ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
پێنجەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨٠٩) بەشێکی گرنگە لە زنجیرە جەنگەکانی ناپلیۆنی کە لە چوارچێوەی جەنگە ناپلیۆنییەکان (١٨٠٣-١٨١٥) دا ڕوویان دا. ئەم جەنگە لە نێوان فەرەنسای ناپلیۆنی و هاوپەیمانییەکانی لە لایەک و ئیمپراتۆریەتی نەمسا-هەنگاریا لە لایەکی ترەوە ڕووی دا. ئەگەرچی بەریتانیا پشتگیری دارایی پێشکەش بە نەمسا کرد، بەڵام ئەم جەنگە بە شێوەیەکی سەرەکی لە نێوان هێزەکانی ناپلیۆن و ئەرشیدۆق چارلس لە نەمسا ڕووی دا. جەنگەکە بۆ ماوەی شەش مانگ درێژەی کێشا و کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر نەخشەی سیاسی ئەوروپا بەجێ هێشت. ئەم جەنگە بەشێکە لە "جەنگی هاوپەیمانی"
١. یەکەم جەنگی هاوپەیمانی (١٧٩٢-١٧٩٧)
١. یەکەم جەنگی هاوپەیمانی (١٧٩٢-١٧٩٧)
٥. پێنجەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨٠٩)
٦. شەشەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨١٣-١٨١٤)
٧. حەوتەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨١٥)
سەرچاوە و هۆکارەکانی جەنگ
پێنجەم جەنگی هاوپەیمانی لە دوای مۆرکردنی پەیماننامەی پرێسبۆرگ لە کۆتایی چوارەم جەنگی هاوپەیمانی لە ساڵی ١٨٠٥ و پەیماننامەی تیلسیت لە ساڵی ١٨٠٧ سەری هەڵدا. نەمسا کە بەشێکی زۆر لە ناوچەکانی خۆی لە ئیتالیا و ئەڵمانیا لە دەست دابوو، هەستی بە لاوازی کرد و دەیویست دۆخەکە بگەڕێنێتەوە بۆ بەرژەوەندی خۆی. هۆکارە سەرەکییەکانی دەستپێکردنی جەنگەکە بریتی بوون لە:
١. بەهێزکردنی سوپای نەمسا:
لە ساڵی ١٨٠٨، ژەنەڕاڵ یۆهان فیلیپ ڤۆن ستادیۆن، وەزیری دەرەوەی نەمسا، چاکسازی بنەڕەتی لە سوپای نەمسادا ئەنجام دا، بە تایبەت لە دوای شکستە گەورەکەی لە ئولم و ئۆسترلیتز (١٨٠٥). ئەم چاکسازییانە بریتی بوون لە زیادکردنی سەربازە یەدەگەکان (Landwehr) و نوێکردنەوەی تەکنیکەکانی جەنگ.٢. هەستی نەتەوەیی:
لە ئەڵمانیا و نەمسا، هەستێکی نەتەوەیی بەرامبەر بە فەرەنسا دروست ببوو، بە تایبەت لە دوای ڕاپەڕینەکانی تیرۆل بە سەرکردایەتی ئاندرێس هۆفەر.
٣. سەرقاڵبوونی ناپلیۆن لە ئیسپانیا
لە ساڵی ١٨٠٨، ناپلیۆن بەشێکی زۆر لە هێزەکانی بۆ جەنگی نیمچە دوورگەی ئیبیری ناردبوو، نەمسا ئەمەی بە دەرفەتێکی باش بۆ هێرشکردن دەبینی.
٤.پشتگیری بەریتانیا:
حکومەتی بەریتانیا بەڵێنی پشتگیری دارایی و کەل و پەلی جەنگی بە نەمسا دابوو بۆ ئەوەی ئەنجامی جەنگەکە بەرژەوەندی نەمسا مسۆگەر بکات.
٥. داخوازی سەروەری نەمسا:
دوای پەیماننامەکانی تیلسیت و پرێسبۆرگ، نەمسا نزیکەی ٣ ملیۆن دانیشتووانی لە دەست دابوو و دەبوایە قەرەبووی زۆر بدات بە فەرەنسا. ئیمپراتۆر فرانسیس دووەمی نەمسا دەیویست ناوچە لەدەستچووەکان بگەڕێنێتەوە.
ئامادەکاری و هاوپەیمانێتی
لە کۆتایی ساڵی ١٨٠٨ و سەرەتای ١٨٠٩، نەمسا دەستی بە ئامادەکاری سەربازی کرد. ژەنەڕاڵ ستادیۆن سەرکردایەتی ئامادەکارییەکانی دەکرد و پێی وابوو ئەگەر نەمسا هێرش بکاتە سەر فەرەنسا، ئەڵمانیا و ئیتالیا دەبنە هاوپەیمانی. بەڵام، نەمسا تەنها توانی بەریتانیا وەک هاوپەیمان بەدەست بهێنێت.
لە لایەکی ترەوە، ناپلیۆن پشتگیری هاوپەیمانە نوێیەکانی خۆی لە کۆنفیدراسیۆنی ڕاین، وڵاتانی کەناری ڕووباری ڕاین، باڤاریا، ڤۆرتمبێرگ و دوکاتی وارسۆ بەدەست هێنا. لەم کاتەدا، ڕووسیا کە لە پەیماننامەی تیلسیتــەوە هاوپەیمانی ناپلیۆن بوو، بێلایەن مایەوە.
هەڵگیرسانی جەنگ
لە ١٠ی ئاپریلی ١٨٠٩، نەمسا بە بێ ڕاگەیاندنی فەرمی جەنگ، هێرشی کردە سەر شاهنشینی باڤاریا، هاوپەیمانی فەرەنسا. نزیکەی ٢٠٠,٠٠٠ سەرباز بە سەرکردایەتی ئەرشیدۆق چارلس (کە براگەورەی ئیمپراتۆری نەمسا بوو) سنووری باڤاریایان بڕی و بەرەو ڕۆژهەڵاتی فەرەنسا پێشڕەوییان کرد.
ئەرشیدۆق چارلس سوپاکەی بەسەر سێ بەشی سەرەکیدا دابەش کردبوو:
١. سوپای بۆهیمیا: بە سەرکردایەتی خودی ئەرشیدۆق چارلس، کە بەرەو باڤاریا دەچوو.
٢. سوپای ئیتالیا: بە سەرکردایەتی ئەرشیدۆق جۆن، بەرەو پادشایەتی ئیتالیا، ژنەراڵ یوجین دو بیارنێس دەچوو.
٣. سوپای گالیسیا: بە سەرکردایەتی ئەرشیدۆق فەردیناند، بەرەو دوکاتی وارسۆ دەچوو.
ناپلیۆن، کە لە کاتی دەستپێکردنی جەنگەکە لە پاریس بوو، بە خێرایی گەیشتە بەرەی جەنگ لە ١٧ی ئاپریل. ناپلیۆن بە سوپایەکی کە نزیکەی ١٧٥,٠٠٠ کەسی بوو، بەرەو باڤاریا و ئێستریا بەڕێ کەوت. کێشەی سەرەکی فەرەنسا لە سەرەتای جەنگەکەدا ئەوە بوو کە بەشێکی زۆر لە سوپاکەی لە پیرێنە و ئیسپانیا سەرقاڵ ببوون.
شەڕە سەرەکییەکان
بەرەی ئەڵمانیا
شەڕی ڕیتیسبۆن (Regensburg) و کەمپەینی دانوب (١٩-٢٣ی ئاپریل ١٨٠٩):
پاش چەند شەڕێکی بچووک لە باڤاریا، هێزەکانی ناپلیۆن و ئەرشیدۆق چارلس لە ناوچەی دانوب ڕووبەڕووی یەکتری بوونەوە. سەرەتا، ناپلیۆن بە هێرشێکی خێرا هەوڵی دا سوپای نەمسا بە دوو بەشەوە بکات، بەڵام لە شەڕی ئابێنسبێرگ (Abensberg) لە ٢٠ی ئاپریل، نەمسا دژە-هێرشی کرد.
لە شەڕی ئێکمول (Eckmühl) لە ٢٢ی ئاپریل، ناپلیۆن توانی سەرکەوتنێکی گەورە بەدەست بهێنێت و ئەرشیدۆق چارلس ناچار کرد بۆ دواوە بکشێتەوە. لە کۆتاییدا، لە شەڕی ڕیتیسبۆن (Regensburg) لە ٢٣ی ئاپریل، فەرەنسییەکان شارەکەیان داگیر کرد. ناپلیۆن لەم شەڕەدا برینداریش بوو، بەڵام بەردەوام بوو لە سەرکردایەتی. لە ماوەی پێنج ڕۆژدا، فەرەنسا پێنج سەرکەوتنی گەورەی بەدەست هێنا.
- شەڕی ئاسپێرن-ئێسلینگ (٢١-٢٢ی مایۆی ١٨٠٩):
پاش سەرکەوتنەکانی لە باڤاریا، ناپلیۆن بەرەو ڤیەننا پێشڕەوی کرد کە پایتەختی ئیمپراتۆریەتی نەمسا-هەنگاریا بوو. لە ١٣ی مایۆ، فەرەنسییەکان ڤیەننایان گرت. ئەرشیدۆق چارلس سوپاکەی بۆ کەناری باکووری ڕووباری دانوب کشاندەوە و پردەکانی ڕووبارەکەی تێکدا.
لە ٢١ی مایۆ، ناپلیۆن بڕیاری دا لە ڕووباری دانوب بپەڕێتەوە لە نزیک گوندەکانی ئاسپێرن و ئێسلینگ. ئەرشیدۆق چارلس دەستی بە هێرشێکی توند کرد و ناپلیۆن ناچار بوو بە زیانێکی زۆری سەربازییەوە بکشێتەوە. ئەمە یەکەم شکستی گەورەی ناپلیۆن بوو لە جەنگەکانی پێشوودا و قەیرانێکی مەترسیدار بوو بۆ سوپای فەرەنسا.
- شەڕی ڤاگرام (٥-٦ی جولای ١٨٠٩):
دوای شکستی ئاسپێرن-ئێسلینگ، ناپلیۆن هێزەکانی کۆکردەوە و خۆی بۆ شەڕێکی گەورەی تر ئامادە کرد. لە ٥ی جولای، لە نزیک ڤاگرام لە باکووری ڤیەننا، سوپاکانی فەرەنسا و نەمسا دووبارە ڕووبەڕووی یەکتری بوونەوە. شەڕێکی گەورە و خوێناوی بوو کە نزیکەی ٣٠٠,٠٠٠ سەرباز تێیدا بەشدار بوون.
ناپلیۆن ستراتیجیەتێکی سەرکەوتووی پەیڕەو کرد و توانی سەرکەوتنێکی گەورە بەدەست بهێنێت. نەمسا نزیکەی ٤٠,٠٠٠ کەسی کوژرا، بریندار، یان دیل و ناچار بوو بە باکووری بۆهیمیا بکشێتەوە. ئەم سەرکەوتنە، سەرکەوتنی کۆتایی بوو بۆ ناپلیۆن لە بەرەی ئەڵمانیا لە پێنجەم جەنگی هاوپەیمانیدا.
بەرەی ئیتالیا
- شەڕی ساکیلی (Sacile) (١٦ی ئاپریل ١٨٠٩):
لە ئیتالیا، ئەرشیدۆق جۆن هێرشی کردە سەر هێزەکانی فەرەنسا-ئیتالیا بە سەرکردایەتی ژنەراڵ یوجین دو بیارنێس (کوڕەزای ناپلیۆن بۆناپارت). لە شەڕی ساکیلی (١٦ی ئاپریل)، ئەرشیدۆق جۆن سەرکەوتنی بەدەست هێنا و هێزەکانی فەرەنسا-ئیتالیا ناچار بوون بکشێنەوە.
- شەڕی پیاڤی (Piave) (٨ی مای ١٨٠٩):
دوای چەند هەفتەیەک، دۆخەکە گۆڕا. لە ٨ی مای ١٨٠٩، یوجین دو بیارنێس لە شەڕی پیاڤی سەرکەوتنی بەدەست هێنا و هێزەکانی نەمسای بەرەو دواوە پاڵ پێوە نا. دوای ئەوە، ئەرشیدۆق جۆن ناچار بوو بکشێتەوە بۆ هەنگاریا.
- شەڕی ڕاب (Raab) (١٤ی جون ١٨٠٩):
لە ١٤ی جون، یوجین دو بیارنێس لە شەڕی ڕاب (Raab) لە هەنگاریا دیسان توانی نەمساییەکان تێک بشکێنێت. ئەم سەرکەوتنە ڕێگەی کرد یوجین بتوانێت بگاتە ڤیەننا و بەشداری لە شەڕی ڤاگرام بکات لە بەرەی ئەڵمانیا(لەسەرەوە باسمانکرد).
بەرەی پۆڵەندا
- شەڕی ڕاشین (Raszyn) (١٩ی ئاپریل ١٨٠٩);
لە پۆڵەندا، ئەرشیدۆق فەردیناند هێرشی کردە سەر دوکاتی وارسۆ. لە شەڕی ڕاشین لە ١٩ی ئاپریل، هێزەکانی نەمسا توانیان هێزەکانی پۆڵەندا-ساکسۆنیا تێک بشکێنن و لە ٢٣ی ئاپریل وارسۆیان داگیر کرد.
- کیشەنێوی گالیسیا (Galicia) (١٨٠٩):
بەڵام دواتر، ڕووسیا کە هاوپەیمانی فەرەنسا بوو بە پێی پەیماننامەی تیلسیت، (هەرچەندە زۆر بە گەرم و گوڕییەوە بەشداری نەکرد) هێزی ناردە ناو پۆڵەندا و ئەرشیدۆق فەردیناند ناچار بوو بکشێتەوە. لە کۆتایی مانگی جون، زۆربەی ناوچەی گالیسیا لە ژێر دەسەڵاتی هێزەکانی پۆڵەندا-ڕووسیا بوو.
بەرەی باکوور: هەوڵی بەریتانیا
- ئۆپەراسیۆنی والشێرن (Walcheren) (جولای-دێسەمبەر ١٨٠٩):
بەریتانیا، کە تەنها هاوپەیمانی فەرمی نەمسا بوو، هەوڵی دا بە هێرشکردنە سەر هۆڵەندا (کە ئەو کات بەشێک بوو لە فەرەنسا) سەرنجی ناپلیۆن لە نەمسا لابدات. لە جولای، بەریتانیا ٤٠,٠٠٠ سەربازی ناردە دوورگەی والشێرن لە باکووری هۆڵەندا.
بەڵام هێرشەکە سەرکەوتوو نەبوو. شەپۆلێکی نەخۆشی و تا (کە بە "تا و لەرزی والشێرن" ناسرا) نزیکەی ٤,٠٠٠ سەربازی بەریتانیای کوشت و زیاتر لە ١٢,٠٠٠ کەسی تریش نەخۆش کەوتن. لە کۆتاییدا، بەریتانیا لە دێسەمبەری ١٨٠٩ کشایەوە بێ ئەوەی هیچ ئامانجێکی سەرەکی بەدی بهێنێت.
بەرەی تیرۆل
- ڕاپەڕینی تیرۆل (ئاپریل-نۆڤەمبەر ١٨٠٩):
یەکێک لە بەرە کاریگەرەکانی جەنگەکە، ڕاپەڕینی خەڵکی تیرۆل بوو کە نەیاندەویست لە ژێر دەسەڵاتی باڤاریا (هاوپەیمانی ناپلیۆن) بمێننەوە. بە سەرکردایەتی ئاندرێس هۆفەر، تیرۆلییەکان چەندین سەرکەوتنی گەورەیان بەدەست هێنا، کە گرنگترینیان شەڕی بێرگ ئایسل (Berg Isel) بوو کە چوار جار دووبارە بۆوە (لە مانگەکانی ئاپریل، مای، ئۆگەست، و نۆڤەمبەر). ئەم ڕاپەڕینە سەرکەوتووی پێشان دا کە چۆن خەڵکی ئاسایی دەتوانن دژی داگیرکەران بجەنگن، بەڵام لە کۆتاییدا، پاش پەیماننامەی شۆنبرون سەرکوت کرا و ئاندرێس هۆفەر لە ژانیوەری ١٨١٠ لەسێدارەدرا کرا.
پەیماننامەی شۆنبرون و دەرەنجامەکانی
پاش شکستی ڤاگرام، ئەرشیدۆق چارلس دەستی لە پۆستەکەی کێشایەوە و نەمسا داوای ئاگربەستی کرد. لە ١٤ی ئوکتوبەری ١٨٠٩، نەمسا ناچار کرا پەیماننامەی شۆنبرون (Schönbrunn) واژۆ بکات. بە پێی ئەم پەیماننامەیە:
١. لەدەستدانی خاک: نەمسا نزیکەی ٣٢,٠٠٠ مایلی چوارگۆشە (٨٣,٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە) خاکی لەدەست دا، کە تێیدا نزیکەی ٣.٥ ملیۆن دانیشتوان دەژیان.
ناوچەی سالزبورگ، ناوچەی ئین، و بەشێک لە ناوچەی هاوسروک درانە باڤاریا.
ناوچەکانی گالیسیای خۆرئاوا درانە دوکاتی وارسۆ.
گالیسیای خۆرهەڵات درایە ڕووسیا.
دوکاتی کارنیۆلا، تریستی، گۆریزیا، ڤیلاچ و بەشێک لە کرواتیا یەکخران و "ویلایەتەکانی ئیلیریا" دروست کرا کە بەشێک بوو لە فەرەنسا.
٢. بەشداری لە ئابڵوقەی کیشوەری: نەمسا ناچار کرا کە بەشداری لە ئابڵوقەی کیشوەری دژی بەریتانیا بکات.
٣. قەرەبوو: نەمسا دەبوایە ٨٥ ملیۆن فرانکی فەرەنسی وەک قەرەبوو بدات بە فەرەنسا.
٤. کەمکردنەوەی سوپا: سوپای نەمسا سنووردار کرا بۆ نزیکەی ١٥٠,٠٠٠ کەس.
کاریگەریی سیاسی و ستراتیجی
پێنجەم جەنگی هاوپەیمانی کاریگەری قووڵی لەسەر سیاسەتی ئەوروپی بەجێ هێشت:
١.لاوازبوونی نەمسا: نەمسا وەک هێزێکی گەورە بەرەو لاوازی ڕۆیشت و ڕۆڵی لە سیاسەتی ئەوروپی کەم بۆوە. لە ساڵی ١٨١٠، کلێمێنس ڤۆن مێترنیخ بووە وەزیری دەرەوە و پۆلیسی لە نزیکبوونەوە لە فەرەنسا پەیڕەو کرد.
٢. بەهێزبوونی پەیوەندی ناپلیۆن و نەمسا: بۆ بەهێزکردنی پەیوەندی نێوان فەرەنسا و نەمسا، ناپلیۆن لە ژووئەنی ١٨١٠ ماری لویز، کچی ئیمپراتۆر فرانسیس دووەمی خواست.
٣. گۆڕانی نەخشەی ئەوروپا: زنجیرەیەک لە دەوڵەتە بچووکەکان دروست بوون لە ژێر کۆنترۆڵی فەرەنسا، کە سیستەمی ناپلیۆنی لە ئەوروپا بەهێزتر کرد.
بەم جۆرە فەرەنسا و ناپلیۆن بوون براوە و نەمساش دۆڕاوی سەرەکی.
سەرچاوەکان
1129 بینین
