ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
ڕۆژی یانزەی سێپتەمبەری ٢٠٠١ خاڵی وەرچەرخان بوو لە مێژووی نوێی جیهاندا. لەو ڕۆژە سامناکەدا، نۆزدە کەس کە زۆربەیان هاوڵاتی سعودیە بوون، چوار فڕۆکەی سەرنشینیان ڕفاند و لە چەند هێرشێکی هاوکاتدا بەکاریان هێنان. دوو فڕۆکە بەر باڵەخانەکانی سەنتەری بازرگانی جیهانی لە نیویۆرک کەوتن، فڕۆکەیەکی دیکە بەر بینای پێنتاگۆن کەوت، و فڕۆکەی چوارەم دوای خۆڕاگری سەرنشینەکانی لە پەنسلڤانیا کەوتە خوارەوە. لەو هێرشانەدا نزیکەی ٣٠٠٠ کەس گیانیان لە دەست دا کە گەورەترین هێرشی تیرۆریستی مێژووی ئەمریکا بوو. دوای ئەو ڕووداوە، حکومەتی ئەمریکا بە سەرۆکایەتی جۆرج بوش ڕای گەیاند کە ڕێکخراوی ئەلقاعیدە بە سەرکردایەتی ئوسامە بن لادن بەرپرسی هێرشەکانە، و داوای کرد کە ڕژێمی تاڵیبان لە ئەفغانستان کە پەناگەی ئەو ڕێکخراوە بوو، بن لادن و سەرکردەکانی دیکەی ئەلقاعیدەی ڕادەستی ئەمریکا بکات. کاتێک تاڵیبان ئەم داواکارییەی ڕەت کردەوە، ئەمریکا هاوپەیمانییەکی نێودەوڵەتی پێک هێنا و لە ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠٠١ دەستی کرد بە هێرش بۆ سەر ئەفغانستان، بە مەبەستی ڕووخاندنی تاڵیبان و لەناوبردنی ئەلقاعیدە، کە سەرەتای درێژترین جەنگی دەرەوەی ئەمریکا بوو.
ئەم جەنگە کە بەشێک بوو لە "شەڕی دژی تیرۆر"ی ئەمریکا، بووە هۆی گۆڕانکاری سیاسی، کۆمەڵایەتی، و ئابووری گرنگ لە ئەفغانستان. هەروەها کاریگەریی قووڵی لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا داناوە.
قۆناغی یەکەم: ڕووخاندنی تاڵیبان (٢٠٠١-٢٠٠٢)
لە ٧ی ئۆکتۆبەری ٢٠٠١، هێزی ئاسمانی ئەمریکا و بەریتانیا سەرەتاییترین هێرشیان بۆ سەر ئەفغانستان ئەنجامدا، لە ڕێگەی بۆردومانی ئامانجە سەربازییەکانی تاڵیبان و بارەگاکانی ئەلقاعیدە. ئەمریکا لەم هێرشەدا پشتی بە بەرەی یەکگرتووی باکوور بەست، کە هاوپەیمانییەکی فرەلایەن بوو لە هێزە دژبەرەکانی تاڵیبان. دوای چەند هەفتەیەک لە بۆردومانی بەردەوام و پێشڕەوی هێزەکانی بەرەی یەکگرتووی باکوور، شاری مەزاری شەریف لە ٩ی نۆڤەمبەری ٢٠٠١ لە دەست تاڵیبان دەرهێنرا. لە ماوەیەکی کورتدا، شارەکانی دیکەی وەک هیرات و کابولیش کەوتنە دەست هێزە دژبەرەکانی تاڵیبان.
لە ١٣ی نۆڤەمبەر، تاڵیبان لە کابول کشانەوە و لە ٧ی دیسەمبەر قەندەهار، کە دوایین قەڵای تاڵیبان بوو، کەوتە دەست هێزەکانی هاوپەیمان. بەم شێوەیە، لە ماوەیەکی کەمتر لە سێ مانگدا، ڕژێمی تاڵیبان ڕووخێنرا. بەڵام ئەم سەرکەوتنە خێرایە نەبووە هۆی لەناوبردنی تەواوی هێزەکانی تاڵیبان و ئەلقاعیدە. زۆربەی سەرکردەکانیان، لەوانە موللا محەمەد عومەر، ڕێبەری تاڵیبان، و ئوسامە بن لادن، سەرۆکی ئەلقاعیدە، توانیان هەڵبێن و خۆیان لە ناوچە شاخاوییەکانی سنووری ئەفغانستان و پاکستان بشارنەوە.
لە دیسەمبەری ٢٠٠١، لە کۆنفرانسی بۆندا لە ئەڵمانیا، ڕێککەوتنێک لە نێوان لایەنە جیاوازەکانی ئەفغانستان واژۆ کرا کە حکومەتێکی کاتی بە سەرۆکایەتی حامید کەرزای دامەزراند. هەروەها لە دیسەمبەری ٢٠٠١، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاری ١٣٨٦ی پەسند کرد کە بووە بنەمای دامەزراندنی هێزی یارمەتیدەری ئاسایشی نێودەوڵەتی (ئایساف)، بۆ یارمەتیدانی حکومەتی نوێی ئەفغانستان لە سەقامگیرکردنی وڵاتەکە.
قۆناغی دووەم: هەوڵدان بۆ بنیاتنانەوە (٢٠٠٢-٢٠٠٦)
دوای ڕووخاندنی تاڵیبان، ئەمریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پڕۆژەیەکی بەرفراوانیان بۆ بنیاتنانەوەی ئەفغانستان دەست پێکرد. ئەم پڕۆژەیە چەندین بواری وەک دامەزراندنی دەوڵەتی یاسا، پەرەپێدانی ئابووری، بنیاتنانی ژێرخانی وڵات، و سەقامگیرکردنی دیموکراسی لەخۆ گرتبوو. لە ساڵی ٢٠٠٤، دەستوورێکی نوێ بۆ ئەفغانستان پەسند کرا کە سیستمێکی سەرۆکایەتی کۆماری بەهێزی دامەزراند.
هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەفغانستان لە ئۆکتۆبەری ٢٠٠٤ بەڕێوەچوو، کە تیایدا حامید کەرزای سەرکەوتنی بەدەست هێنا و بووە یەکەم سەرۆک کۆماری هەڵبژێردراوی ئەفغانستان. هەروەها هەڵبژاردنی پەرلەمانیش لە سێپتەمبەری ٢٠٠٥ ئەنجام درا. سەرەڕای ئەم دەستکەوتە گرنگانە، ئەفغانستان بەردەوام ڕووبەڕووی کێشەی جۆراوجۆر بووەوە. گەندەڵی بەرفراوان، لاوازی دامەزراوەکانی دەوڵەت، نەبوونی ئەزموونی دیموکراسی، و بەردەوامبوونی ناسەقامگیری لە بەشێکی زۆری وڵاتەکە، بوونە بەربەستی بەردەم پێشکەوتنی بەردەوام.
لەم قۆناغەدا، هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانان سەرقاڵی ڕاوەدوونانی پاشماوەکانی تاڵیبان و ئەلقاعیدە بوون. بەڵام بە هۆی جوگرافیای سەختی ئەفغانستان و پشتیوانی هەندێک بەشی خەڵکی خۆجێیی، بەتایبەت لە ناوچە پەشتووننشینەکان، و هەروەها پەناگای ئارام لە سنوورەکانی پاکستان، ڕێکخراوەکان توانیان بەردەوام بن و خۆیان ڕێکبخەنەوە. لە کۆتایی ئەم قۆناغەدا، لە ساڵی ٢٠٠٦، نیشانەکانی سەرهەڵدانەوەی تاڵیبان ئاشکرا بوون، بەتایبەت لە باشوور و ڕۆژهەڵاتی ئەفغانستان.
قۆناغی سێیەم: سەرهەڵدانەوەی تاڵیبان (٢٠٠٦-٢٠٠٩)
لە ساڵی ٢٠٠٦ بەدواوە، ئاستی توندوتیژی لە ئەفغانستان بەرەو زیادبوون چوو. تاڵیبان کە لە سنووری پاکستان خۆیان ڕێکخستبووەوە، دەستیان کرد بە ئەنجامدانی هێرشی گەورەتر دژی هێزەکانی ئەمریکا، ناتۆ، و حکومەتی ئەفغانستان. بەکارهێنانی بۆمبی ڕێگاوبان (IED)، هێرشی خۆکوژی، و شەڕی گەریلایی بوونە ستراتیژییە سەرەکییەکانی تاڵیبان. لە هەمان کاتدا، بزووتنەوەی تاڵیبانی پاکستانیش بووە هێزێکی بەهێز لە ناوچە خێڵەکییەکانی پاکستان کە هاوسنووری ئەفغانستانە، کە ئەمەش دۆخەکەی ئاڵۆزتر کرد.
حکومەتی کەرزای ڕووبەڕووی ڕەخنەی زۆر بووەوە بەهۆی گەندەڵی بەرفراوان، لاوازی دەسەڵات لە دەرەوەی کابول، و سەرکەوتوو نەبوونی لە فەراهەمکردنی خزمەتگوزارییە سەرەکییەکان. ئەم دۆخە بووە هۆی دابەزینی متمانەی خەڵک بە حکومەت و زیادبوونی پشتیوانی بۆ تاڵیبان لە هەندێک ناوچەدا. هەروەها پیشەسازی ماددەی هۆشبەری، بەتایبەت بەرهەمهێنانی تەریاک، گەشەی کرد و بووە سەرچاوەیەکی داهاتی گرنگ بۆ تاڵیبان و گرووپە چەکدارەکانی دیکە.
لە هەمان کاتدا، هێزەکانی ئەمریکا و ناتۆ لە ئەفغانستان ڕووبەڕووی کێشەی زۆر بوونەوە. لەلایەک، ئەوان بە هۆی سنوورداری ژمارەیان، نەیاندەتوانی کۆنتڕۆڵی هەموو ناوچەکانی وڵات بکەن. لەلایەکی دیکەوە، زیادبوونی ڕێژەی قوربانیانی مەدەنی لە ئاکامی هێرشەکانی ئاسمانی و عەمەلیاتەکانی دیکە، پەیوەندی نێوان هێزەکانی بیانی و خەڵکی ئەفغانستانی خراپتر کرد. لە کۆتایی ئەم قۆناغەدا، ئاشکرا بوو کە ستراتیژی ئەمریکا و هاوپەیمانان لە ئەفغانستان بە تەواوی سەرکەوتوو نەبووە.
قۆناغی چوارەم: گۆڕینی ستراتیژیی ئەمریکا (٢٠٠٩-٢٠١١)
باراک ئۆباما کە لە ساڵی ٢٠٠٩ بووە سەرۆک کۆماری ئەمریکا، ستراتیژییەکی نوێی بۆ ئەفغانستان دانا. بەشێکی گرنگی ئەم ستراتیژییە، زیادکردنی ژمارەی سەربازەکانی ئەمریکا بوو لە ئەفغانستان. لە سەرەتای ٢٠٠٩، نزیکەی ٣٦,٠٠٠ سەربازی ئەمریکی لە ئەفغانستان هەبوون. ئۆباما بڕیاری دا لە دوو قۆناغدا ٣٠,٠٠٠ سەربازی دیکە بنێرێتە ئەفغانستان. هاوکات لەگەڵ ئەمەدا، ژمارەی هێزەکانی ناتۆ و هاوپەیمانانی دیکەش زیادی کرد، بەشێوەیەک کە لە ساڵی ٢٠١١ کۆی هێزەکانی بیانی لە ئەفغانستان گەیشتە زیاتر لە ١٣٠,٠٠٠ سەرباز.
ستراتیژی نوێی ئەمریکا جەختی لەسەر چەند خاڵێکی گرنگ دەکردەوە:
یەکەم، بەکارهێنانی هێزی زیاتر بۆ لەناوبردنی بنکەکانی تاڵیبان و ڕێکخراوە تیرۆریستییەکانی دیکە، بەتایبەت لە باشوور و ڕۆژهەڵاتی ئەفغانستان. عەمەلیاتە سەربازییە گەورەکان لە ویلایەتەکانی هێلمەند، قەندەهار، و ناوچەکانی دیکە بە شێوەیەکی کاتی توانیان سەرکەوتن بەدەست بهێنن، بەڵام نەبوونە هۆی شکستی هەمیشەیی بۆ تاڵیبان.
دووەم، پەرەپێدانی هێزە ئەمنییەکانی ئەفغانستان، بە مەبەستی ئامادەکردنیان بۆ وەرگرتنی بەرپرسیارێتی ئاسایشی وڵات. بەرنامەی ڕاهێنان و پڕچەککردنی سوپا و پۆلیسی ئەفغانستان خێراتر کرا و بودجەی زیاتری بۆ تەرخان کرا.
سێیەم، پشتیوانی لە گەشەپێدانی ئابووری و بنیاتنانی ژێرخانی وڵات. هەوڵدان بۆ باشترکردنی ژیانی ڕۆژانەی خەڵکی ئەفغانستان لە ڕێگەی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری باشتر، دروستکردنی ڕێگاوبان، قوتابخانە، نەخۆشخانە، و پێشخستنی کەرتی کشتوکاڵ.
لە کۆتاییەکانی ئەم قۆناغەدا، دوو ڕووداوی گرنگ ڕوویان دا. یەکەمیان، هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەفغانستان لە ساڵی ٢٠٠٩ بوو، کە تیایدا حامید کەرزای جارێکی دیکە سەرکەوت، بەڵام ئەمجارە هەڵبژاردنەکە پڕ بوو لە تۆمەتی ساختەکاری و نەگەیشتنە ئەنجامێکی ڕاستەقینە. دووەمیان، لە مانگی مایسی ٢٠١١، ئوسامە بن لادن لە پاکستان لەلایەن هێزە تایبەتەکانی ئەمریکاوە کوژرا، کە سەرکەوتنێکی گرنگ بوو بۆ ئەمریکا.
قۆناغی پێنجەم: گۆرانی ستراتیژییەت (٢٠١١-٢٠١٤)
لە کۆنفرانسی لیسبۆن لە نۆڤەمبەری ٢٠١٠، ئەمریکا و هاوپەیمانان لەگەڵ حکومەتی ئەفغانستان ڕێککەوتن کە پڕۆسەی گواستنەوەی بەرپرسیارێتی ئاسایش لە هێزەکانی بیانییەوە بۆ هێزەکانی ئەفغانستان لە ساڵی ٢٠١١ دەست پێ بکات و تا کۆتایی ٢٠١٤ تەواو ببێت. ئەم پڕۆسەیە بە شێوەیەکی قۆناغبەندی کراو ئەنجام درا، بەشێوەیەک کە سەرەتا ناوچەکانی کەمتر مەترسیدار گواسترانەوە، و پاشان بەرەبەرە ناوچە هەستیارەکانیش.
لە هاوینی ٢٠١١، ئۆباما بڕیاری دا کە هێزەکانی زیادکراو (Surge) بکشێنێتەوە، و تا کۆتایی ساڵی ٢٠١٤، زۆربەی هێزەکانی ئەمریکا و ناتۆ لە ئەفغانستان بکشێنەوە. بەم شێوەیە، ژمارەی سەربازەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان بەرەبەرە کەمی کرد، تا لە کۆتایی ٢٠١٤ گەیشتە نزیکەی ١٠,٠٠٠ سەرباز.
لە ٢٠١٤، هەڵبژاردنێکی دیکەی سەرۆکایەتی لە ئەفغانستان بەڕێوەچوو، کە تیایدا دوای مشتومڕێکی زۆر لەسەر ئەنجامەکان، ڕێککەوتنێک لە نێوان دوو کاندیدە سەرەکییەکان، ئەشرەف غەنی و عەبدوڵڵا عەبدوڵڵا، پێک هات و حکومەتی یەکگرتووی نیشتمانی دامەزرا کە تیایدا غەنی بووە سەرۆک کۆمار و عەبدوڵڵا بووە سەرۆکی جێبەجێکار.
ئەمریکا و ناتۆ میسیۆنی نوێیان بە ناوی "پشتیوانی قەتعی" (Resolute Support) بۆ دوای ٢٠١٤ ڕاگەیاند کە تیایدا هێزێکی کەمی بیانی لە ئەفغانستان مانەوە بۆ ڕاهێنان، ڕاوێژکاری، و پشتیوانی هێزەکانی ئەفغانستان. بەڵام لە هەمان کاتدا، ناسەقامگیری و توندوتیژی لە وڵاتەکەدا بەردەوام بوو و تاڵیبان توانیان کۆنتڕۆڵی ناوچەی زیاتر بەدەست بهێنن.
قۆناغی شەشەم: گفتوگۆکانی ئاشتی (٢٠١٥-٢٠٢٠)
لە ماوەی ساڵەکانی ٢٠١٥-٢٠١٨، جەنگی ئەفغانستان کەوتە دۆخێکی نزیک بە بنبەست. هێزە ئەمنییەکانی ئەفغانستان، سەرەڕای وەرگرتنی ئەرکی سەرەکی شەڕ، تەنها توانیان کۆنتڕۆڵی شارە گەورەکان بپارێزن، بەڵام لە زۆربەی ناوچە لادێیەکاندا دەسەڵاتیان لاواز بوو. تاڵیبان بەرەبەرە کۆنتڕۆڵی بەشێکی گرنگی خاکی ئەفغانستانیان بەدەست هێنایەوە، بەتایبەت لە ناوچە پەشتووننشینەکان کە بنکەی سەرەکی پشتیوانیان بوون. لە هەمان کاتدا، ڕێکخراوی دەوڵەتی بەناو ئیسلامی (داعش) لە ڕۆژهەڵات و باکووری ڕۆژهەڵاتی ئەفغانستان سەری هەڵدا و فاکتەرێکی نوێی ناسەقامگیری زیاد کرد بۆ دۆخە ئاڵۆزەکە.
دۆناڵد ترامپ، کە لە ژانویەی ٢٠١٧ بووە سەرۆک کۆماری ئەمریکا، ستراتیژییەکی نوێی ڕاگەیاند بۆ ئەفغانستان. لە سەرەتادا، ئەو ژمارەیەکی کەمی سەربازی زیاتری ناردە ئەفغانستان و سنوورەکانی دەسەڵاتی فەرماندەکانی مەیدانی شەڕی فراوانتر کرد. بەڵام بەرەبەرە سیاسەتەکەی گۆڕا و بڕیاری دا کە دەبێت ڕێگەیەک بۆ کۆتایی هێنان بە درێژترین جەنگی ئەمریکا بدۆزرێتەوە. ئەمە بووە هۆی ئەوەی کە ئەمریکا لە ساڵی ٢٠١٨ دەستی کرد بە گفتوگۆی ڕاستەوخۆ لەگەڵ تاڵیبان، کە ئەمە گۆڕانکارییەکی گەورە بوو لە سیاسەتی ئەمریکادا، چونکە پێشتر ئەمریکا ئامادە نەبوو تاڵیبان وەک لایەنێکی سیاسی مامەڵەی لەگەڵ بکات.
زلمای خەلیلزاد، دیپلۆماتی ئەمریکی ڕەچەڵەک ئەفغانی، وەک نوێنەری تایبەتی ئەمریکا بۆ ئاشتی ئەفغانستان دیاری کرا و چەندین خولی گفتوگۆی لەگەڵ نوێنەرانی تاڵیبان لە دەوحەی قەتەر ئەنجام دا. ئەم گفتوگۆیانە لە ژێر فشاری سەرۆک ترامپ بەڕێوە دەچوون کە دەیویست پێش هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ٢٠٢٠ بەڵێنی کشاندنەوەی هێزەکانی لە ئەفغانستان جێبەجێ بکات. گرفتێکی گەورەی گفتوگۆکان ئەوە بوو کە حکومەتی ئەفغانستان بەشداری تێدا نەدەکرا، کە ئەمەش نیگەرانی حکومەتی سەرۆک غەنی زیاد کرد کە مەترسی پەراوێزخستنی حکومەتەکەی هەبوو.
دوای چەندین خولی گفتوگۆ، لە ٢٩ی فێبریوەری ٢٠٢٠، ئەمریکا و تاڵیبان ڕێککەوتننامەیەکیان لە دەوحە واژۆ کرد. بەپێی ئەم ڕێککەوتنە، ئەمریکا بەڵێنی دا هەموو هێزەکانی خۆی و هاوپەیمانان لە ماوەی ١٤ مانگدا لە ئەفغانستان بکشێنێتەوە، بە مەرجێک تاڵیبان پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەلقاعیدە و گرووپە تیرۆریستییەکانی دیکە بپچڕێنێت، ڕێگە نەدات خاکی ئەفغانستان وەک پەناگەی تیرۆریستان بەکاربهێنرێت، و گفتوگۆی نێوان-ئەفغانی دەست پێ بکات. هەروەها ڕێککەوتن لەسەر ئازادکردنی ٥٠٠٠ گیراوی تاڵیبان لە بەندیخانەکانی ئەفغانستان و ١٠٠٠ گیراوی حکومەتی ئەفغانستان لە لای تاڵیبان کرا، وەک پێشمەرجێک بۆ دەستپێکردنی گفتوگۆی نێوان-ئەفغانی.
ئەم ڕێککەوتنە کە لە ڕاستیدا زیاتر ڕێگەی کشانەوەی ئەمریکای ڕوون دەکردەوە، خاڵی وەرچەرخان بوو لە جەنگی ئەفغانستان. سەرەڕای ئەوەی کە گفتوگۆی نێوان-ئەفغانی دوای ماوەیەکی درێژ لە سێپتەمبەری ٢٠٢٠ لە دەوحە دەستی پێکرد، بەڵام هیچ پێشکەوتنێکی بەرچاو بەدەست نەهێنرا، چونکە تاڵیبان دەیانزانی کە ئەمریکا بڕیاری کشانەوەی داوە و هیچ پەلەیەکیان نەبوو بۆ پێشکەشکردنی هیچ گوزەشتێکی گرنگ.
قۆناغی حەوتەم: گەڕانەوەی تاڵیبان بۆ دەسەڵات (٢٠٢١)
دوای هاتنە سەر دەسەڵاتی جۆ بایدن وەک سەرۆک کۆماری نوێی ئەمریکا لە ژانویەی ٢٠٢١، ئیدارەی نوێ هەڵسەنگاندنێکی بۆ ڕێککەوتنی دەوحە و سیاسەتی ئەمریکا لە ئەفغانستان کرد. لە کۆتاییدا، بایدن لە ١٤ی ئەپریلی ٢٠٢١ بڕیاری خۆی ڕاگەیاند کە هەموو هێزەکانی ئەمریکا تا ١١ی سێپتەمبەری ٢٠٢١، بیستەمین ساڵیادی هێرشەکانی ١١ی سێپتەمبەر، لە ئەفغانستان دەکشێنێتەوە. ئەو بڕیارەی دا کە کشانەوەکە بێ هیچ مەرجێک و ڕاستەوخۆ ئەنجام بدرێت، کە لە ڕاستیدا جێبەجێکردنی ڕێککەوتننامەی دەوحە بوو.
دوای ڕاگەیاندنی کشانەوەی ئەمریکا، تاڵیبان دەستیان کرد بە هێرشێکی بەرفراوان لە سەرتاسەری ئەفغانستان. سەرەتا بەشێکی زۆری ناوچە لادێیەکانیان کۆنتڕۆڵ کرد، پاشان دەستیان کرد بە گەمارۆدانی شارە گەورەکان. لە سەرەتای ئۆگەستی ٢٠٢١، تاڵیبان چەند شارێکی گرنگیان گرت، وەک قەندوز، هیرات، و مەزاری شەریف. هێزەکانی ئەمنی ئەفغانستان، سەرەڕای چەندین ساڵ ڕاهێنان و پشتیوانی ئەمریکا، لە زۆربەی ناوچەکان بێ بەرگری تەسلیم بوون. کێشەکانی وەک موچەی دواکەوتوو، نەبوونی پشتیوانی ئاسمانی، لاوازی سەرکردایەتی، و کەمبوونی ورەی سەربازان، بوونە هۆی ڕووخانی خێرای هێزە ئەمنییەکان.
لە ١٥ی ئۆگەستی ٢٠٢١، لە دۆخێکی چاوەڕواننەکراودا، تاڵیبان بێ بەرگری هاتنە ناو کابول، پایتەختی ئەفغانستان. سەرۆک ئەشرەف غەنی بەبێ ئاگادارکردنەوەی کابینەکەی یان هاوپەیمانەکانی، لە وڵات هەڵات و پەنای بردە بۆ ئیمارات. تاڵیبان بە خێرایی کۆنتڕۆڵی کۆشکی سەرۆکایەتی و دامەزراوەکانی دیکەی حکومەتیان گرت، و سەرکەوتنی تەواوی خۆیان ڕاگەیاند.
لە هەمان کاتدا، فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی کابول تەنها ڕێگەی دەرچوون بوو بۆ هاوڵاتیانی ئەمریکی، ئەوروپی، و ئەو ئەفغانیانەی کە کاریان لەگەڵ هێزەکانی بیانی کردبوو. دیمەنی سامناکی ئەو کەسانەی کە لە ترسی تاڵیبان هەوڵی سواربوونی فڕۆکەکانیان دەدا، بۆ جیهان ڕوون بووەوە. ئەمریکا و هاوپەیمانانی پڕۆسەیەکی بەپەلەی کشاندنەوەیان ڕێکخست و لە ماوەی دوو هەفتەدا نزیکەی ١٢٠٠٠٠ کەسیان لە ئەفغانستان دەرهێنا، بەڵام هێشتا هەزاران ئەفغانی کە یارمەتی هێزەکانی بیانییان دابوو، لە وڵات مانەوە. لە ٢٦ی ئۆگەست، هێرشێکی خۆکوژی لە فڕۆکەخانەی کابول ئەنجام درا کە بەرپرسیارێتییەکەی لە لایەن لقی ئەفغانستانی داعشەوە گیرایە ئەستۆ، و بووە هۆی کوژرانی ١٨٣ کەس، لەوانە ١٣ سەربازی ئەمریکی.
لە ٣٠ی ئۆگەستی ٢٠٢١، دوایین سەربازی ئەمریکا ئەفغانستانی بەجێ هێشت و بەمە ڕەسمیا ئەمریکا دوای ٢٠ ساڵ، درێژترین جەنگی دەرەوەی خۆی کۆتایی پێ هێنا.
دەرئەنجامەکان
جەنگی ئەفغانستان-ئەمریکا بە درێژایی ٢٠ ساڵ، کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر هەردوو وڵات داناوە. بۆ ئەفغانستان، سەرەڕای هەموو خەرجکردن و کوژراوانی ئەمریکا و هاوپەیمانان، وڵاتەکە گەڕایەوە بۆ دەستی هەمان هێزی تاڵیبان کە لە ساڵی ٢٠٠١ لە دەسەڵات دوورخرابوونەوە.
لە ڕووی ئامارەوە، جەنگی ئەفغانستان بە تێچوویەکی قورس بۆ هەموو لایەک کۆتایی هات. زیاتر لە ٢٤٤٠ سەربازی ئەمریکی، نزیکەی ١١٤٠ سەربازی هاوپەیمان، نزیکەی ٧٠٠٠٠ سەربازی ئەفغانی، و سەدان هەزار هاوڵاتی ئەفغانی گیانیان لەدەستدا. تێچووی ماددی جەنگەکە بۆ ئەمریکا بەتەنها نزیکەی ٢,٣ تریلیۆن دۆلار مەزەندە دەکرێت، کە بەشێکی زۆری بۆ عەمەلیاتی سەربازی، ڕاهێنان و چەکدارکردنی هێزەکانی ئەفغانستان، و بنیاتنانەوەی وڵات تەرخان کرابوو.
سەرەڕای ئەم تێچووە زۆرە، دەسکەوتەکان سنووردار بوون. بەڵێ، ڕێکخراوی ئەلقاعیدە لە ئەفغانستان تا ڕادەیەکی زۆر لاواز کرا، و ئوسامە بن لادن کوژرا، بەڵام تاڵیبان نەک هەر نەتوانرا بنبڕ بکرێن، بەڵکو بەهێزتر گەڕانەوە بۆ دەسەڵات.
بۆ ئەمریکا، جەنگی ئەفغانستان گرنگترین وانەی ئەوە بوو کە سنووری تواناکانی هێزی سەربازی لە بنیاتنانی دەوڵەت و گۆڕینی کۆمەڵگاکاندا دەرکەوت. ئەمریکا، سەرەڕای هەبوونی باڵادەستی سەربازی ڕەها، نەیتوانی دوژمنێکی بچووکتر بەڵام لێبڕاوتر بێ ئیرادەی سیاسی درێژخایەن بشکێنێت. هەروەها ڕوونی کردەوە کە چۆن بڕیارە سەربازی و دیپلۆماسییەکان دەکەونە ژێر کاریگەری فشاری سیاسەتی ناوخۆی وڵات.
بۆ ناوچەکە و جیهان، جەنگی ئەفغانستان کاریگەری قووڵی لەسەر پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان دانا. هاوسەنگی هێز لە ناوچەی ئاسیای ناوەڕاست گۆڕا، و ڕۆڵی دەوڵەتانی وەک پاکستان، ئێران، چین و ڕووسیا بەهێزتر بوو. هەروەها ناسەقامگیری ئەفغانستان مەترسی بۆ سەر هەموو دراوسێکانی دروستکرد.
کۆتایی هاتنی جەنگی ئەفغانستان بە کشانەوەی ئەمریکا و گەڕانەوەی تاڵیبان بۆ دەسەڵات، نیشانەی کۆتایی هاتنی قۆناغێکی گرنگ لە مێژووی هاوچەرخی جیهان بوو. ئەم جەنگە کە بە هێرشەکانی ١١ی سێپتەمبەر دەستی پێکرد، کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی، پەیوەندی نێوان ڕۆژئاوا و جیهانی ئیسلامی، و تێگەیشتنمان بۆ شەڕی دژی تیرۆر دانا، و میراتەکەی بۆ دەیان ساڵی دیکە لە سیاسەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بەردەوام دەبێت.
سەرچاوەکان
12 بینین
