ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
چوارەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨٠٦-١٨٠٧) یەکێک بوو لە زنجیرە جەنگە سەرەکییەکانی سەردەمی ناپلیۆنی و شۆڕشی فەرەنسی، هەروەها بەشێکە لە زنجیرە جەنگی هاوپەیمانی:
١. یەکەم جەنگی هاوپەیمانی (١٧٩٢-١٧٩٧)
٢. دووەم جەنگی هاوپەیمانی (١٧٩٨-١٨٠٢)
٤. چوارەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨٠٦-١٨٠٧)
٥. پێنجەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨٠٩)
٦. شەشەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨١٣-١٨١٤)
٧. حەوتەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨١٥)
ئەم جەنگە لە دەرئەنجامی سەرکەوتنەکانی ناپلیۆن لە سێیەم جەنگی هاوپەیمانی، بەتایبەت دوای سەرکەوتنی گەورەی لە شەڕی ئۆستەرلیتز (دیسەمبەری ١٨٠٥) دەستی پێکرد.
ئەم جەنگە بە ئامادەبوونی پڕووسیا و ڕووسیا وەک هێزە سەرەکییەکانی چوارەم هاوپەیمانی دژ بە فەرەنسا دەستی پێکرد، لە کاتێکدا نەمسا بەهۆی شکستی پێشوویەوە لەم هاوپەیمانێتییەدا بەشدار نەبوو. چوارەم جەنگی هاوپەیمانی سەرەتا بە هەڵسانی پڕووسیا دژی دەستدرێژییەکانی ناپلیۆن لە ئەڵمانیا دەستی پێکرد و دواتر بە بەشداری ڕووسیا بۆ پشتگیری پڕووسیا، درێژەی کێشا.
هۆکارەکانی جەنگ
چەندین هۆکاری گرنگ بوونە مایەی هەڵگیرسانی چوارەم جەنگی هاوپەیمانی:
١. دامەزراندنی یەکێتی ڕاین (Confederation of the Rhine) لە ژووەنی ١٨٠٦ لەلایەن ناپلیۆنەوە کە ژمارەیەک دەوڵەتی ئەڵمانی لەخۆگرت و باڵادەستی فەرەنسای لە ناوچەکەدا فراوانتر کرد، ئەمەش زۆر جێگای نیگەرانی پڕووسیا بوو.
٢. هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی پیرۆزی ڕۆمانی لە ئۆگەستی ١٨٠٦، کە بۆشاییەکی سیاسی و هێزی لە ناوچەکەدا دروستکرد و پڕووسیای نیگەران کرد.
٣. گفتوگۆی نهێنی ناپلیۆن لەگەڵ بەریتانیا کە تێیدا پێشنیازی گەڕاندنەوەی هانۆڤەری کرد بۆ بەریتانیا، لە کاتێکدا پێشتر ناپلیۆن بەڵێنی دابوو هانۆڤەر بدات بە پڕووسیا. ئاشکرابوونی ئەم گفتوگۆیانە فریدریش ویلیامی سێیەم، پاشای پڕووسیای تووڕە کرد.
٤. سیاسەتی ئابڵۆقەی بەندەرەکان (Continental System) کە ناپلیۆن دەستی پێکردبوو، کە زیانی گەورەی بە بازرگانی و ئابووری پڕووسیا گەیاند.
٥. سەرکەوتنە بەردەوامەکانی ناپلیۆن و فراوانبوونی دەسەڵاتی لە ئەوروپا، کە بووە مایەی دروستبوونی هەستی هەڕەشە لە ناو دەوڵەتەکانی ئەوروپادا.
٦. پاڵپشتی کەسایەتییە ناسراوەکانی پڕووسیا وەک شازادە لویس فێردیناند، شاژن لویز و هاینریش ڤۆن کلایست بۆ جەنگ دژی ناپلیۆن کە کاریگەری ڕاستەوخۆیان لەسەر بڕیاری فریدریش ویلیام هەبوو.
ڕەوتی گشتی جەنگەکە
چوارەم جەنگی هاوپەیمانی بەگشتی لە دوو قۆناغی سەرەکیدا ڕووی دا:
قۆناغی یەکەم: جەنگی پڕووسیا (پاییزی ١٨٠٦)
لە ١ی ئۆکتۆبەری ١٨٠٦، پڕووسیا ئیعلانی جەنگی دژی فەرەنسا کرد و داوای کشانەوەی هێزەکانی ناپلیۆنی کرد بۆ سەروو ڕووباری ڕاین. ناپلیۆن بە خێرایی و بە سوپایەکی گەورەی ٢٠٠،٠٠٠ سەربازەوە جوڵا و بەرەو پڕووسیا کەوتە ڕێ. سەرەتا، ناپلیۆن توانی لە شەڕی ساڵفێڵد لە ١٠ی ئۆکتۆبەر سەرکەوتن بەدەست بهێنێت و ڕێگای بەرەو جەرگەی پڕووسیا کردەوە.
دواتر، لە ١٤ی ئۆکتۆبەر، لە دوو شەڕی گەورە و هاوکاتدا، ناپلیۆن سەرکەوتنی گرنگی بەدەست هێنا: لە شەڕی یێنا، خودی ناپلیۆن سەرکردایەتی شەڕی کرد و هێزەکانی پڕووسیا بە سەرکردایەتی شازادە هوهێنلوهەی تێکشکاند، لە هەمان کاتدا لە چەند کیلۆمەترێک دوورتر، مارشاڵ داڤوو - یەکێک لە فەرماندە لێهاتووەکانی ناپلیۆن - توانی لە شەڕی ئاوەرشتێت سەرکەوتنێکی گەورە بەسەر سوپای سەرەکی پڕووسیادا بەدەست بهێنێت بە سەرکردایەتی دووک برانشڤایگ و پاشا فریدریش ویلیامی سێیەم.
ئەم دوو سەرکەوتنە دەرهاوێشتەی گەورەیان هەبوو و بوونە مایەی ڕووخانی بەتەواوەتی سوپای پڕووسیا. لە ماوەیەکی کورتدا، زۆربەی شارە سەرەکییەکانی پڕووسیا کەوتنە دەست فەرەنسییەکان:
- ئێرفورت لە ١٥ی ئۆکتۆبەر
- هاڵە لە ١٧ی ئۆکتۆبەر
- لایپزیگ لە ١٩ی ئۆکتۆبەر
- پۆتسدام لە ٢٥ی ئۆکتۆبەر
- بەرلین، پایتەختی پڕووسیا لە ٢٧ی ئۆکتۆبەر
قەڵاکانی پڕووسیا یەک لە دوای یەک بەبێ بەرگری بەرچاو خۆیان بەدەستەوە دەدا، تەنها قەڵای کۆلبێرگ بە سەرکردایەتی گنایزناو بەرگرییەکی بەهێزی نواند و تا کۆتایی جەنگەکە لە تیری ١٨٠٧ خۆی ڕاگرت.
قۆناغی دووەم: جەنگی پۆڵەندا و ڕووسیا (زستانی ١٨٠٦-بەهاری ١٨٠٧)
دوای ڕووخانی پڕووسیا، ڕووسیا هەوڵی دا ناپلیۆن لە پێشڕەویکردن بۆ ڕۆژهەڵات ڕابگرێت. هێزەکانی ڕووسیا بە سەرکردایەتی جەنەڕاڵ بەنیگسن و جەنەڕاڵ بوکسهۆڤدین بەرەو پۆڵەندا و پڕووسیای ڕۆژهەڵات جوڵان. ناپلیۆنیش لە نۆڤەمبەری ١٨٠٦ بەرەو پۆڵەندا کەوتە ڕێ و لەوێ سەنتەری پێشڕەوی نوێی دامەزراند.
لەم قۆناغەدا چەندین شەڕی گرنگ ڕوویاندا
١. شەڕی پولتوسک (٢٦ی دیسەمبەری ١٨٠٦):
شەڕێکی ناتەواو بوو کە لە نزیک ڕووباری نارێڤ لە پۆڵەندا ڕوویدا. ناپلیۆن هەوڵی دا هێزەکانی ڕووسیا لە نێوان سوپاکانی مارشاڵ لان، داڤوو و ئۆژێرۆ گەمارۆ بدات، بەڵام بەهۆی خراپی بارودۆخی کەشوهەوا و ڕێگاکانەوە، بەشێکی زۆری هێزەکانی فەرەنسا نەیانتوانی بە کاتی خۆیان بگەنە شوێنی شەڕەکە. مارشاڵ لان بە تەنها ڕووبەڕووی هێزەکانی بەنیگسن بووەوە و شەڕێکی قورس ڕوویدا. هەردوولا ڕاپۆرتی سەرکەوتنیان بڵاوکردەوە، بەڵام لە ڕاستیدا شەڕەکە بە بێ ئەنجامی تەواو بوو و بەنیگسن توانی هێزەکانی بکشێنێتەوە.
٢. شەڕی گۆلیمین (٢٦ی دیسەمبەری ١٨٠٦):
لە هەمان ڕۆژدا، مارشاڵ ئۆژێرۆ و مۆرا بەشێکی دیکەی هێزەکانی ڕووسیایان لە گۆلیمین ڕووبەڕوو بوونەوە، بەڵام لەوێش هێزەکانی ڕووسیا توانییان خۆیان ڕزگار بکەن و بەبێ ئەنجامێکی دەستنیشانکراو شەڕەکە کۆتایی هات.
٣. شەڕی ئەیلاو (٧-٨ی فێبریوەری ١٨٠٧):
یەکێک لە خوێناویترین شەڕەکانی سەردەمی ناپلیۆنی بوو کە لە بارودۆخێکی زۆر سەخت و سەرمای زستاندا ڕوویدا. پێش شەڕی سەرەکی، لە ٧ی فێبریوەر، لە شەڕی زیقارز و لاندسبێرگ، هێزەکانی ناپلیۆن بەرگەبڕی هێزەکانی ڕووسیایان تێکشکاند. لە ڕۆژی دواتر، شەڕی گەورەی ئەیلاو ڕوویدا کە تێیدا ناپلیۆن بە هێزێکی ٤٥،٠٠٠ سەربازەوە ڕووبەڕووی هێزی بەنیگسن بەوەوە کە ٦٧،٠٠٠ سەربازی لەژێر فەرمانیدا بوو. مارشاڵ داڤوو توانی لە قۆڵی چەپەوە هێزەکانی ڕووسیا بەرەو دواوە پاڵ پێوە بنێت، بەڵام هێرشێکی گەورەی سوارەی ڕووسیا بەسەر ناوەندی سوپای فەرەنسادا لە هەندێک سات دۆخەکەی گۆڕی. سەرەنجام، گەیشتنی مارشاڵ نەی بە هێزەکانییەوە لە کۆتایی ڕۆژەکەدا هاوسەنگی شەڕەکەی گەڕاندەوە.
شەڕەکە بە زیانێکی گەورە بۆ هەردوولا کۆتایی هات (نزیکەی ١٥،٠٠٠ کوژراو و بریندار لە هەردوولا)، بەبێ براوەیەکی دیار. هەردوولا بانگەشەی سەرکەوتنیان کرد، بەڵام لە ڕاستیدا ئەمە یەکەم جار بوو کە ناپلیۆن لە مەیدانی شەڕدا سەرکەوتنێکی یەکلاکەرەوەی بەدەست نەهێنا.
٤. شەڕی فریدلاند (١٤ی جون، ١٨٠٧):
دوای شەڕی ئەیلاو، هەردوولا بۆ ماوەی چوار مانگ هێزەکانیان ڕێکخستەوە و ئامادەکاری نوێیان کرد. لە مانگی جون، جەنەڕاڵ بەنیگسن هێرشی کردە سەر هێزەکانی فەرەنسا کە لاوازتر بوون لە قۆڵی باکووری ڕووباری ئالە. ناپلیۆن بە خێرایی هێزی پاڵپشتی نارد و لە ١٤ی جوندا، لە شەڕی فریدلاند، ناپلیۆن توانی سەرکەوتنێکی یەکلاکەرەوە بەدەست بهێنێت. مارشاڵ لان سەرەتا هێزەکانی ڕووسیای ڕاگرت هەتا ناپلیۆن تەواوی هێزەکانی کۆکردەوە، پاشان ناپلیۆن هێرشێکی گشتی دەستپێکرد و هێزەکانی ڕووسیای بەرەو ڕووباری ئالە پاڵ پێوە نا. بەشێکی زۆری هێزەکانی ڕووسیا لە کاتی ڕاکردن و پەڕینەوەی ڕووبارەکەدا کوژران یان خنکان.
شەڕی فریدلاند سەرکەوتنێکی گەورە بوو بۆ ناپلیۆن و بووە ئەو کارە بڕیاردەرەی کە سەنگی هێزی لە جەنگەکەدا گۆڕی بە تەواوەتی بەرەو لای فەرەنسا.
پەیمانی تیلسیت و کۆتایی جەنگ (جولای ١٨٠٧)
دوای شکستی فریدلاند، قەیسەر ئەلێکساندەری یەکەمی ڕووسیا تێگەیشت کە درێژەپێدانی جەنگ سوودی نییە و داوای ئاگربەستی کرد. لە ٢٥ی جونی ١٨٠٧، ناپلیۆن و ئەلێکساندەر گەیشتنە ڕێککەوتنێکی سەرەتایی، و لە ٧-٩ی جولای، هەردوو فەرمانڕەوا بە شێوەیەکی دراماتیکی لەسەر کەڵەکێکی تایبەت لە ناوەڕاستی ڕووباری نیمێن یەکتریان بینی و بنەماکانی ئاشتییان دیاریکرد.
لە ئەنجامدا، لە شاری تیلسیت (ئێستا سۆڤێتسک لە ڕووسیا) پەیمانی ئاشتی ئیمزا کرا:
١. پەیمانی تیلسیت لەگەڵ ڕووسیا (٧ی جولای، ١٨٠٧): تێیدا ڕووسیا ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر دانپێدانان بە هەموو فتوحاتەکانی ناپلیۆن و بەشداریکردن لە سیستەمی ئابڵۆقەی بەندەرەکان دژی بەریتانیا.
٢. پەیمانی تیلسیت لەگەڵ پڕووسیا (٩ی جولای، ١٨٠٧): پڕووسیا نزیکەی نیوەی خاکەکەی لە دەست دا و دەبوایە قەرەبووی جەنگ بدات بە فەرەنسا. خاکەکانی پڕووسیا لە ڕۆژاوای ئەلب بوون بە شانشینی نوێی وێستفالیا بە سەرۆکایەتی جێرۆم بۆناپارت، برای ناپلیۆن. هەروەها بەشی زۆری پۆڵەندای ژێر دەستی پڕووسیا بوو بە "دووکنشینی وارشۆ" کە لەژێر کاریگەری فەرەنسادا بوو. پڕووسیا ناچارکرا ژمارەی سوپاکەی کەم بکاتەوە بۆ ٤٢،٠٠٠ سەرباز.
دەرهاوێشتە و ئەنجامەکانی چوارەم جەنگی هاوپەیمانی
چوارەم جەنگی هاوپەیمانی دەرهاوێشتەی گرنگی هەبوو، لەوانە:
١. پڕووسیا وەک هێزێکی سەرەکی لە ئەوروپا لاواز بوو و لەژێر کاریگەری فەرەنسادا مایەوە بۆ ماوەی چەند ساڵێک.
٢. پێگەی ناپلیۆن لە ئەوروپا بەهێزتر بوو، بەتایبەت دوای ئەوەی توانی ڕووسیاش بهێنێتە ناو سیستەمی هاوپەیمانێتی خۆی.
٣. سیستەمی ئابڵۆقەی بەندەرەکان دژی بەریتانیا فراوانتر بوو و زۆربەی دەوڵەتانی ئەوروپا ناچار کران بەشداری تێدا بکەن.
٤. دروستکردنی دووکنشینی وارشۆ گەڕانەوەیەکی بەشەکی بوو بۆ سەربەخۆیی پۆڵەندا، کە لە بنەڕەتدا لە ساڵی ١٧٩٥دا لەنێوان پڕووسیا، ڕووسیا و نەمسادا دابەشکرابوو.
٥. ئەلێکساندەری یەکەم، قەیسەری ڕووسیا، سیاسەتی دەرەوەی خۆی گۆڕی و بوو بە هاوپەیمانی ناپلیۆن، کە بووە مایەی ناڕەزایەتی ناو ئەرستۆکراتەکانی ڕووسیا و سەرەنجام ڕێگای بۆ جەنگی ١٨١٢ خۆشکرد.
٦. هەڵمەتی چاکسازی لە پڕووسیا دەستی پێکرد، لەلایەن کەسانی وەک ڤۆن شتاین، گنایزناو، شارنهۆرست و هومبۆڵت، کە بناغەی بوژانەوەی پڕووسیای دانا و دواتر ڕێگەی بۆ هەڵگەڕانەوەی دژی ناپلیۆن لە ١٨١٣ خۆشکرد.
سەرچاوەکان
1149 بینین
