ناوه‌ڕۆك
ناساندن
واتا و هۆکارەکانی هەڵاوسانی ئابووری (بە عەرەبی: المعاني والأسباب التقلبات الاقتصادية، و بە ئینگلیزی: Meanings and reasons Economic volatility)، هەڵاوسان بە بەرزبوونەوەیەکی گشتی نرخی کاڵا و خزمەتگوزاری لە سەرانسەری ئابووریدا پێناسە دەکرێت، یان بە واتایەکی تر کەمبوونەوەیەکی گشتی بەهای پارەیە. یاخود پێناسەیەکی تری هەڵاوسان، کەمبوونەوەیەکی گشتییە لە نرخی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان لە سەرانسەری ئابووریدا، یان بەرزبوونەوەیەکی گشتی بەهای پارەیە.
کاتێک هەڵاوسان ڕوودەدات، تاکەکان دەتوانن کاڵا و خزمەتگوزاری کەمتر بکڕن بە هەمان بڕی پارە. لەبەر ئەم هۆکارە کەسێک پێویستی بە نزیکەی ٣٢٦ دۆلار هەیە لە ساڵی ٢٠٢١ بۆ کڕینی هەمان بڕی کاڵا و خزمەتگوزاری کە لە ساڵی ١٩٨٠ بە ١٠٠ دۆلاری کڕیبوو. پێوانەکانی هەڵاوسان بەکاردێن بۆ ڕێکخستنی ژمارەکانی پارە بۆ هێشتنەوەی هێزی کڕین بە نەگۆڕی بە تێپەڕبوونی کات، ڕێگە بە بەراوردکردنی وردتر دەدات لە ماوەی کاتی جیاواز. ئەو ژمارە دراوییانەی کە ڕێکخراون بۆ هەڵاوسان ئاماژەیان پێدەکرێت بە ڕاستەقینە، و ژمارە ناگونجێندراوەکانی هەڵاوسان بە ناونیشانی ناودەبرێن.
پێوانی هەڵاوسان
ڕێژەی هەڵاوسان دەتوانرێت پێوانە بکرێت بە تێبینیکردنی گۆڕانکارییەکان لە تێکڕای نرخی کۆمەڵێک کاڵا و خزمەتگوزاری جێگیر، هەڵاوسان بە شێوەیەکی گشتی پێوانە دەکرێت بە بەکارهێنانی پێوەری نرخ، وەک پێوەری نرخی بەکاربەر (CPI). نرخی لە ساڵێکدا بە نرخی هەمان کاڵا لە ساڵێکی دیاریکراودا دابەش دەکرێت، دواتر ڕێژەی هەڵاوسان پێوانە دەکرێت بە هەژمارکردنی گۆڕانی ڕێژەی سەدی لە پێوەری نرخ لە ماوەی جیاوازدا. بۆ نموونە ڕێژەی هەڵاوسان لە تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ نزیکەی ٢٧٧ کەس بووە و لە تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ نزیکەی ٢٩٨ بووە، کە دەگاتە نزیکەی ٧.٨٪ لە ماوەی ١٢ مانگدا.
پێوەرەکانی هەڵاوسان
پێوەرەکانی نرخی جێگرەوەی کاڵای جیاواز لە بازاڕدا بەکاردەهێنن و بە گشتی بۆ مەبەستی جیاواز بەکاردەهێنرێن. بۆ نموونە، CPI کاڵا و خزمەتگوزاری بەکاربەر لەخۆدەگرێت کە بە شێوەیەکی ئاسایی لەلایەن خێزانەکانەوە دەکڕدرێن، کە زۆرجار بەکاردێت بۆ ڕێکخستنی داهاتی ماڵەکان بۆ هەڵاوسان بە تێپەڕبوونی کات. بە پێچەوانەوە، هەڵاوسانی بەرهەمی ناوخۆیی گشتی (GDP) کە بە شێوەیەکی گشتی بەکاردێت بۆ ڕێکخستنی تێکڕای بەرهەمی ناوخۆیی بۆ هەڵاوسان بە تێپەڕبوونی کات، پێوانەی هەڵاوسان دەکات بۆ هەموو کاڵا و خزمەتگوزارییە کۆتاییەکان کە لە ویلایەتە یەکگرتووەکان بەرهەم دەهێنرێن. ژمارەیەک پێوانەی زیادەی هەڵاوسان هەیە، لەوانە پێوەری نرخی بەرهەمهێنەر، پێوەری تێچوونی کار، پێوەری خەرجی بەکارهێنانی کەسی، پێوەری نرخی هاوردە و هەناردەکردن. پێوەرە جیاوازەکانی هەڵاوسان بە شێوەیەکی جیاواز هەژمار دەکرێن. بۆ نموونە، CPI جێگیری لە کاڵا و خزمەتگوزاری بەکاردەهێنێت، لە کاتێکدا داشکانی GDP ڕێگە بە پێکهێنانی بازاڕ دەدات بۆ گۆڕانکاری لەگەڵ شێوازی خەرجکردن لە ماوەیەکەوە بۆ ماوەیەکی تر.
ئاڵۆزییەکانی پێوانەکردنی هەڵاوسان
چەمکی بنچینەیی پشت هەڵاوسان بریتییە لە پێوانەکردنی گۆڕانکاری لە نرخی هەمان کاڵا و خزمەتگوزاری بە تێپەڕبوونی کات. لە ڕاستیدا ئەمە لەبەر دوو هۆکار مەحاڵە.
یەکەم: کوالێتی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان بە تێپەڕبوونی کات دەگۆڕێت. بەم شێوەیە، بەشێک لە بەرزبوونەوەی نرخەکان بە تێپەڕبوونی کات بەهۆی باشتربوونی کوالێتیەوەیە نەک هەڵاوسان.
دووەم: بەرهەمە نوێیەکان بە تێپەڕبوونی کات دەخرێنە بازاڕەوە کە بە شێوەیەکی بنچینەیی جیاوازن لە هەر بەرهەمێکی پێشوو کە بەردەست بوون و تەنها بە هێواشی تێکەڵ دەکرێن لەگەڵ پێوەرەکانی نرخ. ئاژانسەکانی ئامار هەوڵ دەدەن داتا ڕێکبخەن بۆ ئەوەی ئەم فاکتەرانە لەبەرچاو بگرن، چونکە ئەگەر ئەم ئاڵۆزییانە بە دروستی هەژمار نەکرابن، هەڵاوسانی پێوانەکراو ناڕاست دەبێت و لەوانەیە زیاد لە پێویست باس بکرێت.
هۆکارەکانی هەڵاوسان
هەڵاوسان بە زۆری دەرئەنجامی دوو دیاردەی جیاوازە، کە زۆرجار بە ڕاکێشانی خواست و هەڵاوسانی پاڵنەری تێچوون ناودەبرێن. هەڵاوسانی ڕاکێشانی خواست کاتێک ڕوودەدات کە خواست بۆ کاڵا و خزمەتگوزاری لە ناو ئابووریدا توانای ئابووری بۆ بەرهەمهێنانی کاڵا و خزمەتگوزاری زیاد دەکات. لە کاتێکدا خواست لە دابینکردن لە ناو ئابووریدا تێدەپەڕێت "پارەی زۆر بەدوای کاڵای کەمدا دەکەوێت" فشارێکی بەرزبوونەوە هەیە لەسەر نرخەکان کە دەبێتە هۆی هەڵئاوسان. هەڵاوسانی پاڵنەری تێچوون ڕوودەدات کاتێک نرخی کاڵا و خزمەتگوزاریەکان بەرز دەبێتەوە. نموونەیەکی کلاسیکی هەڵاوسانی پاڵنەری تێچوون دەرئەنجامی شۆکی نەوتە، کە دابینکردنی نەوت و بەرهەمە نەوتییەکانی تر بە شێوەیەکی بەرچاو دەکات.
دابەزینی نرخی نەوت و بەرهەمە نەوتییەکان زیاد دەکات بەرهەمەکانی نەوت بۆ بەشێکی بەرچاو لە کاڵا و خزمەتگوزاریەکان لە سەرانسەری ئابووریدا باشن، لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی ئەم تێچووە گرنگە، نرخی کۆتایی کاڵا و خزمەتگوزاریەکانیش بە هەمان شێوە دەبێتە هۆی هەڵاوسان. هەڵاوسانی پاڵنەری تێچوون تەنها دەبێتە هۆی زیادبوونی کاتی هەڵاوسان مەگەر بە سیاسەتی دراوی جێگیر بکرێت. هەروەها گۆڕانکاری لە پێشبینیەکانی هەڵاوسان دەتوانێت ببێتە هۆی گۆڕانکاری لە هەڵاوسانی ڕاستەقینەدا. تاکەکان چاوەڕوانییەکان پێکدەهێنن سەبارەت بە ڕێژەی هەڵاوسانی داهاتوو و ئەو پێشبینیانە تێکەڵ دەکەن کاتێک نرخەکان لەسەر ئاستی کۆمپانیا دیاری دەکەن یان لە کاتی دانوستاندن بۆ کرێ وەک کرێکارێک. بۆ نموونە، ئەگەر ڕێککەوتنی گشتی ئەوە بێت کە نرخەکان لە ساڵی داهاتوودا بە ڕێژەی ٢٪ بەرز دەبێتەوە، ئەوا کۆمپانیاکان دەیانەوێت نرخەکان بە لایەنی کەمەوە بە ڕێژەی ٢٪ بەرزبکەنەوە و کرێکارانیش دەیانەوێت بەڕێژەی ٢٪ بەرزبکەنەوە.
کاریگەری هەڵاوسان لەسەر ئابووری
هەڵاوسان دەستێوەردان دەکات لە میکانیزمەکانی نرخدانان لە ئابووریدا، لە ئەنجامدا تاکەکان و کۆمپانیاکان کەمتر لە باشترین خەرجی و پاشەکەوتکردن و بڕیاری وەبەرهێنان دەکەن. لەگەڵ ئەوەشدا، لە ئامادەبوونی هەڵاوساندا، ئەکتەرە ئابوورییەکان زۆرجار بەشدارن لە کردارەکان بۆ پاراستنی خۆیان لە کاریگەرییە نەرێنییەکانی هەڵاوسان و لادانی سەرچاوەکان لە چالاکییە بەرهەمهێنەرەکانی تر. لە کۆتاییدا، ئەم بڕیارە ناکارامانە داهات و گەشەی ئابووری و ستانداردی ژیان کەم دەکاتەوە. لەبەر ئەم هۆکارە، بە شێوەیەکی گشتی قبوڵکراوە کە هەڵاوسان دەبێت بە نزمی بمێنێتەوە بۆ کەمکردنەوەی ئەم شێواندنانە لە ئابووریدا. هەندێک دەڵێن ڕێژەی هەڵاوسان لە سفر باشترینە. لەگەڵ ئەوەشدا ئامانجی سفری هەڵاوسان دەبێتە هۆی ئەوەی ماوەیەک لە هەڵئاوسانی ڕێکەوت ئەگەری زیاتر بێت، وە پێشبینی دەکرێت هەڵاوسانی ڕێکەوت گرانتر بێت لە هەڵاوسان، چونکە دەکرێت پەیوەست بێت بە بارودۆخی قەیرانەوە. لە هەوڵێکدا بۆ هاوسەنگیکردنی ئەم دوو مەترسییە، سیاسەتمەداران، لەوانە یەدەگی فیدراڵی، زۆرجار ڕێژەیەکی ئەرێنی بەڵام نزمی هەڵاوسان دەکەنە ئامانج، بە شێوەیەکی گشتی نزیکەی ٢٪، کە کەمتوانایی لەناو ئابووریدا کەم دەکاتەوە لە کاتێکدا پارێزگاری لە هەڵئاوسان دەکات.
هەڵاوسان و یەدەگی فیدڕاڵی
یەدەگی فیدڕاڵی لە کۆتاییەکانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردووەوە بەرپرسیارە لە بەرزکردنەوەی نرخە جێگیرەکان بە پێی یاسا، بە شێوەیەکی زۆر لە ئەنجامی ئەو هەڵاوسانە ناجێگیر و بەرزەی کە لە ساڵانی پێش یاسادا ئەزموونی کردووە، لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٢، بانکی یەدەگی فیدڕاڵی بە ئاشکرا دەستی کرد بە ئامانجکردنی ڕێژەی هەڵاوسانی درێژخایەن بە ڕێژەی ٢٪. لە ساڵی ٢٠٢٠ بانکی یەدەگی فیدراڵی ئەم ستراتیژییەی گۆڕی بۆ ئەوەی ڕێژەیەکی تێکڕایی ٢٪ بێت. یەدەگی فیدڕاڵی بە شێوەیەکی گشتی توانای خۆی بەکاردەهێنێت بۆ کاریگەری لەسەر ڕێژەی سوودی کورتخایەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی ڕاکێشانی خواست و پاڵنانی هەڵاوسانی تێچوون لە هەوڵێکدا بۆ کەمکردنەوەی هەڵاوسان و هێشتنەوەی هەڵاوسان لە نزیک ڕێژەی ئامانجەکەی. لە سەرەتای هەشتاکاندا، ڕێژەی هەڵاوسانی سەرەکی، کە نرخی وزە و خۆراک بەدوور دەگرێت دەستی کرد بە کەمبوونەوە. لە کۆتاییەکانی دەیەی ١٩٩٠، ڕێژەی هەڵاوسان بە ڕێژەیەکی ڕێژەیی نزیک مایەوە لە ٢٪ و گۆڕانکاری گەورە لە هەڵاوسان بە زۆری لەناوچوو.
مامناوەندی هەڵاوسان بە شێوەیەکی بەرچاو لە نێوان ساڵانی حەفتاکان و هەڵاوسانی بەرزی ئێستادا بە شێوەیەکی بەرچاو بەهۆی ئەو کردەوانەوەیە کە لەلایەن یەدەگی فیدراڵییەوە ئەنجامدراون وەک بەشێک لە فەرمانەکەی بۆ بەرزکردنەوەی نرخی جێگیر. لە کاتی نێوان قەیرانی دارایی و پەتای کۆڤید-١٩ هەڵاوسان بە شێوەیەکی بەردەوام لە خوار ٢٪ بەرزبووەوە، سەرەڕای فراوانبوونی ئابووری ١١ ساڵ کە لە ٢٠٢٠ کۆتایی هات و چەندین ماوەی بەرچاوی کەمکردنەوەی چەندایەتی لەلایەن یەدەگی فیدراڵییەوە. بەڵام هەڵاوسان لە مانگی ئازاری ٢٠٢١ دەستی بە بەرزبوونەوە کردووە و لەو کاتەوە بەرز بووەتەوە. لە وەڵامی ئەم هەڵاوسانە بەرزەدا، یەدەگی فیدراڵی ڕێژەی پارەی فیدراڵی بە بەردەوامی بەرزکردەوە لە مانگی ئازاری ٢٠٢٢ـەوە، کڕینی سەرمایەی کەم کردەوە و دەستی کرد بە کەمکردنەوەی هاوسەنگی.
ڕێکخستن بۆ هەڵاوسان
بەراوردکردنی ژمارەکان بە زاراوەی ڕاستەقینە زۆرجار سوودبەخشە بۆ تێبینیکردنی گۆڕانکاری ڕاستەقینە لە هێزی کڕین بە تێپەڕبوونی کات نەک گۆڕانکاری لە ژمارەی دۆلار. بۆ ڕێکخستنی ژمارە ناسراوەکان بۆ هەڵاوسان، ژمارەی ناونیشانی چەندبارە بکە بە ڕێژەی بەهای پێوەری نرخ لە ساڵی ئامانجدا بۆ بەهای پێوەری نرخ لە ساڵی بنەڕەتیدا، بۆ نموونە، داهاتی ناوەندی خێزان لە ساڵی ١٩٩٠(ساڵی بنەڕەتی) ٢٩،٩٤٣ دۆلار بوو. بۆ دیاریکردنی داهاتی یەکسان لەڕووی توانای کڕینەوە بۆ ساڵی ٢٠١٩ (ساڵی ئامانج) بە بەکارهێنانی CPI، بە ڕێژەی CPI لە ساڵی ٢٠١٩ (٢٥٤) بۆ CPI لە ساڵی ١٩٩٠ (١٣١) کە دەگاتە نزیکەی ٥٨,٥١٥ دۆلار.
ژمارەیەک پێوەری جیاوازی نرخ هەیە، گرنگ ئەوەیە کە زۆرترین زانیاری لەسەر ئەو بابەتە بەکاربهێنرێت کە لێکۆڵینەوەی لەسەر دەکرێت. بۆ نموونە، کاتێک سەیری داهاتی کۆمپانیاکان دەکەین لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، باشتر وایە کە پێڕستی نرخی بەرهەمهێنەر بەکاربهێنرێت کە بازاڕ بەکاردەهێنێت کە پێکهاتووە لە نرخی کاڵا و خزمەتگوزاری فرۆشراو لەلایەن بەرهەمهێنەرە ناوخۆییەکانەوە، بە پێچەوانەی CPI کە دیزاین کراوە بۆ ڕەنگدانەوەی ئەو کاڵا و خزمەتگوزارییانەی کە لەلایەن ماڵێکی ئاساییەوە کڕدراون.
