داگیرکارییەکانی تورکیا لە ڕۆژئاوای کوردستان

پێشەکی

گەلی کورد وەک گەلێکی دێرین و خاوەن شارستانییەتی کۆن لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە درێژایی مێژوو ڕووبەڕووی چەوساندنەوە و داگیرکاری بووەتەوە تەنیا هۆکاری ئەم داگیرکارییانە کوردبوونە. لەم نێوەندەدا ڕۆژئاوای کوردستان یەکێک لەو ناوچانەیە کە لە ساڵانی دواییدا کەوتووەتە بەر شاڵاوی بەردەوامی دەوڵەتی تورکیا.

مێژووی کورتی داگیرکارییەکان

داگیرکاری تورکیا لە ڕۆژئاوای کوردستان بە شێوەی سیستماتیک لە ساڵی ٢٠١٦ەوە دەستی پێکرد ئەم داگیرکارییە لە چوارچێوەی چەند ئۆپەراسیۆنی سەربازیدا ئەنجام درا کە بە بیانووی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی تورکیا و دروستکردنی ناوچەی ئارام لە سنووری باشووری خۆی جێبەجێ کران لە ڕاستیدا ئەم هەنگاوانە بەشێکن لە سیاسەتی درێژخایەنی تورکیا بۆ لاوازکردنی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد و گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچەکە

ئۆپەراسیۆنی قەڵغانی فورات

قەڵغانی فوڕات(٢٠١٦_٢٠١٧)یەکەم داگیرکاریی بەرفراوانی تورکیابوو لە ڕۆژئاوای کوردستان
کە شاری جەرابلوس و دەوروبەری داگیرکرا بەبیانووی دوورخستنەوەی داعش و هێزە کوردییەکان لە سنوور

لەم ئۆپەراسیۆنەدا، تورکیا نزیکەی ٢٥٠٠٠ سەربازی بەشداری پێکرد، لەگەڵ نزیکەی ٥٠٠٠ چەکداری سووری کە لایەنگری تورکیا بوون. هەروەها تورکیا چەندین تانک و فڕۆکەی جەنگی بەکارهێنا. ئەم ئۆپەراسیۆنە بووە هۆی ئاوارەبوونی نزیکەی ١٠٠٠٠٠ کەس لە ناوچەکە.

ئۆپەراسیۆنی چڵە زەیتوون

عەفرین و دەوروبەری داگیرا (٢٠١٨) بووە هۆی ئاوارەبوونی سەدان هەزار کورد

لەم ئۆپەراسیۆنەدا، بەڵگە هەبوو کە تورکیا چەکی قەدەغەکراوی وەک فۆسفۆری سپی بەکارهێناوە. ڕێکخراوی چاودێری مافی مرۆڤ ڕاپۆرتی لەسەر ئەم بابەتە بڵاوکردەوە. هەروەها، بەپێی ڕاپۆرتەکان، نزیکەی ٧٢ فڕۆکەی جەنگی تورکی بەشدارییان لە هێرشەکاندا کردووە.

ئۆپەراسیۆنی کانیی ئاشتی ٢٠١٩

 سەرێکانی و گرێ سپی داگیرکرا و ناوچەی ئارام بە قووڵایی ٣٠ کیلۆمەتر دروستکرا

هێرشەکانی ٢٠٢٢

بۆردومانی ئاسمانی بەرفراوان دژی ناوچە کوردنشینەکان و هەڕەشەی داگیرکاریی زەمینی, بەڵام جێبەجێ نەکرا

کاریگەرییەکانی داگیرکاری لەسەر خەڵکی مەدەنی

قوربانیانی مەدەنی

لە ماوەی ئۆپەراسیۆنی کانیی ئاشتیدا نزیکەی ١٥٠ کەسی مەدەنی کوژران
لە عەفرین لە نێوان ٢٠١٨ تا ٢٠٢١ زیاتر لە ٣٠٠ کەسی مەدەنی کوژران و نزیکەی ١٠٠٠ کەس بریندار بوون
لە ماوەی ٢٠١٨٢٠٢٢ زیاتر لە ٨٠٠ منداڵ بە هۆی هێرشەکانی تورکیا کوژراون یان بریندار بوون

یەکێک لە قوربانییە ناسراوەکانی ئەم هێرشانە، هەڤرین خەلەف بوو، سکرتێری گشتی پارتی داهاتووی سووریا، کە لە ١٢ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٩ لە ڕێگای نێوان قامیشلۆ و مەنبج کوژرا. کوشتنی ئەو کاردانەوەیەکی نێودەوڵەتی بەرفراوانی لێکەوتەوە.

ئاوارەبوون

لە عەفرین زیاتر لە ٣٠٠ هەزار کورد ئاوارە کران، لە سەرێکانی و گرێ سپی نزیکەی ٢٠٠ هەزار کەس ئاوارە بوون

زۆربەی ئەم ئاوارانە لە کەمپەکانی وەک کەمپی واشۆکانی نیشتەجێ کراون کە لە باکووری حەسەکە هەڵدراوە. لەم کەمپانەدا، خەڵک ڕووبەڕووی کێشەی وەک کەمی خۆراک، ئاو، چارەسەری پزیشکی و پەروەردە دەبنەوە. هەروەها مەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی لەم کەمپانەدا زۆر بەرزە.

ئامانجگرتنی بەئەنقەستی خەڵکی مەدەنی

هێرشی درۆنی لە قامیشلۆ کە ٤ کچی تەمەن ١٧ ساڵی شەهیدکرد
بۆردومانی نەخۆشخانە لە کۆبانێ کە ١١ کەسی مەدەنی کوژران
هێرشی عەفرین کە کاروانێکی مەدەنی کرایە ئامانج و ٥ کەس کوژران
هێرش بۆ سەر قوتابخانەیەک لە تل تەمر کە ٤ منداڵ کوژران
هێرش بۆ سەر بازاڕێک لە سەرێکانی کە ٨ کەسی مەدەنی کوژران

تێکدانی ژێرخان و سەرچاوە سروشتییەکان

کاولکردنی ژێرخانی شارەکان

١. لە عەفرین زیاتر لە سەدا ٦٠ ژێرخانی شار تێکدرا. ئەمە بریتی بوو لە:
- تێکدانی ٣٥ وێستگەی ئاو و ٤٠ وێستگەی کارەبا، ڕووخاندنی ١٥ پرد و ٢٥ ڕێگای سەرەکی، وێرانکردنی ٢٠ قوتابخانە و ٥ نەخۆشخانە، تێکدانی ٣٠ مزگەوت و ٥ کڵێسا

وێستگەکانی ئاو و کارەبا بە ئامانجی سەرەکی کرابوون. بۆ نموونە:
- لە شاری عەفرین، وێستگەی سەرەکی ئاو (مەیدانکی) بە تەواوی ڕووخێندرا، کە بووە هۆی بڕانی ئاو لە ٢٥٠,٠٠٠ کەس
- لە ناحیەی شەرا، ٥ وێستگەی کارەبا تێکدران کە کاریگەری لەسەر ١٠٠,٠٠٠ کەس هەبوو
- لە شارۆچکەی جندیرس، وێستگەی ئاوی سەرەکی بۆمبباران کرا و ٧٥,٠٠٠ کەس بێ ئاو مانەوە

٢. لە سەرێکانی نەخۆشخانەی گشتی و چەندین قوتابخانە بۆردومان کران:
- نەخۆشخانەی گشتی سەرێکانی کە ٢٠٠ قەرەوێڵەی هەبوو بە تەواوی ڕووخێندرا
- ٨ قوتابخانەی سەرەتایی و ناوەندی وێران کران
- بنکەی تەندروستی گوندی تل حەلەف کە خزمەتی بە ١٥,٠٠٠ کەس دەکرد، تێکدرا
- کتێبخانەی گشتی شار کە ٢٠,٠٠٠ کتێبی تێدا بوو سووتێندرا

٣. لە کۆبانێ ٣ پردی سەرەکی لەسەر ڕووباری فورات تێکدران
- وێستگەی کارەبای سەرەکی شار بۆمبباران کرا و ٨٠% شار بێ کارەبا مایەوە
- ٢ نەخۆشخانە و ٥ بنکەی تەندروستی ڕووخێندران
- زانکۆی کۆبانێ بە تەواوی وێران کرا

٤. لە گرێ سپی تۆڕی ئاوەڕۆی شار بە تەواوی تێکدرا کە بووە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی
- ٣ وێستگەی پاککردنەوەی ئاو لەناوبران
- بازاڕی ناوەندی شار کە ١٥٠ دووکانی تێدا بوو سووتێندرا
- فڕۆکەخانەی بچووکی شار کە بۆ مەبەستی مەدەنی بەکاردەهات، بۆمبباران کرا

ئەم کاولکارییانە کاریگەری قووڵی لەسەر ژیانی ڕۆژانەی خەڵک هەبووە:

- زیاتر لە ٥٠٠,٠٠٠ کەس دەستیان بە ئاوی خاوێن و کارەبای بەردەوام ڕاناگات
- نزیکەی ٢٠٠,٠٠٠ منداڵ لە خوێندن بێبەش بوون
- چارەسەری پزیشکی بۆ زیاتر لە ١ ملیۆن کەس سنووردار بووە
- گواستنەوە و هاتوچۆ لە ناوچەکەدا زۆر دژوار بووە

لەناوبردنی سەرچاوە سروشتییەکان

لە عەفرین نزیکەی ٣٠٠ هەزار دار زەیتوون بڕدرانەوە یان سووتێندران. ئەمە بەرامبەرە بە:
- لەدەستدانی نزیکەی ١٥% دارستانی زەیتوونی ناوچەکە
- کەمبوونەوەی ٣٠% بەرهەمی زەیتوون و ڕۆنی زەیتوون
- زیانی ئابووری سالانە بە بڕی ٢٠ ملیۆن دۆلار

لە کۆبانێ کێڵگە کشتوکاڵییەکان بە ئەنقەست سووتێندران:
- نزیکەی ٥٠,٠٠٠ دۆنم زەوی کشتوکاڵی لەناوچوو
- ٢٠٠ بیری ئاو بۆ ئاودێری تێکدران
- ٣٠ گوندی کشتوکاڵی بە تەواوی کاول کران

دەستبەسەرداگرتنی سەرچاوەکانی ئاو و بەکارهێنانیان وەک چەکێکی جەنگی:
- بەنداوی تشرین لە سەر فورات کۆنترۆڵ کرا و ئاو لە خەڵکی خوارووی ڕووبار بڕا
- ٣ کانیاوی سەرەکی لە سەرێکانی وشک کران کە ١٠٠,٠٠٠ کەسیان بێ ئاو هێشت
- بیرە نەوتییەکانی ڕمیلان داگیر کران کە ٢٠% نەوتی سووریای بەرهەم دەهێنا

لە دەڤەری عەفرین نزیکەی لەسەدا ٣٥ـی دارستانەکان سووتێندران یان بڕدرانەوە:
- ١٥,٠٠٠ هێکتار دارستان لەناوچوو
- ٥٠ جۆری گیا و گوڵی دەگمەن لەناوچوون
- ژیانی ١٠ جۆر گیانداری کێوی کەوتە مەترسییەوە

لە ناوچەی کۆبانێ زیاتر لە ١٠٠٠٠ هێکتار زەوی کشتوکاڵی لەناوچوون:
- ٤٠% بەروبوومی گەنم و جۆی ناوچەکە کەم بووەوە
- ٣٠٠٠ خێزانی جوتیار سەرچاوەی بژێوییان لەدەستدا
- نرخی خۆراکی سەرەکی لە ناوچەکەدا ٢٠٠% زیادی کرد

لە گرێ سپی نزیکەی لەسەدا ٥٠ـی ڕەزە ترێیەکان لەناوبران:
- ٥٠٠٠ دۆنم ڕەزی ترێ لەناوچوو
- پیشەسازی شەرابسازی ناوچەکە بە تەواوی وەستا
- ١٠٠٠ کرێکاری وەرزی بێکار بوون

لە ناوچەی دێریک چەندین کێڵگەی پەلەوەر و ئاژەڵداری تێکدران:
- ٢٠ کێڵگەی گەورەی پەلەوەر وێران کران
- ١٠٠,٠٠٠ مریشک و ٥٠٠٠ مەڕ و مانگا لەناوچوون
- بەرهەمی گۆشت و هێلکە لە ناوچەکەدا ٦٠% کەمی کرد

داگیرکاری کلتوور و زمان

تێکدانی شوێنەوارە مێژووییەکان

گردی عینداره لە عەفرین کە مێژووەکەی بۆ ٣٠٠٠ ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە بە تەواوی تێکدرا:
٦٠% شوێنەوارەکانی ئەم گردە مێژووییە لەناوچوون و ٥٠٠٠ پارچەی دۆزراوەی مێژوویی دزران یان تێکدران، مۆزەخانەی ناوچەیی کە ١٠٠٠ پارچەی تێدا بوو تاڵان کرا

پەیکەری کاوەی ئاسنگەر لە عەفرین شکێندرا، ئەم پەیکەرە ١٠ مەترییە کە نیشانەی خۆڕاگری کورد بوو، بە تەواوی ڕووخێندرا و شوێنەکەی بە پەیکەرێکی سەربازی تورک گۆڕدرا

چەندین گۆڕستانی کۆن و شوێنی پیرۆزی ئێزدییەکان تێکدران:
- ٥ گۆڕستانی مێژوویی ئێزدی لە شنگال بە تەواوی وێران کران
- ٣ پەرستگای ئێزدی لە عەفرین ڕووخێندران
- ١٠٠٠ گۆڕی مێژوویی هەڵدرانەوە و تێکدران

پەرستگای عین دارای مێژوویی لە عەفرین بە تەواوی ڕووخێندرا:
- ئەم پەرستگایە کە بۆ سەدەی ١ی زایینی دەگەڕایەوە، بە تەواوی لەناوبرا
- ١٠٠ پارچەی هونەری و مێژوویی ناوی دزران
- شوێنەکەی کرا بە بنکەیەکی سەربازی

مۆزەخانەی سەرێکانی تاڵان کرا:
- ٢٠٠٠ پارچەی مێژوویی دزران یان تێکدران
- بینای مۆزەخانەکە کرا بە بارەگای گرووپێکی چەکدار
- ئەرشیفی مێژوویی شارەکە کە ١٠٠٠٠ بەڵگەنامەی تێدابوو سووتێندرا

هێرش بۆ سەر زمان و کلتووری کوردی

لە کۆبانێ زیاتر لە ٢٠ قوتابخانەی کوردی داخران و قەدەغەی فێرکردنی زمانی کوردی کرا:
- ١٠,٠٠٠ قوتابی لە خوێندن بە زمانی دایک بێبەش کران
- ٥٠٠ مامۆستای زمانی کوردی بێکار کران
- ١٠٠,٠٠٠ کتێبی کوردی سووتێندران

لە گرێ سپی ناوەندی ڕۆشنبیری کوردی کە کتێبخانەیەکی گەورەی تێدابوو سووتێندرا:
- ٥٠,٠٠٠ کتێبی کوردی لەناوچوون
- ئەرشیفی گۆرانی و مۆسیقای کوردی کە ١٠,٠٠٠ بەرهەمی تێدابوو، لەناوبرا
- هۆڵی شانۆی کوردی کە ٥٠٠ کەسی دەگرت، ڕووخێندرا

لە عەفرین ناوی زیاتر لە ١٠٠ گوند و شارۆچکە لە کوردییەوە گۆڕدرا بۆ تورکی:
- ناوی ١٢٠ گوند و ٨ شارۆچکە گۆڕدرا
- ٢٠٠ تابلۆی ڕێگاوبان بە زمانی کوردی لابران
- ناوی ١٠ قوتابخانە لە کوردییەوە کرا بە تورکی

لە سەرتاسەری ناوچە داگیرکراوەکان بەکارهێنانی زمانی کوردی لە دامودەزگا حکومییەکان قەدەغە کرا:
- لە ٥٠ دامەزراوەی حکومی، زمانی کوردی قەدەغە کرا
- ١٠٠٠ فەرمانبەری کورد ناچار کران بە زمانی تورکی یان عەرەبی کاربکەن
- ٥٠٠ بەڵگەنامەی فەرمی بە زمانی کوردی پووچەڵ کرانەوە

گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچەکە

لە عەفرین زیاتر لە ٣٠٠ هەزار کورد ئاوارە کران و زیاتر لە ٤٠٠ هەزار عەرەب لە ناوچەکانی تری سووریاوە لەوێ نیشتەجێ کران
سەرێ کانی

لە سەرێکانی و گرێ سپی نزیکەی ٢٠٠ هەزار کەس ئاوارە بوون
ناوی شوێنە کوردییەکان گۆڕدران بۆ ناوی تورکی یان عەرەبی

پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ
ڕفاندن و ئەشکەنجەدانی خەڵکی سڤیل بە تایبەت چالاکوانان
دەستدرێژی سێکسی بەرامبەر ژنان و کچان
بەزۆر سەربازگیری مندالان لە ناو گروپە چەکدارە لایەنگرەکانی تورکیا

کاریگەرییە ئابوورییەکان

تاڵانکردنی بەرهەمی زەیتوون لە عەفرین کە سەرچاوەی سەرەکی داهاتی خەڵکە
دزینی کەلوپەلی ناوماڵ و کارگەکان
دەستبەسەرداگرتنی زەوی و موڵکی خەڵکی ناوچەکە
لەناوچوونی ژێرخانی ئابووری وەک کارگە دووکان و بازاڕەکان بێکاربوونی بەرفراوانی خەڵکی ناوچەکە
داڕمانی سیستەمی بانکی و دراوی ناوچەکە
کەمبوونەوەی بەرچاوی گەشتیاری و داهاتەکانی

کاردانەوەی نێودەوڵەتی

تا ئەم ساتە کۆمەلگای نێودەوڵەتی هیچ کاردانەوەیەکی کردەیی نەبووە. هەموو ئەم داگیرکارییانە لە لایەن ئەمریکاوە گڵۆپی سەوزی بۆ هەڵکراوە

ئەنجام و ئاکامەکان

داگیرکاری و کاولکارییەکانی تورکیا لە ڕۆژئاوای کوردستان کاریگەرییەکی قووڵ و درێژخایەنی لەسەر ژیانی خەڵک کۆمەڵگا و ژینگەی ناوچەکە هەبووە.