ناوه‌ڕۆك
پێشەکی
سێیەم جەنگی هاوپەیمانی کە لە ساڵی ١٨٠٥ ڕوویدا، قۆناغی سێیەمی "جەنگی هاوپەیمانییە":
٣. سێیەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨٠٥)
٤. چوارەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨٠٦-١٨٠٧)
٥. پێنجەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨٠٩)
٦. شەشەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨١٣-١٨١٤)
٧. حەوتەم جەنگی هاوپەیمانی (١٨١٥)
ئەم قۆناغە یەکێکە لە گرنگترین ڕووداوەکانی سەردەمی ناپلیۆنی و بەشێکی سەرەکییە لە جەنگە ناپلیۆنییەکان کە ئەوروپای لە سەرەتای سەدەی نۆزدەهەمدا داگرتبوو. ئەم جەنگە کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر سیاسەتی ئەوروپی و هاوسەنگی هێز لە کیشوەرەکەدا هەبوو.
سەرچاوەکانی جەنگ و پێکهێنانی سێیەم هاوپەیمانی
دوای ئیمزاکردنی پەیماننامەی ئامیان (Amiens) لە ساڵی ١٨٠٢، کە کۆتایی بە دووەم جەنگی هاوپەیمانی هێنا، ئاشتییەکی ناجێگیر لە نێوان فەرەنسا و بەریتانیادا سەریهەڵدا. بەڵام مەودای نێوان ناپلیۆن بۆناپارت و بەریتانیا زۆر بەخێرایی تێکچوو. لە مانگی ئایاری ١٨٠٣، بەریتانیا دووبارە جەنگی دژی فەرەنسا ڕاگەیاند، بەڵام ئەم جارە بە تەنها بوو.
هۆکارەکانی هەڵگیرسانی سێیەم جەنگی هاوپەیمانی چەندین ڕەهەندی سیاسی، ئابووری و ستراتیژی لەخۆ دەگرێت:
١. ناپلیۆن لە ١٨٠٤ خۆی بە ئیمپراتۆری فەرەنسا ڕاگەیاند، کە ئەمە مەترسییەکی جیدی بوو بۆ سیستەمی پاشایەتی ئەوروپا.
٢. فراوانخوازی فەرەنسا لە ئیتاڵیا و هۆڵەندا دەستی پێکردبوو، کە هەڕەشەی لەسەر بەرژەوەندییەکانی زلهێزەکانی ئەوروپا دروست کردبوو.
٣. پێگەی سەربازی بەهێزی فەرەنسا و پلانی ناپلیۆن بۆ دروستکردنی ئیمپراتۆرییەتێکی ئەوروپی.
٤. هەوڵەکانی بەریتانیا بە ڕابەرایەتی ویلیام پیت، سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا، بۆ پێکهێنانی هاوپەیمانییەکی نوێ دژی ناپلیۆن.
لە ئەنجامدا، لە ١١ی نیسانی ١٨٠٥، بەریتانیا و ڕووسیا پەیماننامەیەکی هاوپەیمانییان ئیمزا کرد. لە مانگی تەممووزدا، نەمسا پەیوەندی بە هاوپەیمانییەکەوە کرد و بەم شێوەیە سێیەم هاوپەیمانی پێکهات کە لە بەریتانیا، ڕووسیا، نەمسا، سوید و ناپلی پێکهاتبوو.
پلان و ستراتیژی سەربازی هاوپەیمانان
هاوپەیمانان ستراتیژییەکی فرەلایەنەیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی فەرەنسا دەستنیشان کرد. بەپێی ئەم پلانە:
١. نەمسا دەبوایە بە ٨٠,٠٠٠ سەربازەوە هێرش بکاتە سەر باڤاریا و دواتر بەرەو ڕێن پێشڕەوی بکات.
٢. ڕووسیا دەبوایە دوو سوپای ٥٠,٠٠٠ کەسی بنێرێت بۆ پشتیوانی لە نەمسا لە ناوەڕاستی ئەوروپا.
٣. سوپایەکی تێکەڵاو لە بەریتانیانی، ڕووسی و سویدی (٢٠,٠٠٠ کەس) دەبوایە لە باکووری ئەڵمانیا هێرش بکەن.
٤. سوپایەکی تێکەڵاو لە ڕووسی و نەمساوی (٣٥,٠٠٠ کەس) دەبوایە بەرەو ناپۆلی هێرش بکەن.
٥. بەریتانیا بەڵێنی دا ٥ ملیۆن پاوەندی ستەرلینی بۆ پشتگیری دارایی هاوپەیمانان دابین بکات.
بەگشتی، هاوپەیمانان توانییان زیاتر لە ٥٠٠,٠٠٠ سەرباز کۆبکەنەوە لە چەندین بەرەی جەنگدا. بەڵام، پلانەکەیان خاڵی لاوازی گرنگیشی تێدابوو، بە تایبەت نەبوونی یەکگرتوویی فەرماندەیی و دووری زۆر لە نێوان سوپاکان، کە فەرەنسای بەهێز دەکرد لە ستراتیژی "هێرشی ناوخۆیی" (Interior Lines) سوودوەربگرێت.
ڕێکخستنی سوپای فەرەنسا و ستراتیژی ناپلیۆن
لە لایەکی ترەوە، ناپلیۆن لە ئادار و نیسانی ١٨٠٥ سەرقاڵی پلاندانان بوو بۆ داگیرکردنی بەریتانیا، کە سوپایەکی گەورەی بە ناوی "سوپای ئینگلتەرا" لە ناوچەی بۆلۆن کۆکردبووەوە. بەڵام، کاتێک هەواڵی هاوپەیمانییە نوێیەکەی بیست، ناچار بوو پلانەکانی بگۆڕێت.
ناپلیۆن بە خێرایی "سوپای ئینگلتەرا"ی ناوزەد کرد بە "سوپای گەورە" (Grande Armée) کە لە ٢٠٠,٠٠٠ سەرباز پێکهاتبوو، پۆشتە و پەرداخترین و پڕچەکترین و باشترین مەشقپێکراوترین سوپا لە ئەوروپادا. ئەم سوپایە بە باشترین شێوە ڕێکخرابوو و لە چەندین کۆرپس (corps) پێکهاتبوو کە هەریەکەیان دەیتوانی بە تەنیا شەڕ بکات.
پلانی سەرەکی ناپلیۆن ئەوە بوو کە بە خێرایی بگاتە ناوەڕاستی ئەوروپا و پێش ئەوەی سوپاکانی هاوپەیمانان بگەنە یەک، بە جیا لێیان بدات. ئەم ستراتیژە کە بە "هێرشی ناوخۆیی" ناسراوە، یەکێک بوو لە ستراتیژە سەرکەوتووەکانی ناپلیۆن لە زۆربەی جەنگەکانیدا.
شەڕی ئولم (Ulm Campaign)
هەڵمەتی سەربازی ناپلیۆن بۆ سێیەم جەنگی هاوپەیمانی لە مانگی ئەیلولی ١٨٠٥ دەستی پێکرد. سوپای گەورە بە خێراییەکی سەرسوڕهێنەر مارشی کرد بەرەو ڕۆژهەڵات، و لە ماوەی ٦ هەفتەدا نزیکەی ٨٠٠ کیلۆمەتر ڕۆیشت، کە بۆ ئەو سەردەمە پێوانەیەکی بێوێنە بوو.
ستراتیژی ناپلیۆن ئەوە بوو کە بە خێرایی ڕووبەڕووی سوپای نەمسا بە سەرکردایەتی ژەنەڕاڵ کارڵ ماک (Karl Mack von Leiberich) ببێتەوە پێش ئەوەی پشتیوانی ڕووسی بگاتە جێ. ناپلیۆن توانی لە نزیک شاری ئولم سوپای نەمسا گەمارۆ بدات بە پلانێکی سەربازی زۆر وردبینانە. لە ٢٠ی تشرینی یەکەمی ١٨٠٥، ژەنەڕاڵ ماک ناچار بوو خۆی تەسلیم بکات و نزیکەی ٣٠,٠٠٠ سەربازی نەمساوی کەوتنە دیل.
لەم شەڕەدا بەبێ ئەوەی شەڕێکی گەورە ڕووبدات، بووە سەرکەوتنێکی مەزن بۆ ناپلیۆن، چونکە بە کەمترین تێچووەوە توانی یەکێک لە سوپاکانی هاوپەیمانان لەناو ببات. دوای ئەم سەرکەوتنە، ناپلیۆن بەرەو ڤیەننا پێشڕەوی کرد، کە لە ١٣ی تشرینی دووەم بێ بەرگری کەوتە دەستی.
شەڕی ترافالگەر (Battle of Trafalgar)
لە کاتێکدا کە ناپلیۆن لە وشکانی سەرکەوتنی بەدەست دەهێنا، هاوپەیمانی گەورەی ئەو لە دەریا شکستێکی قورسی خوارد. لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ١٨٠٥، هێزی دەریایی بەریتانیا بە سەرکردایەتی ئەدمیراڵ هۆرێیشیۆ نێلسن (Horatio Nelson)، کەشتیگەلی فەرەنسی و ئیسپانی لە دەریای ترافالگەر، لە باشووری ئیسپانیا، تەفروتونا کرد.
لەم شەڕەدا، نێلسن ستراتیژی نوێی بەکارهێنا و داهێنانی نوێی لە تاکتیکی دەریایی نیشاندا. لەبری ئەوەی کە بە شێوەی هێڵی تەریب بەرەنگاری دوژمن ببێتەوە، وەک لە شەڕی دەریایی باو بوو، نێلسن کەشتیگەلەکەی کرد بە دوو ستوون و بە شێوەی ئەستونی هێرشی کرد. ئەم تاکتیکە بووە هۆی ئەوەی کە دەریاوانەکانی بریتانی سەرکەوتنێکی گەورە بەدەست بهێنن و ٢٢ کەشتی لە ٣٣ کەشتییەکەی دوژمن لەناو ببەن. هەرچەندە نێلسن خۆی لەم شەڕەدا کوژرا، بەڵام سەرکەوتنەکەی کۆتایی بە هەیمەنەی دەریایی فەرەنسا هێنا و باڵادەستی دەریایی بریتانیا لە سەرانسەری جەنگە ناپلیۆنییەکاندا مسۆگەر کرد.
شەڕی ترافالگەر کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر ستراتیژی درێژخایەنی ناپلیۆن هەبوو. ئیتر نەیدەتوانی خەونەکانی بۆ داگیرکردنی بەریتانیا جێبەجێ بکات، و ناچار بوو بەدوای ڕێگایەکی تردا بگەڕێت بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی بەریتانیا، کە دواتر بووە "سیستەمی قەدەغەی ئابووری" (Continental System).
شەڕی ئوستەرلیتز (Battle of Austerlitz)
دوای داگیرکردنی ڤیەننا، ناپلیۆن بەرەو باکوور پێشڕەوی کرد، بە شوێن سوپای ڕووسیا و پاشماوەی سوپای نەمسادا. لە تشرینی دووەمی ١٨٠٥، ناپلیۆن سوپاکەی بردە شاری بروون لە مۆراڤیا (ئێستا بەشێکە لە کۆماری چیک). لێرەدا ناپلیۆن پلانێکی زۆر ژیرانەی داڕشت. بە قەست وای نیشاندا کە سوپاکەی لاواز و پەرتەوازەیە بۆ ئەوەی هاوپەیمانان هان بدات هێرش بکەن.
پلانەکەی ناپلیۆن سەرکەوتوو بوو. ئیمپراتۆری ڕووسیا، ئەلێکساندەری یەکەم، و ئیمپراتۆری نەمسا، فرانسیسی دووەم، کە بە کەسی خۆیان سەرپەرشتی سوپاکانیان دەکرد، بڕیاریان دا هێرش بکەن. لە ٢ی کانوونی یەکەمی ١٨٠٥، لە نزیک گوندی ئوستەرلیتز، یەکێک لە شاکارەکانی ناپلیۆن لە بواری جەنگدا بەدی هات، کە دواتر بە "شەڕی سێ ئیمپراتۆر" (Battle of the Three Emperors) ناسرا.
ناپلیۆن بە زیرەکییەوە پلانی بۆ تاکتیکی هاوپەیمانان دانابوو و پێشبینی کردبوو کە ئەوان هێرش دەکەنە سەر لای ڕاستی سوپاکەی. ئەو بە قەست ئەو بەشەی سوپاکەی بە لاواز نیشاندا و هێزی سەرەکی سوپاکەی لە ناوەڕاست و لای چەپ کۆکردەوە. کاتێک هاوپەیمانان هێرشیان کرد، ناپلیۆن توانی لە ناوەڕاست هێرشێکی پڕ هێز ئەنجام بدات و سوپای هاوپەیمانان بکات بە دوو بەشەوە، و دواتر بەشێک بەشێک لێیان بدات.
لە ئەنجامی ئەم شەڕەدا، هاوپەیمانان نزیکەی ٢٧,٠٠٠ کوژراو، بریندار، و دیلیان دا، لە کاتێکدا زیانەکانی فەرەنسا کەمتر لە ٩,٠٠٠ کەس بوو. ئەم شەڕە کە بە "شەڕی گەورە" یان بە "شاکاری ناپلیۆن" ناسراوە، نمایشێکی گەورە بوو لە توانا و بەهرەی سەربازی ئیمپراتۆری فەرەنسا.
پەیماننامەی پرێسبورگ (Treaty of Pressburg)
شکستی قورسی ئوستەرلیتز، نەمسای ناچار کرد داوای ئاشتی بکات. لە ٢٦ی کانوونی یەکەمی ١٨٠٥، نەمسا و فەرەنسا پەیماننامەی پرێسبورگیان ئیمزا کرد. بەپێی ئەم پەیماننامەیە:
١. نەمسا داننانی بە ناپلیۆن وەک پاشای ئیتاڵیا نا.
٢. نەمسا ناچار بوو ڤێنیتیا، داڵماتیا، و تیرۆلی بدات بە فەرەنسا.
٣. نەمسا قەبووڵی کرد دەوڵەتە هاوپەیمانەکانی فەرەنسا لە ئەڵمانیا، وەک باڤاریا و ڤورتمبێرگ، بە فەرمی بناسێت.
٤. نەمسا بڕی ٤٠ ملیۆن فرانکی فەرەنسی وەک قەرەبوو بە فەرەنسا دا.
بەم شێوەیە، سێیەم جەنگی هاوپەیمانی بە سەرکەوتنێکی گەورە بۆ ناپلیۆن کۆتایی هات. ڕووسیا کشایەوە و پاشەکشەی کرد بۆ خاکی خۆی، و نەمسا بەتەواوی تێکشکا و وەک هێزێکی سەربازی بۆ ماوەیەک لە نێو چوو.
ئەنجامەکانی سێیەم جەنگی هاوپەیمانی
سێیەم جەنگی هاوپەیمانی کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر سیاسەتی ئەوروپا و هاوسەنگی هێز لە ئەوروپادا دانا. ئەم جەنگە چەندین ئەنجامی گرنگی هەبوو:
١. بەرزبوونەوەی پێگەی ناپلیۆن وەک هێزێکی باڵادەست لە وشکانی ئەوروپا.
٢. داڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی ڕۆمانی پیرۆز (Holy Roman Empire) کە لە ساڵی ١٨٠٦ ناپلیۆن کۆتایی پێ هێنا و لە جێگەی ئەودا کۆنفیدراسیۆنی ڕاین (Confederation of the Rhine) دامەزراند، کە پاشکۆی فەرەنسا بوو.
٣. بەریتانیا وەک هێزی باڵادەستی دەریایی مایەوە و ئەم پێگەیە بووە بنەمای ستراتیژی بەریتانیا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ناپلیۆن.
٤. سەرهەڵدانی نەتەوەپەروەری ئەڵمانی وەک کاردانەوەیەک بۆ داگیرکاری ناپلیۆن، کە دواتر ڕۆڵێکی گرنگی بینی لە ڕاپەڕینەکانی دژی فەرەنسا.
٥. ناپلیۆن نەخشەی ئەوروپای دووبارە کێشایەوە و سیستەمێکی نوێی سیاسی دروست کرد کە لە چەندین دەوڵەتی پاشکۆ و کاریگەرکەوتوو لە فەرەنسا پێکهاتبوو.
دوای سێیەم جەنگی هاوپەیمانی، ناپلیۆن لە لوتکەی هێزیدا بوو. خێرایی و کارامەیی سوپاکەی، تاکتیکە سەربازییە داهێنەرەکانی، و بەهرەی لە فەرماندەیی سوپادا، بووە هۆی ئەوەی کە هیچ دەوڵەتێک بە تەنیا نەتوانێت بەرەنگاری ببێتەوە. بەڵام سەرکەوتنەکانی ناپلیۆن و فراوانخوازی فەرەنسا بووە هۆی ئەوەی کە هاوپەیمانی چوارەم لە ساڵی ١٨٠٦ دروست ببێت و جەنگێکی تری ئەوروپی دەست پێبکات.
سەرچاوەکان
3623 بینین
