جەنگی بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا (بۆسنە و هەرسک)

پێشەکی

جەنگی بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا یان بۆسنە و هەرسک یەکێک بوو لە خوێناویترین و دڵتەزێنترین ململانێکان لە ئەوروپا دوای جەنگی جیهانی دووەم ئەم جەنگە بەشێک بوو لە زنجیرە شەڕەکانی هەڵوەشانەوەی یوگۆسلاڤیا کە لە نێوان ساڵانی 1992 تا 1995 بەردەوام بوو لەم ماوەیەدا نزیکەی 100000 کەس گیانیان لەدەستدا و زیاتر لە دوو ملیۆن کەس ئاوارە بوون جەنگەکە لە نێوان سێ گروپی سەرەکی ئیتنی و ئایینی لە بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا ڕوویدا بۆسنیاییە موسوڵمانەکان کرواتە کاسۆلیکەکان و سربە ئۆرسۆدۆکسەکان ئەم ڕاپۆرتە هەوڵ دەدات تیشک بخاتە سەر هۆکارەکانی سەرهەڵدانی جەنگ ڕەوتی ڕووداوەکان و ئەنجامە درێژخایەنەکانی لەسەر وڵات و ناوچەکە

پێشینەی مێژوویی

بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە کە تێیدا چەندین ئیمپراتۆریەت و دەسەڵات حوکمڕانیان کردووە لە سەدەکانی ناوەڕاستەوە تا سەردەمی عوسمانییەکان و دواتر ئیمپراتۆریەتی نەمسا و هەنگاریا لە کۆتایی جەنگی جیهانی یەکەم بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا بوو بە بەشێک لە پاشایەتی یوگۆسلاڤیا و دواتر لە سەردەمی کۆمۆنیستیدا بوو بە یەکێک لە شەش کۆمارەکانی فیدراسیۆنی یوگۆسلاڤیا بەهۆی ئەم مێژووە ئاڵۆزەوە بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا بوو بە شوێنی پێکەوەژیانی چەندین گروپی ئیتنی و ئایینی جیاواز کە ئەمەش دواتر بوو بە یەکێک لە فاکتەرە سەرەکییەکانی سەرهەڵدانی جەنگ

هۆکارەکانی جەنگ

هەڵوەشانەوەی یوگۆسلاڤیا لە سەرەتای دەیەی 1990 کان و سەربەخۆبوونی کۆمارەکانی وەک سلۆڤینیا و کرواتیا بوو بە هۆی دروستبوونی گرژی لە بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا لە نێوان گروپە ئیتنییەکان گروپە جیاوازەکان دەیانویست چارەنووسی خۆیان دیاری بکەن بۆسنیاییەکان و کرواتەکان زۆرینەیان لایەنگری سەربەخۆیی بوون بەڵام سربەکان دەیانویست بەشێک بن لە یوگۆسلاڤیای نوێ کە بە سەرۆکایەتی سربیا دروست دەبوو هەروەها ناسیۆنالیزمی توندڕەو و پڕوپاگەندەی ئیتنی و مێژوویی ڕۆڵێکی گرنگیان هەبوو لە هاندانی گرژییەکان هەروەها کێشەی دابەشکردنی سەروەت و سامانی وڵات و دەسەڵاتی سیاسی لە نێوان گروپە جیاوازەکان بوو بە هۆی قووڵبوونەوەی ناکۆکییەکان

ڕەوتی جەنگ (1992-1995)

جەنگ بە فەرمی لە ئەپریلی 1992 دەستی پێکرد کاتێک بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند و سربەکان دژی ئەم بڕیارە وەستانەوە هێزە سربەکان بە پشتیوانی سوپای فیدراڵی یوگۆسلاڤیا دەستیان کرد بە داگیرکردنی بەشێکی زۆری خاکی بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا لە ماوەیەکی کەمدا بۆسنیاییەکان و کرواتەکان سەرەتا هاوپەیمان بوون بەڵام دواتر ئەوانیش کەوتنە شەڕ لەگەڵ یەکتر جەنگەکە بە خێرایی بڵاو بووەوە و بوو بە هۆی کوشتنی سەدان هەزار کەس و ئاوارەبوونی ملیۆنان کەس تاوانی جەنگی وەک پاکتاوی ئیتنی و کۆمەڵکوژی لە چەندین ناوچە ئەنجامدران کە ناسراوترینیان کۆمەڵکوژی سربرنیتسا بوو لە 1995 کە تێیدا زیاتر لە 8000 پیاو و کوڕی بۆسنیایی موسوڵمان کوژران

ڕۆڵی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی

کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی سەرەتا لە وەڵامدانەوەی بە جەنگەکە دوودڵ بوو و نەیتوانی ڕێگە لە توندوتیژییەکان بگرێت نەتەوە یەکگرتووەکان هێزی ئاشتیپارێزی (UNPROFOR) ی ناردە ناوچەکە بەڵام ئەم هێزانە دەسەڵاتی سنوورداریان هەبوو و نەیانتوانی ڕێگە لە کۆمەڵکوژییەکان بگرن لە 1994 ەوە ناتۆ دەستی کرد بە ئەنجامدانی هێرشی ئاسمانی دژی هێزە سربەکان کە بوو بە هۆی گۆڕینی هاوسەنگی هێز لە مەیدانی جەنگ ئەم هێرشانە و گوشاری دیپلۆماسی نێودەوڵەتی لە کۆتاییدا بوون بە هۆی کۆتایی هاتنی جەنگ

ڕێککەوتننامەی دەیتۆن و کۆتایی جەنگ

لە نۆڤەمبەری 1995 دا ڕێککەوتننامەی دەیتۆن لە ئۆهایۆی ئەمریکا واژۆ کرا کە کۆتایی بە جەنگ هێنا ئەم ڕێککەوتنە بۆسنیا و هەرزەگۆڤینای کرد بە دەوڵەتێکی فیدراڵی کە لە دوو بەش پێکهاتبوو فیدراسیۆنی بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا (زۆرینە بۆسنیایی و کروات) و کۆماری سرپسکا (زۆرینە سرب) ڕێککەوتنەکە هەروەها ڕێوشوێنی بۆ گەڕانەوەی ئاوارەکان و دادگایی کردنی تاوانبارانی جەنگ دانا

سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەت

دوای جەنگ بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا ڕووبەڕووی ئاستەنگی گەورە بووەوە لە دامەزراندنی دەوڵەتێکی کاریگەر و سەقامگیر سیستەمی سیاسی نوێ کە لەسەر بنەمای دابەشکردنی دەسەڵات لە نێوان سێ گروپە سەرەکییەکە دامەزرابوو زۆر جار بووە هۆی قەتیس بوونی پرۆسەی بڕیاردان و دواکەوتن لە جێبەجێکردنی چاکسازییەکان کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕۆڵێکی گرنگی بینی لە چاودێریکردن و پشتیوانی کردنی پرۆسەی دامەزراندنی دەوڵەت بەڵام ئەمەش بووە هۆی دروستبوونی پشتبەستن بە هاوکارییە دەرەکییەکان

سەردەمی دوای سەربەخۆیی

لە سەردەمی دوای سەربەخۆیی بۆسنیا و هەرزەگۆڤینا هەنگاوی گرنگی ناوە بەرەو ئاشتەوایی و بنیاتنانەوە بەڵام هێشتا ڕووبەڕووی کێشەی گەورە دەبێتەوە ئابووری وڵات بە خاوی گەشە دەکات و ڕێژەی بێکاری بەرزە جیاوازییە ئیتنییەکان هێشتا کاریگەرییان هەیە لەسەر ژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی هەوڵەکان بۆ چوونە ناو یەکێتی ئەوروپا بووەتە هۆی هاندانی هەندێک چاکسازی بەڵام پرۆسەکە هێشتا درێژەی هەیە هەروەها کێشەی گەڕانەوەی ئاوارەکان و دادپەروەری بۆ قوربانیانی جەنگ هێشتا بە تەواوی چارەسەر نەکراون