ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
پەیوەندی نێوان بەلووچستان و حکومەتی ناوەندی پاکستان لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی پاکستان لە ساڵی ١٩٤٧ـەوە پەیوەندییەکی ئاڵۆز و پڕ لە گرژی بووە. خەڵکی بەلووچ کە مێژوویەکی دوورودرێژی خۆبەڕێوەبردنیان هەیە، هەمیشە هەستی ناڕەزاییان بەرامبەر بە سیاسەتەکانی حکومەتی پاکستان هەبووە، بەتایبەت سیاسەتەکانی سەرکوتکردنی ناسنامەی نەتەوەیی و ئابووری. ئەم توێژینەوەیە هەوڵ دەدات بەشێوەیەکی ئەکادیمی ئەو هۆکارانە شیبکاتەوە کە بوونەتە هۆی هەڵگیرسانی شۆڕشی چەکداری لە بەلووچستان.
ڕیشەی مێژوویی ململانێکان
بەلووچستان، کە پێش لە دامەزراندنی پاکستان میرنشینی سەربەخۆ بووە، بەزۆر خرایە ناو پاکستانەوە لە ساڵی ١٩٤٨. ئەمەش دوای ئەوەی کە میرنشینی کەلات (Kalat)، گەورەترین میرنشینی بەلووچی، ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی کرد، سوپای پاکستان هێرشی کردە سەری و بەزۆر خستیە ژێر دەسەڵاتی پاکستانەوە. لە ڕاستیدا مێژووی ململانێی بەلووچستان و پاکستان لەو کاتەوە دەستپێدەکات. بەپێی توێژینەوەکانی واتسۆن (٢٠١٠)، بەلووچستان لە ساڵەکانی ١٩٤٨، ١٩٥٨-٦٢، ١٩٧٣-٧٧، و لە ٢٠٠٥ەوە تا ئێستا، چوار شۆڕشی گەورەی تێدا هەڵگیرساوە.
هۆکارە ئابوورییەکان
دزینی سەرچاوە سروشتییەکان
بەلووچستان پارێزگایەکی دەوڵەمەندە بە سەرچاوە سروشتییەکان. بەپێی توێژینەوەکانی پەیمانگای لێکۆڵینەوە ستراتیژییەکان (٢٠١٨)، ئەم پارێزگایە خاوەنی:
- ٤٠٪ی گازی سروشتی پاکستان
- ٣٦٪ی کانزا بەنرخەکانی پاکستان وەک زێڕ، مس، زینک و ئەلماس
- گەورەترین کانی زێڕی پاکستان (سای دیک)
- گەورەترین کانی مسی پاکستان (ڕیکۆدیک)
سەرەڕای ئەوەش، بەپێی ڕاپۆرتی بانکی جیهانی (٢٠١٦)، داهاتی ئەم سەرچاوانە بۆ پەرەپێدانی بەلووچستان بەکار نەهێنراوە و بەشێکی زۆری بۆ هەرێمەکانی دیکە گواستراوەتەوە. لێکۆڵینەوەکان نیشانی دەدەن کە لە کاتێکدا بەلووچستان ٤٤٪ی ڕووبەری پاکستان پێکدێنێت، تەنها ٥٪ی بودجەی گشتی پاکستانی پێدەدرێت.
هەژاری و کەمی خزمەتگوزاری
بەپێی توێژینەوەکانی ڤیرما (٢٠١٧)، بەلووچستان بەرزترین ڕێژەی هەژاری لە پاکستان تۆمار دەکات:
- ٧١٪ی دانیشتوانی بەلووچستان لەژێر هێڵی هەژاریدا دەژین، لە کاتێکدا ئەم ڕێژەیە لە پەنجاب ٣٢٪ە.
- نزیکەی ٨٧٪ی گوندەکانی بەلووچستان ئاوی خواردنەوەی پاکیان دەست ناکەوێت.
- تەنها ٢٥٪ی دانیشتوانی بەلووچستان دەستیان بە خزمەتگوزاری تەندروستی دەگات.
- ٧٥٪ی منداڵان لە بەلووچستان تووشی کەمخۆراکین.
هەروەها، بەپێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی یونسێف (٢٠١٩)، بەلووچستان بەرزترین ڕێژەی نەخوێندەواری لە نێو پارێزگاکانی پاکستان هەیە کە دەگاتە ٦٩٪ی دانیشتوان. بەرزترین ڕێژەی مردنی منداڵانیش لە بەلووچستان تۆمار دەکرێت، بەڕێژەی ١١١ لە هەر ١٠٠٠ منداڵ!
سیاسەتی کۆلۆنیالیزمی ناوخۆیی
بەلووچستان دووچاری سیاسەتی کۆلۆنیالیزمی ناوخۆیی بووەتەوە، کە تێیدا سامانی سروشتی بەلووچستان بەکاردەهێنرێت بۆ پەرەپێدانی ناوچەکانی دیکەی پاکستان بە تایبەت پەنجاب. بەپێی لێکۆڵینەوەکانی عاماد (٢٠١٨)، لە بەندەری گوادەر، کە یەکێکە لە گرنگترین بەندەرە ستراتیژییەکانی بەلووچستان، زۆربەی کارەکان بە کرێکارانی پەنجابی دراوە و دانیشتوانی خۆجێیی بەلووچ لەم پرۆژانە پشتگوێ خراون.
هۆکارە سیاسی و کەلتوورییەکان
سەرکوتکردنی ناسنامەی نەتەوەیی
حکومەتی پاکستان بەشێوەیەکی سیستەماتیک هەوڵی سەرکوتکردنی ناسنامەی نەتەوەیی بەلووچی داوە. بەپێی لێکۆڵینەوەی سمیت (٢٠١٣)، سیاسەتی فەرمی پاکستان هەوڵی سڕینەوەی زمان و کەلتووری بەلووچی داوە لە ڕێگەی:
- قەدەغەکردنی خوێندنی زمانی بەلووچی لە قوتابخانەکان.
- سنوورداکردنی میدیا و بڵاوکراوە بەلووچییەکان.
- زۆرکردنی کۆچی هۆزەکانی دیکە بۆ بەلووچستان بۆ گۆڕینی پێکهاتەی دیمۆگرافی ناوچەکە.
بەپێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ (٢٠٢٠)، پاکستان سیاسەتێکی کۆنترۆڵکردنی میدیای توند لە بەلووچستان پەیڕەو دەکات، بە شێوەیەک کە زۆربەی ڕووداوەکانی بەلووچستان لە میدیای سەرەکی پاکستان باس ناکرێن.
پەراوێزخستنی سیاسی
بەلووچەکان بەشێوەیەکی سیستەماتیک لە پرۆسەی سیاسی پاکستان پەراوێز خراون. بەپێی توێژینەوەکانی کامران (٢٠١٥)، سەرۆکی هیچ حکومەتێکی پاکستان لە بەلووچ نەبووە و بەشداری بەلووچەکان لە پۆستە باڵاکانی سوپا و خزمەتی مەدەنی زۆر کەمە. هەروەها زۆرجار حکومەتە هەڵبژێردراوەکانی بەلووچستان بەبێ هۆکاری یاسایی هەڵوەشێنراونەتەوە.
پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ
کوشتن و فڕێدان
یەکێک لە ترسناکترین پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە بەلووچستان، سیاسەتی "کوشتن و فڕێدان"ە کە هێزە ئەمنییەکانی پاکستان پەیڕەوی دەکەن. بەپێی ڕاپۆرتی کۆمسیۆنی نێودەوڵەتی یاساناسان (٢٠١٩)، لە نێوان ساڵانی ٢٠١١-٢٠١٨، تەرمی زیاتر لە ٦,٠٠٠ کەسی بەلووچ دۆزراونەتەوە، کە پێشتر ڕفێندرابوون و دواتر بە ئەشکەنجەوە کوژرابوون و لە شوێنە چۆڵەکان فڕێدرابوون.
بێسەرووشوێن بوون
بە پێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی (٢٠٢٠)، لە نێوان ساڵانی ٢٠٠١-٢٠٢٠، زیاتر لە ٢٠,٠٠٠ بەلووچ لەلایەن هێزە ئەمنییەکانی پاکستانەوە ڕفێندراون و چارەنووسیان نادیارە. زۆربەی ئەوانەی ڕفێندراون چالاکوانی سیاسی، ڕووناکبیر، خوێندکار و ڕۆژنامەنووسن. ڤیدوز (٢٠١٩) لە توێژینەوەیەکدا ئاماژە بەوە دەکات کە سیاسەتی "ون بوونی بەزۆری" ئامرازێکی سەرەکی حکومەتی پاکستانە بۆ بێدەنگکردنی دەنگە ناڕازییەکان لە بەلووچستان.
ئۆپەراسیۆنی سەربازی
بەلووچستان بەردەوام کراوەتە مەیدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی. بەپێی ڕاپۆرتی سەنتەری لێکۆڵینەوە ستراتیژییەکانی ئاسیا (٢٠١٨)، لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە، زیاتر لە ١٢٠ ئۆپەراسیۆنی سەربازی گەورە لە بەلووچستان ئەنجامدراون کە تێیاندا:
- زیاتر لە ١٠,٠٠٠ کەس کوژراون.
- نزیکەی ٢٠٠,٠٠٠ کەس ئاوارە بوون.
- زیاتر لە ٦٠٠ گوند وێران کراون.
سەرکوتکردنی ڕۆشنبیران
یەکێک لە ستراتیژییەکانی پاکستان بۆ کۆنترۆڵکردنی بەلووچستان، سەرکوتکردنی جووڵانەوەی ڕۆشنبیری بەلووچە. بەپێی توێژینەوەکانی محەمەد (٢٠١٦)، لە نێوان ساڵانی ٢٠١٠-٢٠١٥، زیاتر لە:
- ٦٥٠ مامۆستا و پرۆفیسۆری زانکۆی بەلووچ کوژراون یان بێسەروشوێن کراون.
- ٤٥ ڕۆژنامەنووس و نووسەری بەلووچ کوژراون.
- ١,٧٠٠ خوێندکاری بەلووچ لە زانکۆکان دەرکراون یان ڕفێندراون.
هەڵوێستی نێودەوڵەتی
جێگەی داخە کە پەراوێزخستنی بەلووچستان تەنها لە ناوخۆی پاکستاندا نییە، بەڵکو لە ئاستی نێودەوڵەتیشدا بەلووچستان پشتگوێ خراوە. بەپێی لێکۆڵینەوەکانی ئەحمەد (٢٠١٧)، سەرەڕای ئەوەی کە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ لە بەلووچستان بە شێوەیەکی بەرفراوان دۆکۆمێنت کراون، بەڵام کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەڵوێستێکی بەهێزی بەرامبەر بە حکومەتی پاکستان نیشان نەداوە.
دەرئەنجام
بەپێی ئەو توێژینەوانەی کە ئاماژەیان پێکرا، هۆکارەکانی شۆڕشی چەکداری بەلووچەکان لە پاکستان فرەڕەهەندن و قووڵن. پێشێلکردنی سیستەماتیکی مافەکانی بەلووچەکان، دزینی سەرچاوە سروشتییەکانیان، سەرکوتکردنی ناسنامەی نەتەوەییان، هەژاری و کەمی خزمەتگوزاری، و سیاسەتی ون بوونی بەزۆری و کوشتن و فڕێدان، هۆکاری سەرەکی ئەو ناڕەزایەتی و یاخی بوونەن کە لە بەلووچستان هەیە.
ئەو پێشێلکارییانە کە لەم توێژینەوەیەدا خراونەتەڕوو، بەڵگەی توندوتیژی سیستەماتیکی دەوڵەتی پاکستان دژی خەڵکی بەلووچن. تا ئەو کاتەی کە پاکستان ئەم ستەمە ڕانەگرێت و مافە ڕەواکانی بەلووچەکان دابین نەکات، ئاشتی و سەقامگیری لە بەلووچستان دروست نابێت.
370 بینین
