاترە، دیاردەیەک کە لە ڕابردوودا تەنها لە کاتی جەنگە گەورەکاندا ڕوویداوە.
قەرز نیشانەی بەهێزی نەک لاوازی
سەرەڕای ئەم قەبارە زەبەلاحەی قەرز، دیاردەیەکی سەیر و سەرنجڕاکێش بوونی هەیە کە وایکردووە قەرزەکانی ئەمریکا ببێتە سەرچاوەیەکی هێز نەک لاوازی. ئەم هێزە لە چەمکێکەوە سەرچاوە دەگرێت کە بە "مافی تایبەتی ناوازە" (Exorbitant Privilege) ناسراوە و بریتییە لەوەی کە دۆلاری ئەمریکی دراوی یەدەگی سەرەکیی جیهانە. میکانیزمەکە بەم شێوەیە کار دەکات: زۆرینەی مامەڵە بازرگانییە نێودەوڵەتییەکان، بەتایبەت لە بواری وزە و کاڵا سەرەکییەکاندا، بە دۆلار ئەنجام دەدرێن. ئەمە وا لە وڵاتانی جیهان دەکات کە بۆ بەڕێوەبردنی بازرگانییەکانیان و وەک یەدەگێکی سەلامەت، بڕێکی زۆر دۆلار لە بانکە ناوەندییەکانیاندا هەڵبگرن. کاتێک وڵاتێک وەک چین، کە گەورەترین هەناردەکارە بۆ ئەمریکا، کاڵاکانی دەفرۆشێت، لە بەرامبەردا دۆلار وەردەگرێت. ئەم وڵاتە ناتوانێت هەموو ئەو دۆلارانە بگۆڕێتەوە بۆ دراوەکەی خۆی (یوان)، چونکە بەهای یوان بەشێوەیەکی بەرچاو بەرز دەبێتەوە و هەناردەکەی لە کێبڕکێ دەخات. بۆیە، باشترین و سەلامەتترین کارێک کە دەتوانێت بەو دۆلارە زیادانەی بکات، کڕینی قەواڵەکانی گەنجینەی ئەمریکایە. بەم شێوەیە، ئەو دۆلارانەی کە ئەمریکا بۆ کڕینی کاڵای چینی بەکاریهێناوە، لە ڕێگەی قەرزەوە دەگەڕێتەوە ناو ئابووریی ئەمریکا.( واتە بە نموونە چین یەک ملیار دۆلار قەرز دەدات بە ئەمریکا و لە بەرامبەردا یەک ملیار و ٥٠ ملیۆن دۆلار وەردەگرێتەوە)
ئەم بازنە داراییە سەیرە وا دەکات کە گەورەترین ڕکابەرە ئابوورییەکانی ئەمریکا، لە هەمان کاتدا ببنە گەورەترین قەرزدەر و دابینکەری دارایی بۆی. ئەمە وا دەکات هەمیشە داواکارییەکی بەهێز بۆ قەرزەکانی ئەمریکا هەبێت و ڕێژەی سووەکەی لە ئاستێکی نزمدا بمێنێتەوە. لە ئەنجامدا، ئەمریکا دەتوانێت بە تێچوویەکی کەم و بەبێ بوونی مەترسییەکی ڕاستەقینە بەردەوام بێت لە قەرزکردن. هۆکارێکی تری سەرەکی ئەوەیە کە ئەمریکا بە دراوێک قەرزارە کە خۆی چاپی دەکات. ئەمە وادەکات مەحاڵ بێت ئەمریکا لە ڕووی تەکنیکییەوە مایەپووچ بێت؛ چونکە هەمیشە دەتوانێت دۆلاری پێویست بۆ دانەوەی قەرزەکانی دروست بکات. ئەمە جیاوازییەکی بنەڕەتی هەیە لەگەڵ وڵاتانی تر کە بە دراوێکی بیانی (وەک دۆلار یان یۆرۆ) قەرز دەکەن و هیچ کۆنترۆڵێکیان بەسەر ئەو دراوەدا نییە. ئەم دۆخە بووەتە هۆی دروستبوونی هاوکێشەی "تێکشکاندنی دوولایەنەی مسۆگەر"ی ئابووری؛ وڵاتێک وەک چین ئەگەر بیەوێت بە فرۆشتنی بەرفراوانی قەواڵەکانی گەنجینەی ئەمریکا زیان بە ئابووریی ئەمریکا بگەیەنێت، یەکسەر بەهای دۆلار و قەواڵەکان دادەبەزێنێت، کە ئەمەش بە واتای پووکانەوەی بەهای ترلیۆنەها دۆلاری یەدەگی خۆیەتی، کارێک کە هاوشێوەی خۆکوشتنی ئابوورییە.
لە کۆتاییدا، بۆندی خەزێنەی ئەمریکی تەنها بەڵگەیەکی قەرز نییە، بەڵکو ئامرازێکی زیرەکانەیە کە ئەمریکا بەکاری دەهێنێت بۆ کۆکردنەوەی سەرمایەی جیهان، کۆنترۆڵکردنی وڵاتانی تر، و بەردەوامی دان بە هەژموونی خۆی لە جیهاندا. ئەمەش نهێنی ئەوەیە کە بۆچی قەرزی ئەمریکا، تەنانەت کاتێک دەگاتە ٣٥ تریلیۆن دۆلاریش، هێشتا نیشانەی هێزە نەک لاوازی. واتە ئەگەر وڵاتی دووژمن بدات لە بەرژەوەندییەکانی بەهێزی دۆلار خۆی زیاندمەند ئەبێت
لە کۆتاییدا، بۆندی خەزێنەی ئەمریکی تەنها بەڵگەیەکی قەرز نییە، بەڵکو ئامرازێکی زیرەکانەیە کە ئەمریکا بەکاری دەهێنێت بۆ کۆکردنەوەی سەرمایەی جیهان، کۆنترۆڵکردنی وڵاتانی تر، و بەردەوامی دان بە هەژموونی خۆی لە جیهاندا. ئەمەش نهێنی ئەوەیە کە بۆچی قەرزی ئەمریکا، تەنانەت کاتێک دەگاتە ٣٥ تریلیۆن دۆلاریش، هێشتا نیشانەی هێزە نەک لاوازی. واتە ئەگەر وڵاتی دووژمن بدات لە بەرژەوەندییەکانی بەهێزی دۆلار خۆی زیاندمەند ئەبێت
نیگەرانییەکان
لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم قەرزە زەبەلاحە بێ کاریگەریی لاوەکی و مەترسیی درێژخایەن نییە لەسەر خودی ئەمریکا و هاوڵاتیانی. یەکێک لە دیارترین مەترسییەکان بریتییە لە هەڵاوسان. ئەگەر بانکی ناوەندیی ئەمریکا ناچار بێت بۆ دانەوەی قەرزەکان بڕێکی زۆر پارە چاپ بکات، ئەمە دەبێتە هۆی دابەزینی هێزی کڕینی دۆلار و بەرزبوونەوەی نرخەکان. ئەمە وەک "باجێکی شاراوە" وایە کە کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر بژێوی ژیانی هاوڵاتیانی ئاسایی هەیە. هەروەها، بەشێکی گەورە و ڕۆژ لە دوای ڕۆژ زیاتری بودجەی ساڵانەی حکومەت تەرخان دەکرێت تەنها بۆ پێدانی سووی قەرزەکان. ئەم بڕە پارە زۆرە لە جیاتی ئەوەی لە پرۆژەکانی ژێرخانی، خوێندن، تەندروستی، یان توێژینەوەی زانستیدا خەرج بکرێت، بۆ خزمەتکردنی قەرزێک دەڕوات کە بەردەوام لە گەشەکردندایە. لەسەر ئاستی ئابووری گشتیش، قەرزکردنی بەرفراوانی حکومەت دەتوانێت ببێتە هۆی دیاردەی "قەرەباڵغی" (Crowding Out) کە تێیدا کێبڕکێی حکومەت لەگەڵ کەرتی تایبەت بۆ بەدەستهێنانی سەرمایە، تێچووی قەرزکردن بۆ کۆمپانیاکان و تاکەکان بەرز دەکاتەوە و دەشێت ببێتە هۆی سستبوونەوەی گەشەی ئابووری. لە هەمووی مەترسیدارتر، مەترسیی لەدەستدانی متمانەی جیهانییە. هەرچەندە سیستەمەکە ئێستا جێگیر دیارە، بەڵام سیاسەتی دارایی نابەرپرسانە و زیادبوونی بەردەوامی قەرزەکان لە ماوەیەکی درێژخایەندا دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی وڵاتان وردە وردە بیر لە جێگرەوەیەک بۆ دۆلار بکەنەوە و یەدەگەکانیان هەمەچەشن بکەن. ئەمە، هەرچەندە پرۆسەیەکی خاوە، بەڵام دەتوانێت لە کۆتاییدا ئەو "مافە تایبەتییە ناوازەیە" لە ئەمریکا بسەنێتەوە کە بناغەی هێزە ئابوورییەکەیەتی.
کۆتایی
لە کۆتاییدا، قەرزە نیشتمانییەکانی ئەمریکا ئاوێنەیەکی ڕوونی دۆخی ئاڵۆزی ئەم وڵاتەیە لە جیهاندا. لە لایەکەوە، قورساییەکی گەورەیە لەسەر شانی نەوەکانی داهاتوو و مەترسیی هەڵاوسان و ناجێگیریی ئابووریی لێدەکرێت. لە لایەکی دیکەشەوە، نیشانەی باڵادەستیی بێوێنەی دۆلارە لە سیستەمی دارایی جیهاندا، کە وایکردووە بتوانێت لە دۆخێکدا بژی کە بۆ هیچ وڵاتێکی تر لە مێژوودا ڕێی تێنەچووە. مانەوەی ئەمریکا لەم پێگە بەهێزەدا بەندە بە پاراستنی ئەو متمانە جیهانییەی کە دۆلارەکەی کردووە بە بنکەی سەرەکی ئابووریی جیهان. هەر لەقینێک لەم متمانەیەدا، دەتوانێت تەواوی هاوکێشەکە بگۆڕێت و کاریگەریی قووڵی نەک هەر لەسەر ئەمریکا، بەڵکو لەسەر تەواوی ئابووریی جیهان هەبێت.
سەرچاوەکان
44 بینین
